Этиология және патогенезі

Психопатияның патогенезі мен этиологиясын зерттеу оларды суреттеу кезеңінен басталды. Зерттеуде екі негізгі бағыт анықталды. Психопатия бір жағынан, тұлғаның конституциональды типімен байланысты, ал екінші жағынан - психопатия дамуындағы әртүрлі сыртқы факторлар әсерінің мәнін анықтау арқылы қарастырылды. Психопатияға тұлғаның конституциональды қасиеттерінің көрінісі ретінде көзқарас олардың тұқым қуалаушылықпен байланыстылығына негізделді. Мұндай концепцияның пайда болуына ХХ ғ. басындағы тұлғаның конституциональды ерекшеліктері жөніндегі ілімнің дамуы, жеке конституциональды типтер мен эндогенді психикалық аурулардың арасындағы байланысты табуға, конституция типін тұлғаның психикалық қорымен байланыстыруға бағытталған талпыныстар септік етті. Дегенмен мұндай концепция психопатия дамуының тікелей механизмдерін айқындамады, ал адамның психикалық ерекшеліктерінің оның дене бітімімен байланыстылығы жөніндегі пікір қолдау таппады.

Психопатияны зерттеуде сыртқа орта факторларын бағалау екі бағытта жүргізілді. Батыс мамандары Фрейд теориясын ұстанды, олар сыртқы факторларды тұлғаның санаға бағынбайтын, санадан тыс конфликттерінің күшеюі үшін сылтау, ал психопатияның психопатологиялық көріністері - тұлғаның қорғаныс механизмі және адаптация тәсілі деп қарастырды. Бұл механизм жүріс-тұрыстың криминальды формаларын түсіндіруде де қолданылады. Криминальдыжүріс-тұрыспен тұлғалар олармен психопатияның антисоциальды түрі деп аталады. Психопатияның антисоциальды формасын жеке қарау элементарлы әдістемелік және ғылыми талапқа сәйкес келмейді. Жүріс-тұрыстың жеке аспектіне сүйеніп арнайы форманы бөлу мүмкін емес, өйткені антисоциальды жүріс-тұрыс көптеген себептерге байланысты болуы мүмкін.

Психопатияның мәнін зерттеуде отандық психиатрлар аралас ғылымның соңғы жетістіктеріне, әсіресе нейрофизиология іліміне сүйенді. Адам жүріс-тұрысының нейрофизиологиялық негізін және оны зерттеу жолдарын түсіну үшін Павлов И.П. ілімі және оның оқушыларының зерттеулері жаңа перспективалар ашты. Тұлғаның дисгормониялы, психопатиялық қалыптасуын ОЖЖ-нің даму ақауларымен байланырды. Бірқатар зерттеулер пренатальды кезеңде әсер ететін көптеген экзогенді факторлар жиі, бертін келе психопатиялық тұлға қалыптасуына алып келетіндігін көрсетті. Психопатиялық көріністермен қатар ОЖЖ зақымдануының айқын белгілерімен жағдайлар, органикалық психопатия деп аталады.

