ИЯМЕТ - ҚАЙЫМ ЖӘНЕ ОНЫҢ УАҚЫТЫ

Аһлу сүннада барлық амалдарға және түгел үммет үшін бір таразы қойылатындығы мәлім. Ал аяттағы ﴿ وَ نَضَعُ الْمَوَازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيَامَةِ ﴾ көпше түрде келіп жатқан таразылар сөзі тағзим (ұлықтық) мағынасында. Біреулер төмендегі мына аятты дәлелге алып, әрбір адамға бірнеше таразылар қойылады, сөйтіп таразының әрбірімен, оның амалдарының әр-бір түрі өлшенеді деді. Аллаһ Тағала Құранда:

﴿ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (102) وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَأُولَئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فِي جَهَنَّمَ خَالِدُونَ﴾

«Ал сол күні, кімнің таразысы ауыр тартса, міне солар құтылушылар.(102) Ал және кімнің таразысы жеңіл тартса, міне олар өздерін зиянға ұшыратқандар. Олар тозақта мүлде қалады».

Кейін өлшенетін нәрседе тартыстар пайда болды. Амал дәптері ме, әлде амалдардың өзі ме? деген. Көбісі амал дәптері өлшенеді деді, бұны жоғарыда келген хадис қуаттайды деп есептеді және Пайғабарымыздан (оған Аллаһтың салауаты мен сәлемі болсын) амал дәптерінің өлшенетіндігі келгені, ал аз тобы амалдардың өзі өлшенеді, өйткені жақсылықтардың суреттелуі нұр суретінде болып, таразының оң жақ табағына қойылады, ал жамандықтың суреттелуі қараңғы суретінде болып, таразының сол жақ табағына қойылады деп есептеді. Өлшем момынға да, кәпірге де болады. Ал Аллаһ Тағаланың мына сөзі кәпірлердің хақына айтылған:

﴿ فَلَا نُقِيمُ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَزْنًا﴾

«Сонда оларға қиямет күні еш мән бермейміз». Бұл аяттың мағынасы қиямет күні оларға пайда беретін өлшем қоймаймыз деп жатыр. Пайғамбарларға (оларға Аллаһтың сәлемі болсын), періштелерге, жәннатқа есепсіз бірден кіретіндерге өлшем қойылмайды.

Мұғтазиланың көпшілігі таразы мен өлшемнің көз көріп, ақыл білетіндігін қайтарды: Аяттарда келген таразы мен өлшемді «әділдіктің сақталатындығы» мағынасында деп түсінді. Олардың күмәндары мынада: амалдар деген тағдырланып қойылған бір елестер қайтарып алу мүмкін болмайды, ал қайтарып алуын міндеттесең, өлшенуі мүмкін болмай қалады, себебі елестер жеңілдік, ауырлық деген нәрседе сипатталмайды, өйткені ол екеуі атомның ерекшеліктерінен, тағы мынадай негізінде өлшем деген нәрселердің мөлшерін білу. Аллаһ нәрселерді және олардың мөлшерін өлшеместен білуші, ал олардың өлшенуі деген бекершілік дейді.

Жауап: өлшенетін нәрсе амал дәптерлері, Пайғамбарымыз (оған Аллаһтың салауаты мен сәлемі болсын) амалдардың қалай өлшенетіндігі жайлы сұралған еді? Пайғамбарымыз (оған Аллаһтың салауаты мен сәлемі болсын) айтты: «Расында өлшенетіні амал дәптерлері».

Олардың: «амалдардың өлшенуінен пайда жоқ» деулері қайтарылған, өйткені өлшеу хикметі пендені жазалаудағы әділдік, әрі кешірім етудегі және сауапты арттырудағы кеңшілігі көрінеді, содан кейін артықшылығы мен масқарасы ашық, айқын көрінеді.

Ақыретте таразының барлығына сену - уәжіп, ал мойындамағаны кәпір болады, өйткені діндегі белгілі болған маңызды іс. Ал одан басқалары хисси болады немесе хисси емес, керсінше әділдікті білдіріп жатқан астарлы бір мағына және өлшенетін нәрсе амал дәптерлері немесе амалдардың өзі дегендерді мойындамау кәпір болмайды, абзалы қандай болатындығын Аллаһтың іліміне тапсыу.

