Мен таңдаған шешен-Жиренше шешен

Кіріспе

 

Жиренше – Қазақ хандығы құрылған тұста (ХV–XVI ғасырлар) өмiр сүрген атақты шешен.

Жиренше шешен есімі ақыл, парасаттың үлгici ретiнде қазақ ауыз әдебиетiнен берiк орын алған. Халық аныздары бойынша, Жиренше шешен кедей адам болған. Ол дербес Қазақ хандығын кұруда Жәнібек ханға көмектескен, оған пайдалы кеңестер айтып, бұқара халықтың атынан сөйлеген.

Жиренше шешен айтыпты деген, халық жадында сақталған аңыз-әңгімелер мен шешендiк сөздер көп. Олардың көпшiлiгi XV-XVI ғасырлардан басталатын халық шығармасына немесе әлденеше адамның, бірнеше буынның өңдеп, өзгертуінен өткен ортақ мұраға айналып кеткен.

Жиренше шешен туралы аңыздарда оңың әйелі Қарашаш та ақылды әрі тапқыр жан ретінде суреттеледі. Басқа түркі тілдес халықтар фольклорында да Жиренше шешен жайында ертегі, аңыз, әңгімелер кездеседі. Мысалы, қарақалпақта (Жиренше) шешен, қырғыздарда (Жээренче чэчэн), түрікменде ақылды да тапқыр, әділ (Ийкренче) туралы аныздар бар. Жиренше шешенге қатысты әңгімелерді негізінен, үш салаға бөлуге болады. Біріншісінде ол Жәнібек ханның уәзірі, ақылшысы, досы ретінде бейнеленеді, екіншісінде ханның кемшіліктерін бетіне айтып, ақыл-парасатымен өзін оған мойындата білген әділ адам ретінде суреттеледі, үшіншісінде оның әйелі Қарашашпен, басқа қарапайым халық өкілдерімен қарым-қатынасы көрсетіледі.

 

Афоризмдер

1)Қарашаш Жиренше орта жасқа келгенде қаза болады. Уақыт өте әз Жәнібек хан Жиреншеге: «Шешен, сенің үйленбей жүргенің жарамайды; пәленшенің қатыны ерінің тұсында жақсы әйелдің бірі еді, соны сен ал!» — дейді. Жиренше шешен ханның айтқан қатынын алады. Арада біраз уақыт өткенде хан: «Шешен, мына қатының бұрынғылардай болатын ба, қалай?» — дейді. Сонда шешен: «Күндіз екеуміз, түнде төртеуміз»,— дейді. Хан: «Түнде төртеуің қалай?» — дегенде, Жиренше шешен былай дейді:

Ері есіне түседі,
Теріс қарап жатады,
Оныменен ол екеу.
Қарашашты ойлаймын,
Мен де теріс қараймын,
Оныменен мен екеу.
Оймен тауып жолдасты,
Боламыз түнде біз төртеу.
Таң атқан соң оянып,
Тұра келсек тағы екеу!
Қыздай алмай қатын болмас,
Есік көрген мақұл болмас.
Қанша жақсы көрем десең де,
Бұрынғыдан жақын болмас.
Байы өлген қатынды алу,
Ойлағанда ақыл болмас.

 

 

2)Бір жолы хан билеріне: «Дүниеде не өлмейді?»» — деп сұрақ қойғанда, алпыс биі бір ауыздан былай депті:

Ағын су өлмейді,
Асқар тау өлмейді,
Аспанда ай мен күн өлмейді,
Әлемде қара жер өлмейді.

Сонда Жиренше шешен бәріне қарсы шығыпты:
Ағын судың өлгені,
Алты ай қыста қатқаны.
Асқар таудың өлгені,
Басын бұлттың жапқаны.
Ай мен күннің өлгені,
Еңкейіп барып батқаны.
Қара жердің өлгені
Қар астында жатқаны.
Ажал деген атқан оқ,
Бір алланың қақпаны.
Дүниеде не өлмейді?
Жақсының аты өлмейді,
Ғалымның хаты өлмейді

 

 

3) Ел ішінде Жиренше айтыпты деген әңгіме көп. Соның бірінде дуалы ауызды шешеннің тапқырлығына тәнті болмай отыра алмайсыз.

Қай заман екені бір Аллага аян. Жиреншенің атына сырттай қанық хан оны бір көрмекке, жүзбе-жүз отырып көшелі сөзін естімекке құмартады. Шақырту алған шешен айтқан уақытында хан сарайына келіп, табалдырықтан аттаған бойда:

Бір жасыңыз мың болсын! - деген екен.

Хан кісі тыңдап, ой түюге пейіл тұрады. Әзгенің асылын ажырата алмаса да жасыгына мін тағуға бейім келеді. Сол мінезбен Жиреншенің әлгі бір ауыз сөзін ұнатпай:

- Киелі орынның мәртебесіне сай сөз тауып айттым деп отырсың ба? - дейді мұқатыңқырап.

Жиренше аспай-саспай: "ділмөрім, бетіңді бір қайырып тастадым ба?" дегендей, тары на шалқая түскен ханға тіктей қарап:

- Сөзіңізге кұлдық, хан ием, - деп назарын өзіне аудартады. Адам өзі мың жасамайды, артында аты қалса, атына сай сөзі қалса, аты атына сай сөзі мың жасайды. Екінші мына опасыз жалған дүниеде бір көрген қызық дәурені бір күнге бергісіз болса, сол бір күннің өзі мың жылға татыр қызық дәуренмен өтсін. - деп едім. Сөзге тоқтаған хан Жиреншеге сол жерде астына арымас ат мінгізіп, үстіне тозбас шапан жауыпты.

 

 

Мен түйген бір ой

Жалпы біз қазақ жұрты жаратылысымыздан шешендік өнерге жақынбыз. Менің Жиренше шешенді таңдаған себебім, оның төтеден төге сөйлейтін, тапқыр да ақылды, бейнелі де бедерлі,нақыл ойларына сөзге деген тапқырлығы мен шешендігі, жас өспірімдерге үлкен әсерін тигізетіне күмәнім жоқ.

Жиренше шешеннің аңыз ішінде ханның алдында, көпшілік алдында сөйлей білуін, өзінің ойын халыққа жеткізе алу өнеріне керемет еді.

Менің Жиренше шешен жайлы түйген ойым, оның айтылған создері көптеген жылдар бойы жас өспірімдерге улгі әрі өмір жолында үлкен сабақ, тәлім тәрбие болатынына сенімдімін. Жиренше шешеннің сөздері сан ойлы заманнан бері ауыздан ауызға таратылып,бүкіл халықтың қазынасына айналып кеткен.

Жалпы Жиренше шешеннің аңыздарын оқи отырған әрбір бала тілін ұштайды, сөздік қорын байытады, өмірге деген көзқарасын оятады, дүниетанымына жол ашады деп сенемін. Себебі Жиренше шешеннің барлық айтылған нақыл сөздер қиялдан емес, өмірлік оқиғалардан, табиғи құбылыстардан туады, оның хан алдында көп жылдық тәжірибесі мен сан рет қайталау арқылы сыннан өтіп, халық мойындаған қағидаға айналғаны даусыз ақиқат екенін дәлелдейді

 

Дерек көздері

https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%B8%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%88%D0%B5_%D1%88%D0%B5%D1%88%D0%B5%D0%BD

http://koshpendi.kz/index.php/sheshendiksozder/

http://www.tarih.spring.kz/kk/history/medieval/figures/zhirenshe/