Абылай – хан (1711-1781) – қазақ халқының әйгілі ханы. Ол ен далада еркін өскен қазақ халқын аман сақтап қалу үшін барлық ақыл-ойы мен қатыр-қайратын сарқа жұмсады. Абылай-хан қазақ халқының тарихсынынан аман өтуі үшін ең алдымен елдік тұтастық пен дербестіктің қажет екенін терең түсінді.
Аймақта патша өкіметі әскери әрекеттерінің күшеюі циндік әскерлердің Қазақстан жеріне басып кіру қауіпті Абылай бастаған ықпалы сұлтандардың Ресей бодандығын сақтай отырып Цин богдыханының сюзерендік жоғарғы өкімет билігін қабылдауына түрткі болды. Абылай ұстаған екі жақты бодандық саясаты Қазақстанның өмірлік мүдделерінен туған еді. Бәрінен бұрын Орта жүзде көптеген салаларда олар жүзеге асырған терең өзгерістер тәуелсіз саясат жүргізуді қамтамасыз етіп, қазақ феодалдық мемлекеттігін нығайтты. Екатерина-ІІ циндік сарайдың, яғни, ірі екі мемлекеттің Абылайды Орта жүз ханы деп мойындауы оның позициясын едәуір нығайта түсті.
Абылай-хан 18 ғ.тарихымыздың аса ірі тұлғасы. Тарихи тұлғаларды бір-бірімен теңдестіре салыстыруға болмайды. Әйткенмен Ресей үшін Петр І немесе Германия үшін Бисмарк қандай болса, Қолбасшылық таланты мен саяси көрегендігі қазақ халқының Жоңғар шапқыншылығы мен Ресей, Қытай империяларының көз алартуына қарсы күресіне байланысты қалыптасқан күрделі тарихи кезеңде көзге түсті. Абылай сол қазақ халқының тағдыр-талайы қыл үстінде, қылыш жүзінде тұрғанда ел бірлігін ұйымдастырып, үш жүздің басын қосып, анталаған жауға тойтарыс берді. Сол арқылы қазақтын келешегіне жол салды. Абылайдың аты көзі тірісінде аңызға айналып, қазақ үшін қасиетті Алаш сияқты жауынгерлік ұранға айналды.
Дәрістің негізгі ұғымдары: Жоңғарлар, Әбілхайыр-хан, «Ақтабан шұбырынды», «Қалмақ қырылған», аманат. отарлау, бекініс, Абылайхан, «жалтару, амалдау саясаты»
Дәріске арналған тест тапсырмасы
1. Қазақстан территориясы Моңғол империясының неше ұлысының аумағына енді?
1. бес ұлыс
2. төрт ұлыс
3. үш ұлыс
4. екі ұлыс
5. бір ұлыс
2. Моңғолдар жаулап алған елдерде негізінен басқарудың қандай түрін енгізді?
1. өзін-өзі басқару
2. бір орталықтан басқару
3. конституциялық басқару
4. парламенттік басқару
5. оқыған, зиялылар басқаруы
3. Моңғолдар жаулап алғаннан кейінгі Қазақстан туралы жазған саяхатшыны атаңыз?
1. Дженкинсон
2. Сымя Цянь
3. Аль-Макдиси
4. Земарх
5. Страленберг
4. Жібек маталары қандай роль атқарады?
1. құны төмен болды, көп шығарылды
2. егіншілерге жалақы ретінде берілді
3. қолөнершілерге жалақы орнына берілді
4. мемлекеттің қарызын өтеуге жұмсалды
5. мәліметтер жеткіліксіз, баға беру қиын
5. Көшпелі халықтарда тіршіліктің тек ұжымдық түрінің дамуы неліктен?
1. өмір сүруге өте ыңғайлы
2. өндірілген өнімді бірдей пайдалану
3. қоғамдық меншік
4. табиғи ортада тек осылай өмір сүруге болады
5. әсіресе арамтамақ,жалқаулар үшін тиімді
6. Тарихшы С.Асфендияров моңғол жаулап алушылығын қалай деп бағалады?
1. өте маңызды салдары бар оқиға (жақсы мағынасында)
2. даму екі-үш ғасырға кейін шегінді
3. тек орыстарды ғана қатты қанады
4. соққы тек отырықшы аудандарға тиді
5. көптеген көшпелі мемлекеттер тарихтан құрып кетті
7. Вертикальды көшу тәсілі қай аудандарға тән?
1. Сыр бойы
2. Каспий өңірі
3. Жетісу, Зайсан
4. Атырау, Ембі
5. Қарқаралы, Ертіс
8. Феодалдық қатынастардың коммендация деген түрін қалай түсінесіз?
1. жерді жалға беру
2. ірі феодалдың қол астына бірігу
3. ұжымдық жұмыс түрі
4. тәлімілік егіншілік
5. құдықтар арқылы суару
9. Алғашқы орта ғасырларда шопан (чабан) деп кімдерді айтамыз?
1. шапан киген малшыларды
2. керуен тартушыларды
3. Еркек құлдар, олар тек қой мен сиырды
ғана бақты, жылқы бақтыруға сенбеді
4. алысқа ататын садақшы
5. егінші
10. Түмен дегеніміз не?
1. жердің орналасқан орнын көрсету
2. он мың әскери-әкімшілік бірлестік
3. адам аты
4. қола әшекей бұйым
5. ағаш ыдыс
11. Алтын орда кезінде мемлекеттік кеңселер не деп аталынды?
1. диуандар
2. дафтарлар
3. даруғалар
4. илхандар
5. датқалар
12. Феодалдық кіріптарлыққа не жатады?
1. егін егу
2. аң ату
3. балық аулау
4. етік тігу
5. сауын, соғым беру
Дәріс. XVIII – ғасыр мен XIX ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстан. Қазақ халқының ұлт-азаттық көтерілістері
Мақсаты мен міндеттері:
- Ұлт-азаттық қозғалыстардың негізгі себептерін, көтеріліс аймақтарын анықтау.
Жоспар:
1. XVIII ғасырдың аяғындағы Ресейдің қазақ жеріне жүргізген әскери-саяси жүйесі.
2. Сырым Датұлының көтерілісі.
3. 1822 және 1824 жылдардағы Жарғылар.
4. Бөкей Ордасындағы И.Тайманұлы мен М.Өтемісұлының көтерілісі
5. Кенесары Қасымұлының көтерілісі.
6. Сыр бойы қазақтарының көтерілісі.
Әдебиеттер тізімі:
- Қазақстан тарихы. I-IVТ. Алматы, 1996-98
- Қазақстан тарихы. Очерктер. Алматы, 1994.
- Қазақтар 9 томдық анықтамалық т.1-9. Алматы, 1998.
- Артықбаев Ж.О. қазақстан тарихы: Оқулық – хрестоматия. Астана, 2000.
5. Бекмаханов Е.Б. Казахстан в 20-40-е годы XIX века. Алма- Ата, 1992.
6. Вяткин М.П. Батыр Срым. М., 1947.
7. Зиманов С.З. Политический строй Казахстана конца 17-первой половины 19 века. А., 1960.
8. Абдиров М. Завоевание Казахстана Россией. Астана, 2000.