ЕСЕП-ҚИСАП - الحسا ب

Есеп-қисап дегеніміз - Аллаһ Тағала пенделерінен махшар алаңынан кетпей тұрып дүниеде істеген амалдарынан есеп алуы. Пенделердің есепке тартылуы белгілі бір кейіпте болады, оны Аллаһ қана біледі. Аллаһ Тағала Құранда:

﴿ فَوَرَبِّكَ لَنَسْأَلَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ (92) عَمَّا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾

«Раббыңа серт, әлбетте оларды түгел сұраққа тартамыз.(92) Олардың қылған қылықтарынан».

Пайғамбарымыз (оған Аллаһтың салауаты мен сәлемі болсын) айтты: «Сендерден есеп алынбай тұрып, өздеріңді есеп қылыңдар». Есеп-қисап амал дәптерін алғаннан кейін болады. Бойсынушы амал дәптерін оң жағынан алады, ал күнәһар сол жағынан алады. Сол кезде адамға дене мүшелері куәлік береді және адамдар бір-біріне куәлік береді. Аллаһ Тағала Құранда:

﴿ فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ (7) فَسَوْفَ يُحَاسَبُ حِسَابًا يَسِيرًا (8) وَيَنْقَلِبُ إِلَى أَهْلِهِ مَسْرُورًا (9) وَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ وَرَاءَ ظَهْرِهِ (10) فَسَوْفَ يَدْعُو ثُبُورًا (11) وَيَصْلَى سَعِيرًا ﴾

«Ал енді кімнің дәптері оңынан берілсе.(7) Сонда ол, дереу жеңіл есеппен есептеледі.(8) Ол, үй-ішіне қуанып қайтады.(9) Ал және кімнің дәптері арт жағынан берілсе.(10) Сонда ол, дереу өлім шақырады.(11) Қайнаған тозаққа түседі».

Есеп-қисап әртүрлі болады. Бірі жасырын, бірі жария, бірі жеңіл, бірі ауыр болады. Адамдардың жәннатқа есеп-қисапсыз кіретіндері, сол сияқты тозаққа да есеп-қисапсыз кіретіндері бар. Хадисте былай деп келеді. Пайғамбарымыз (оған Аллаһтың салауаты мен сәлемі болсын): «Үмметімнен жетпіс мың адам есеп-қисапсыз жаннатқа кіреді деген кезде Пайғамбарымыздан (оған Аллаһтың салауаты мен сәлемі болсын): Раббың одан арттырмай ма?-деп сұрайды, сол кезде Пайғамбарымыз (оған Аллаһтың салауаты мен сәлемі болсын): Арттырды да және олардың әрбір жетпіс мыңы, жетпіс мыңнан алып кіреді,-деді. Тағыда Пайғамбарымызға (оған Аллаһтың салауаты мен сәлемі болсын): Раббың одан арттырмай ма?-дегенде былай айтты: Кең рақымшылығымен арттырады да әрбіріне үш еседен көбейтеді». Үш есе дегені, көптікті білдіріп жатқан астарлы мағына деместен үш есеге артқандығын түсінеміз.

САУАП ПЕН ЖАЗА - الثواب و العقا ب

Ақыретте адам баласының бұл дүниедегі жасаған жақсылықтары мен жамандықтарына қарай сауап пен жаза бар. Бұл екеуі жайында шариғатта көптеген дәлелдер келген, әрі бұл екеуіне шариғаттардың барлығы келісті. Аллаһ Тағала пенделерін бойсынуға бұйырып, оны орындағандарға сауап береді, жамандықтан тыйылуды бұйырып, оны орындамағандарға жазасын уәде етті. Бойсынғандарға жәннат пен оның рахатын дайындаса, күнаһарларға тозақ пен оның азабын дайындады. Аллаһ Тағала Құранда:

تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ (13) وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَتَعَدَّ حُدُودَهُ يُدْخِلْهُ نَارًا خَالِدًا فِيهَا وَلَهُ عَذَابٌ مُهِينٌ

«Бұл Аллаһтың қойған шектері. Кім Аллаһқа және Елшісіне бой ұсынса, астарынан өзендер ағатын бақшаларға кіргізіледі де, олар онда мәңгі қалады. Зор табыс осы.(13) Ал кім Аллаһқа, Елшісіне қарсы келіп Оның шектерінен шықса, ол ішінде мүлде қалатын отқа кіргізіледі. Оған қорлаушы азап бар».

