Зерттелінетін топырақтарға жалпы морфологиялық сипаттама

Құмды қоңыр топырақ. Кескін Балқаш көлінің маңайында салынған (Гүлшат кен орны аумағында). N46˚ 40' 590'', E 074˚ 32' 862''. Жер бедері – әлсіз толқынды-жазық. Бұл аймақта тораңғы жерлер кездеседі.

Құмды қоңыр топырақтың морфологиялық сипаттамасы мынадай:

	Сұр-қоңыр, майда құмды, сусымалы, құрғақ,көп жіңішке тамылдардан тұрады.Келесі қабатқа ауысуы - түсі бойынша айқын.
	Ашық-сұр, майда құмды, сусымалы, құрғақ,үлкен тамырлар кездеседі. Келесі қабатқа ауысуы - біртіндеп.
	Анық көрінетін қоңыр түсті,ашық-сұр, майда құмды, ылғалданған, тығыздалған, өсімдік тамырларымен астасады. Келесі қабатқа ауысуы - біртіндеп.
	Қоңыр - сұр, бірдей боялмаған, ылғалданған, тығыздалған, өсімдік тамырларымен астасады. Келесі қабатқа ауысуы- түсі бойынша анық.
	Сарғыш, темір тотығы айқын байқалады, ылғалданған, бірлі-жарым өсімдік тамырлары кездеседі, майда құм.

 

Құмды қоңыр топырақтың кескіні мынадай қабаттарға бөлінеді: А₁ – В – С₁ – С₂ – Д. Барлық қбаттардағы топырақ сусымалы, құмды және тұз қышқылынан өте әлсіз қайнайды.

Жоғарғы қабат А₁ қалыңдығы 0-12 см сұлғылт қоңыр түсімен ерекшеленеді. А₁+В қалыңдығы 29 см-ге жетеді.

Топырақтың Д (84-113 см) қабатында анық көрінетін сары дақтар кездеседі. Сонымен қатар көзге көрінетін тотты дақтар бар.

Келесі кескін тұраңғы алқабынан 500 м салынған. N46˚ 40' 591'', E 074˚ 32' 863''. Биіктігі – 348 м. Жер бедері - майда толқынды жазық. Өсімдік жамылғысының 30%-ы жусан мен жаңғылдан тұрады.

Сұр-қоңыр қалыпты топырақтың морфологиялық сипаттамасы мынадай:

 

	Ашық сұр түсті, 1,5 см қыртыс, бірқалыпты боялған, саздақ, сусымалы, құрғақ, ұсақ өсімдік тамырлары, тұз қышқылынан қатты қайнайды. Келесі қабатқа ауысуы- түсі бойынша анық.
	Қоңыр, біртекті, шаңды-түйіршікті, тығыз, құрғақ, сусымалы, HCl-дан қайнайды, өсімдік тамырлары аздап кездеседі..
	Қызыл-қоңыр, біртекті боялмаған, тотты дақтар кездеседі, ылғалданған, сусымалы, өсімдік тамырлары сирек кездеседі, тұз қышқылында қатты қайнайды. Келесі қабатқа ауысуы - біртіндеп.
	Ашық-қоңыр түсті құм, ылғалды, біртекті, тұз қышқылында қайнайды.

 

Келесі топырақ кескіні, тораңғы аймағынан 500 м қашықтықта орналасқан,келесідей генетикалық қабаттарға бөлінеді: А₁ – В₁ – ВС – С.

Жоғарғы А қабатының қалыңдығы 0-12 см. Бұл қабатта қалыңдығы 1,5 см-ге жететін жапырақты-қабыршақты қыртысы бар,топырақ кескінінде В₁ қабатынан анық ашық түсімен көзге түседі.Қарашірінді қабатының қалыңдығы үлкен емес (А₁+В₁) - 20 см. В₁ қабаты түйіршікті-құмды құрылымымен және тығыздылығымен ерекшеленеді.Төменгі ВС қабатында дақтар кездеседі, дақтар бүкіл кескін бойына таралып,қабатқа қызғылт-қоңыр түс береді.

Барлық қабаттар бойынша топырақтың гранулометриялық құрамы саздақты, ал С қабаты - құмды. Тұз қышқылына қайнайды, карбонаттардың кескңнде таралуы: А₁ – 7,95%, В₁ - 11,92%, ВС -10,73%, С – 7,95%.

Келесі кескін Балқыш қаласының ботаникалық бағында салынған (N46˚ 48' 461'', E 075˚ 01' 388''). Аймақта жаңғыл, кәдімгі ошаған жусан, итмұрын т.б өсімдік жамылғысы 45-50%-ды алып жатыр.

Сұр-қоңыр,аз жетілген топырақтардың морфологиялық сипаттамасы келесідей:

	Сұрғылт-қоңырлау, қабыршақты-ұнтақты кеуек қабықты, өте жұқа, 1-10 мм жететін үшкір фракциялар кездеседі, жеңіл балшықты, құрғақ, майда өсімдік тамырлары бар, тұз қышқылынан қатты қайнайды. Келесі қабатқа ауысуы – анық.
	Қоңыр, біртекті, қабыршақты-ұнтақты, беткі қабатқа қарағанда тасты фракциялар көптеп кездеседі, сонымен қатар 1-3мм жететін фракциялар бар, тығыз,құрғақ, орта балшықты, HCl-да қайнайды, өсімдік тамырлары аз.
23 см-ден терең	Әр түрлі көлемдегі борпылдақ агрилиттер кездеседі.