Тұлғаның қалыптасуына барлық жағдайда тұқым қуалаушылық және басқа да факторлар әсер етеді. Оларға ең алдымен психологиялық, және де әртүрлі постнатальдық қияндылықтарды жатқызуға болады. Тұлғаның дисгармониялы дамуы факторлар жиынтығының әсерімен анықталады. Мұндай комплексті әсердің эффекті көпжақты болуы мүмкін. Бұл әр фактордың патогенділік дәрежесіне, тұлғаның қандай-да бір дисгармониялық сипатының түзілуіндегі олардың әсерінің мәніне байланысты. Арнайы зерттеулер ОЖЖ-нің пре - және постнатальды деффектілерімен тұлғалардағы жүріс-тұрыстың патологиялық формалары жиі, ол адамдар жайсыз психологиялық жағдайда тәрбиеленгенде дамитындығын көрсетті. Сонымен қатар баланың психологиялық климаты жайлы жанұяда дамуы дефект компенсациясына ықпал етті. Зерттеулермен толық емес жанұя, жанұядағы ауыр конфликтті ситуация жағдайында тәрбиеленгендер арасында салыстырмалы түрде психопатиямен адамдардың пайызы жоғары екендігі көрсетілді. Бала мінезінің ерекшеліктері қалыптасуы үшін ата-анасының баласымен тікелей өзара қатынастарының маңызы зор. Баланы шамадан тыс қорғаштау психастениялық белгілердің дамуына, «жанұя кумирі» типі бойынша тәрбиелеу истериялық белгілердің дамуына септігін тигізеді. Баланың қызығушылықтары мен қажеттіліктерін елемеу, эмоциональды жылылық танытпау, «Золушка» типі бойынша тәрбиелеу астениялық белгілердің, аффективті қозғыштықтың және т.б. түзілуіне алып келеді. Осындай токсико-органикалық, генетикалық, психологиялық факторлардың тұлға дамуына әсер етуі оның психологиялық қасиеттерінің бірінің гипертрофиясын, ал екіншілерінің тежелуін туындатуы мүмкін, нәтижесінде дисгармониялы тұлға қалыптасады. Психопатия түзілуінде осы аталған факторлардың қатыстылық дәрежесін анықтау жиі қиындық тудырады. Жайсыз психологиялық факторлардың (жанұяішілік қатынастар) басым әсерін ескере отырып шеткі, жүре пайда болған психопатиялар; түзілуінде негізгі рөлді тұқым қуалаушылық алатын - ядролық, конституциональды (О.В.Кербиков) - психопатиялар ажыратылды.

Психопатияның нейрофизиологиялық негізін түсіндіруде И.П.Павловтың жоғарғы жүйке қызметінің типтері және бейнелік және абстрактылы ойлауға байланысты бірінші және екінші сигналдық жүйенің үйлесімді қызметі жөніндегі еңбегі маңызды орын алады. Осы мәліметтерге сүйеніп психопатияның жеке формаларына түсініктеме берілді: психастениялық және истериялық. Психастениялық түрі екінші сигналдық жүйе басымдығымен жоғарғы жүйке қызметінің жағдайы қыртыс асты аймағының белсенділігінің және бірінші сигналдық жүйенің салыстырмалы әлсіздігімен сипатталады. ОЖЖ-нің структуралық-функциональды құрылымы қызметінің мұндай арақатынасы абстрактылы ойлау басымдылығына, шынайылықпен байланыстың әлсіреуіне, өз әрекеттеріне сенімсіздікке әкеп соқтырады.

Истерия кезінде қыртыс асты және бірінші сигналды жүйенің басым болуы айқын эмоциональдылықты және қоршаған ортаны, шынайылықты қабылдаудың бейнелі сипатын байқатады. Жоғары аффективті қызуқандылық психопатияның истериялық формасымен адамдардың ойлау және жүріс-тұрысында көрініс береді.

Психопатияны зерттеудің басқа жолдары Батыста, әсіресе АҚШ пен Англияда - психодинамикалық. Фрейдизмнің методологиялық позициясы бойынша құрылған осы концепцияға сәйкес психопатиялық мінез-құлық дамудың ерте сатыларына фиксацияланумен байланысты. Бұл механизмдердің түзілуі жанұяда бала мен ата-анасының ерекше ара-қатынасының нәтижесінде пайда болады. Фиксацияны, комплекстер мен қорғаныстық психологиялық механизмдерді тудыратын генетикалық факторлар бар, олар психопатологиялық көрініс түрінде немесе криминальдық жүріс-тұрыс ретінде көрінеді.

Дегенмен осы болжамдар ғылыми аргументациясыз ой шомытатын психологиялық жол арқылы айқындалады. Бұл жағдайда тұлғаның патологиялық түзілуінің негізгі көзі болып табылатын жанұя әлеуметтік жағдайдан тыс және жанұяның психикалық климатына жалпы әлеуметтік ықпалды ескермей жеке қарастырылады.