Ақыретте бойсынушылар үшін сауап, күнаһарлар үшін жазаның барлығына иман келтіру – міндет (уәжіп), ал мойындамаған діндегі белгілі болған маңызды істі қайтарғандығы үшін кәпір болады.

Сауапты Аллаһ өзінің рақымымен береді, бірақ ол Аллаһ Тағалаға міндет емес. Аллаһ Тағала барлық жаратылыстың Патшасы. Аллаһ пендеге сауапты Өзіне міндет болғаны үшін емес, пенденің бойсынғаны үшін береді. Ақиқатында Аллаһ Тағалаға еш нәрсе міндет болмайды. Тіпті құлшылық қаншалықты көбейсе де, Аллаһтың пенделеріне берген нығметтерінен болған бір нығметке шүкір етуге жетпейді. Құлшылықтың пайдасы Аллаһ Тағалаға емес, жасаушы пенделерге қайтады. Өйткені Аллаһ Тағалаға құлшылықтан пайда, жамандықтан зияндық жетпейді, егер Аллаһ пендесін сауаптап жатса, рақым еткені, ал жазалап жатса, әділдік еткені, оған ешкімнің хақысы жоқ. Бойсынушының Аллаһтың сауабына лайық болуы, тек қана Аллаһтың жарылқаумен және оны уәде еткендігі себепті болады. Ол жайында Құранда Елшілердің тілімен хабар берді. Әлбетте Аллаһ оны орындайды. Аллаһ Тағала Құранда:

﴿ وَعْدَ اللَّهِ لَا يُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ﴾

«Бұл Аллаһтың уәдесі. Аллаһ уәдесінен айнымайды». Пайғамбарымыз (оған Аллаһтың салауаты мен сәлемі болсын) айтты: «Аллаһ кімнің амалына сауап уәде етсе, міндетті түрде оны орындайды».

Ал жаза Аллаһтың әділдігімен, өйткені күнәһарлар Аллаһтың әміріне және тыйымына өз ерктерімен қарсыласты да, жазаға лайық болды. Аллаһ Тағала Құранда:

﴿ وَمَا ظَلَمَهُمُ اللَّهُ وَلَكِنْ أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ ﴾

«Оларға Аллаһ зұлымдық етпеді, бірақ олар өздеріне зұлымдық етті»[6].

ЖӘННАТ ПЕН ТОЗАҚ - الجنة و النا ر

Жәннат – Аллаһ Тағаланың бойсынушы пенделері үшін дайындаған сауап мекені. Ал тозақ - күнәһарлар үшін дайындалған жаза үйі. Бұл екеуі де самғияттан (ақыретке қатысты істерден) болып саналады, сондай оған бізден алдын өткен шариғат иелерінің барлығы келісті. Бұл екеуінің қазір барлығына және ақыретте болатынына иман келтіру уәжіп болады. Ал ол екеуінің қазір барлығын және ақыретте болатынын мойындамаған діндегі белгілі болған маңызды істі қайтарғандығы үшін кәпір болады. Кейбір философтар бұл екеуін мойындамады, себебі олар ақыретті де, оның жағдайларын да мойындамайды. Ал бұл екеуінің қазір барлығын мойындамай және ақыретте болатынын мойындамаса, настардың сырттай алғандағы мағынасына және мұсылмандардың бір ауыздан келіскен келісіміне тескері келгендігі үшін - пасық болады (кәпір болмайды). Және кейбір Мұғтазилалар бұл екеуінің ақыретте және қазір барлығын мойындамаған.