 

 

Сурет. 1. Сұр-қоңыр, әлсіз жетілген топырақтардың морфологиялық профилі және Балқаш қалалық бақтың өсімдік жамылғысы.

 

 

3. Урбанизем (қалалық топырақтар)

Келесі кескін ('' 359 'E 074˚ 58, N46 50 «472' ') Балқаш қалалық саябағында орналасқан. Жер бедері тең дәрежеде. Өсімдік жамылғысы отырғызылған ағаштар: шегіршін, үйеңкі, жусан және басқа да өсімдіктер кездеседі. Урбанозем топырақ профилінің морфологиялық сипаттамасы мынадай:

.:

	Күңгірт қоңыр түсті реңі бар, борпылдақ, саздақ, құрғақ, өсімдік тамырларының саны көп, тұз қышқылы әлсіз қайнайды,әр түрлі қалдықтар кездеседі көбісі шыны сынықтарына ұқсас. Келесі қабатқа ауысуы- түсі бойынша анық
	Қоңыр, өсімдік қалдықтары аз мөлшерде кездеседі, құмды сазды, тұз қышқылында қайнайды, құрғақ, тығыз, өсімдік тамырларымен астасады, аз мөлшерде тасты фракциялар кездеседі, саздақтар барі. Келесі қабатқа ауысуы – біртіндеп.
	Қоңыр, біркелкі түсті, сазды,шаңды, құрғақ, тығыз, өсімдік тамырларымен астасады, тұз қышқылында қайнайды, біртекті тасты және шыны фрагменттер аз мөлшерде кездеседі. Келесі қабатқа бртіндеп көшуі байқалады.
	Ашық қоңыр, біркелкі түсті, саздақ, тұз қышқылында қатты қайнайды, өсімдік тамырлары біркелкі майда, карбонаттар ақкөзшелер түрінде кездеседі. Келесі қабатқа біртіндеп көшуі байқалады.
	Ашық қоңыр, біркелкі түсті, сазды, тұз қышқылында қайнайды, алдыңғы қабатқа қарағанда ақкөзше азырақ, тығыздалған, карбонатты, тасты фракциялар кездеседі.

 

Біздің ойымызша, топырақтың жоғарғы қабаты (А) шалғынды топыраққа жақын жерден әкелінді. Бұл аталған аймақта шалғынды топырақ қалыптасуы теориялық тұрғыда мүмкін емес, сондықтан бұл жердегі топырақты урбаноземге апаруға болады. Жоғарғы көкжиек А₁ төменгі көкжиектен 0-10 см- ге күңгірт түспен, сондай ақ шыны сынықтары мен ағаш үгінділерінің көптігімен ерекшеленеді.Морфологиялық сипаттамасында, көміртегіні анықтау алдында, топырақтан толықтай бөліп алуғы келмейтін қарашіріндіге толық айналмаған қарашірінді заттары көптеп кездесетіндігі атап өтілген (Тюрин бойынша қарашіріндіні анықтау).

 

Әлсіз қайнау жоғарыдан басталады, 45-65 см қабатында ақкөзше түрінде көрсетілген белдік карбонаттардың бөлінуі байқалады(карбонаттардың көптеп жиналуы), С қабатында карбонаттардың жиналуын көруге болады, бірақ аз мөлшерде кедеседі

 

 

 

Сурет. 4. Қалалық және Балқаш қалалық бағының морфологиясы және өсімдік жамылғысы.

Балқаш көлінің жағалық топырақтарын физика-химиялық зерттеулер нәтижесінде 1-кесте құрылды, зерттелініп отырған топырақтарда қарашірінді мөлшері бойынша жоғарғы қабатта 1,05 тен 5,41%-ға дейін өзгеретініне осы кесте дәлел бола алады. В₁ қабатында оның мөлшері бірден қатты төмендейді,мұның барлығының негізгі себебі, топыраққа аз мөлшерде өсімдік қалдықтарының түсуінен,сонымен қатар олардың тез минерализацияға ұшырап кетуі және өте құрғақ климаттың да әсері жоғары(Кауричев, 1989; Тайжанов және т.б, 2014). Кескін бойынша қарашірінді түзілу заттарының жылжуы,көшуі төменгі қабаттарда,яғни қарашірінді мөлшері аз жерлерде байқалады.

Сұр-қоңыр топырақтардың кәдімгі,әлсіз дамығын және қоңыр-құмды топырақ түрлерінде қарашірінді мөлшері шамамен 1,05-2,29% болып келеді.Бұл ең бірінші осы топыраққа тән биоклиматтық топырақ түзілу жағдайларына байланысты.Жалпы зерттелініп отырған топырақтардың арасында ерекшеленетін топырақ ол-қалалық топырақ. Мұнда қарашірінді мөлшері жоғарғы А₁ қабатында - 5,41%.Зерттелінген жоғарғы А қабатының морфологиялық сипаттамасында айта кететіні,мұнда көптеп гумификацияға ұшырамаған органикалық қалдықтар бар екені анықталды.Бұл қалдықтарды, көміртегін анықтау үшін, толығымен қалған массадан бөліп алуға мүмкін емес,және сыртқы көрінісі бойынша төменгі қабаттардан ерекшеленеді,себебі жақын жердегі шабындық топырақтармен араласуынан болуы мүмкін. Зерттелген топырақтардағы реакция ортасы – сілтілі,карбонаттардың көптеп кездесуі себебінен.