Жәннат және оның нығметтері, әрі оған кіргендер онда мәңгі болады. Және тозақ азабы, әрі оған кіргендер тозақта мәңгі болады. Оған мұсылмандардың бәрі келісті және бұл Құран мен сүннетте келді. Бұған иман келтіру уәжіп, ал мойындамаса діндегі белгілі болған маңызды істі қайтарғандығы үшін кәпір болады. Аллаһ Тағала Құранда:

﴿ وَبَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ كُلَّمَا رُزِقُوا مِنْهَا مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقًا قَالُوا هَذَا الَّذِي رُزِقْنَا مِنْ قَبْلُ وَأُتُوا بِهِ مُتَشَابِهًا وَلَهُمْ فِيهَا أَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَهُمْ فِيهَا خَالِدُون﴾

«Иман келтіріп, ізгі іс істегендерді қуандыр! Расында олар үшін астарынан өзендер ағатын жәннаттар бар. Әрқашан оларға оның жемісінен бір ризық берілсе, олар: «Осы бізге бұрын да беріліп еді» дейді. Тағы оның ұқсасы келтіріледі. Әрі олар үшін онда тап-таза жұбайлар да бар. Олар онда мәңгі қалады»

Пайғамбарымыз (оған Аллаһтың салауаты мен сәлемі болсын) айтты: «Егер жәннат иелері жәннатқа, тозақ иелері тозаққа кіргізілгенде, хабарлаушы жәннатпен тозақтың ортасынада: ей жәннат иелері өлімсіз мәңгі тіршілік, ей тозақ иелері өлімсіз мәңгі тіршлік»,-депүн қатады.

Ал Жаһмия тобы ақыретте жәннат пен тозақ және ол екеуіне кіргендер аяқталады деп есептеді (яғни мәңгі болмайды деген). Олар жәннат пен тозақтың мәңгі қалуын Аллаһтың мәңгі қалуына ұқсатып, егер ол екеуі аяқталмаса, мәңгі болды да, Аллаһқа серіктес болып қалады деген. Бұлай деу бекершілік (мүлдем дұрыс емес). Оларға мұсылмандар былай тойтарыс берді: жәннат пен тозақтың мәңгі қалуы Аллаһтың мәңгі болуына серіктес бола алмайды, өйткені Аллаһтың мәңгі қалуы өздігінен уәжіп, ал екеуінің мәңгі қалуы затында, мүмкін болған істерден[7] және Аллаһқа мұқтаж. Сондықтан бұл арада серіктестік деген болмайды.

КӘУСАР ХАУЫЗЫ

Қиямет күні Аллаһ пайғамбарларына бірер хауыз береді. Әр пайғамбардың жәннәтқа баратын үмметі сол хауыздан су ішеді. Ол хауыздан бір жұтым су ішкен пенде еш уақытта шөлдемейді. Хазіреті Пайғамбарымыздың да Кәусар атты хауызы бар екендігін Кәусар сүресі баян етеді. Кәусар хауызынан бір жұтым су ішу әрбір мұсылманға бұйыра бермейді. Хауыздан бір жұтым су ішу бақытына ие болу үшін шынайы мұсылмандардың сапында болып, Аллаһтың әмірі мен Пайғамбар сүннетін кәміл орындау қажет. Хазіреті Пайғамбарымыз хауызы жайында былай дейді: «Кәусар хауызына сіздерден бірінші болып мен барамын. Маған келген кісі одан ішеді. Одан ішкен ешқашан шөлдемейді. Кейбір қауым маған келгенде мен оларды танимын, олар да мені таниды. Содан кейін менімен олар арасында зәбәни (тозақ) періштелері кіріп кедергі болады. Мен: «Олар менің үмметім», - дегенімде, маған: «Олар сенен кейін не нәрселер жасағанын білмейсің ғой», - дейді. Бұдан кейін мен: «Менен кейін дінін ауыстырғандар хауыздан алыс тұрсын», - деймін» (Бухари, Риқақ 53; Муслим, Фәдәйл – 9).

Екінші бір хадисте былай дейді: «Менің хауызымның бір жағы бір айлық жол. Суы сүттен ақ, балдан тәті, шынылары көктегі жұлдыздардан да көп. Одан бір рет су ішкен ешқашан шөлдемейді» (Тирмизи, Қиямет, 14, 15; Ибн Мажа, Зухд 39; Әбу Дәуіт, Әдәб 21).

ШАПАҒАТ

Ақырет күні Аллаһ Тағаланың рұқсатымен пайғамбарлар сауабына қарағанда күнәсі басым болған күнәһар муминдерге шапағатшы болады. Аллаһтан олар үшін медет тілеп, тозақ отынан сақтап қалу үшін жалбарынады. Сондай-ақ, пайғамбарлардың шапағатына ие болған кейбір мүминдердің дәрежелері де көтеріледі.

Пайғамбарлармен қатар Аллаһтың ең сүйікті құлдары да Аллаһтың рұқсатымен шапағат ету құзіретіне ие болады. Бірақ Аллаһтың рұқсатынсыз ешкім де шапағатшы бола алмайды. Бұл тақырыпқа қатысты көптеген аяттар бар: «Оның рұқсатынсыз ешбір шапағатшы жоқ» (10.Юнус-3). Шапағатқа Аллаһтың разы болған пенделері ғана қол жеткізеді: «Олар Аллаһтың разы болған кісісіне ғана шапағат ете алады» (21.Әнбия-28). Ал кәпірлер мен мунафиқтерге шапағат етілмейтіні жайлы аятта: «Сонда оларға шапағатшылардың шапағаты пайда бермейді» (74.Мудәссир – 48) Ал Хазіреті Пайғамбарымыздың Аллаһтың рұқсатымен шапағат ететіндігін әһли сүннет жолын ұстанушылар қабыл етеді және Пайғамбарымыздың шапағаты үлкен күнә істеген мұсылманға болатындығына бек сенеді. Әһли сүннет сенімі бойынша, пайғамбарлар, әулиелер, шейіттер мен ғалымдар үлкен күнә істеген кісілерге шапағат ете алады.

Хазіреті Пайғамбарымыз (с.а.у.) үмметіне шапағат ететіндігі жайында былай дейді: «Шапағатым үмметімнен үлкен күнә істегендер үшін» (Әбу Дәуіт, Сүннәт 21; Тирмизи, Қиямет, 11). «Әр пайғамбардың өзіне тән, жасағанда қабыл болатын бір дұғасы бар және онымен дұға еткен. Ал мен болсам дұғамды ақыретте үмметіме шапағат ету үшін қалдырдым» (Бухари, Даауат 1; Муслим, Иман 86). Сонымен қатар ғалымдарымыз Исра сүресінің: «Түннен оянып Құранмен өзіңе тән нәпіл оқы, Раббыңның сені мақтаулы орынға жеткізуінен үміт етіледі» мағынасындағы 79-аяты Хазіреті Пайғамбарымызға шапағат құқығы берілетіндігіне тікелей дәлел болатынғын алға тартады.

Пайғамбарымыздың шапағаты жайындағы және бір хадисте былайша баян етіледі: «Қиямет күні күн адамдарға өте жақын болып адамдар ыстықтан терлейді. Адамнан аққан терден амалына сай тобығына, кіндігіне құлағына дейін шомады. Міне осындай жан қинаушы ыстық кезінде Хазіреті Адамнан шапағат сұрайды. Ол: «Мен шапағат ете алмаймын», дейді. Содан Мұсаға барып көмек сұрайды, ол да солай жауап қайырған соң, Хазіреті Мұхаммедтен (с.а.у.) шапағат сұрайды. Ол шапағат етеді. Содан кейін халық араларындағы үкімді орнына келтіру үшін жылжып, жәннәттың есігіне дейін барады. Сол күні Аллаһ Тағала елшісіне мақталған мақамды береді. Махшар халқының бәрі Мұхаммедке (с.а.у.) мақтау айтады» (Бухари, Зекат-52). «Қиямет күні болғанда мен пайғамбарлардың имамы, сөз басшысы және шапағаттарының иесі боламын. Бірақ бұнда мақтанатын еш нәрсе жоқ» (Тирмизи, Мәнақиб 1; Ибн Мажа Зухд 37).

[1] Имам Ағзам Әбу Ханифа, Фиқһул-әкбар, ж.к.е., 26-бет.

Біреулер айтты: «нашір, бағс» сөздерінің мағыналары екі бөлек, өйткені «бағс» деп Аллаһ Тағаланың өлікті тірілтуі болса, ал «нашір» өлікті тірілткенен кейін қабірлерінен шығару, бұл жерде «нашір» сөзінің мақсаты тірілту, шығару мағынасында бірге болып жатыр.

[7] Аллаһтың бар болуы уәжіп, өздігінен, мәңгі қалуы да өздігінен, еш нәрсеге мұқтаж емес. Ал жәннәт пен тозақтың бар болуы да, мәңгі болуы да Аллаһтың қалауыменен, құдіретіменен. Аллаһтың мәңгі қалуын бұл екеуінің мәңгі қалуына ұқсатуға болмайды.