Есту қабілеті зақымдалған балаларды оқыту мен оңалтудың верботональды әдісі

Верботональды әдіс педагогикалық жүйе ретінде өткен ғасырдың ортасынан бастап, сөйлеу коммуникациясы саласындағы практикалық жұмыс пен лингвистика саласындағы ғылыми зерттеулер нәтижесінде қалыптаса бастады. Оның негізін салушы Хорватиялық лингвист, қарым – қатынас жасауда қиындықтары бар адамдардың сөйлеу тілін қабылдауын зерттеумен айналысқан доктор Петар Губерина болған. Ол 1954ж. Загреб қаласында (Хорватия) «СУВАГ» верботональды орталығын ашты. Қазіргі таңда 70-тен асқан елде 600-ге жуық верботональды орталықтар бар, «СУВАГ» халықаралық орталықтар Ассоциациясының штаб – пәтері Парижде орналасқан.

Оңалту орталығында медициналық – диагностикалық тексеру бөлімі; күндізгі мектепке дейінгі және мектеп стационары бар оңалту бөлімі; естуді протездеу және аудиоаппаратуралар, есту апараттарын СУВАГ диагностикалау бойынша таңдау бөлімі; медтехникалар мен жеке есту аппараттарын жөндеу, қызмет – көрсету бөлімі бар.

Верботональды әдістің негізгі теориялық базасы тіл ауызша сөйлеу тілінен дамиды, ал сөйлеу тілі қоғамдық құбылыс болып табылады деген тұжырымнан тұрады. Сөйлеу кезінде сөйлеу тілінің ритмикалық – интонациялық құрылымына, эмоционалдығына және сөйлеушінің жестіне басты назар аударады.

Верботональды әдісті жүйе ретінде сипайтын негізгі түсініктері мен терминдері.

Естуді дамыту – «естіп қабылдау» терминінің синонимі «есту сөзі верботональды әдіс аясында тек физикалық мүмкіндікті емес, сонымен қатар әлеуметтік мағынасын ашады: «есту» - қарым – қатынас жағдайын түсіну, бейтаныс жағдайда өзін еркін ұстау, диалог құра білу және т.б. естуді дамытудың көпжақты қасиеттеріне дыбысты сезінуді қалыптастыру, ритмін ажырату, дыбыстық сигналдың ұзақтығын, оның қарқындылығын (қатты - ақырын) ажырату, дыбыстың бағытын және т.б. анықтау.

Лингвистикалық және фонетикалық прогрессия. Лингвистикалық дегеніміз – айтылған сөздің мағынасын түсіндіруге бағытталған жұмыс (анық көлемі мектепке дейінгі және мектеп бағдарламасының мазмұнына сай болады), ал фонетикалық прогрессия дегеніміз просадияны (ритм, темп, интеграция және т.б.) меңгеруде және дыбыс айтуды түзетудегі педагогикалық көмек. Музыкалық ынталандыру: ауызша сөйлеу тілінің темпін, интонациясын, әуенділігін меңгеру үшін қолданады. Осы көмекші тәсілдің көмегімен дауысты дыбыстарды айтуын дамыту, буындарды айтып, ажырату, интонацияны, ритмді, дауысты көтеруді және басқа да фонетикалық факторларды меңгеруді қамтамасыз етіледі.

Фонетикалық ритмика – есту, сөйлеу қозғалыс және қозғалыс анализаторларының өзара әрекетіне негізделген қозғалыс жаттығулар жүйесі: дененің, бастың, қол, аяқтың қозғалысын және табиғи жесттерді орындау кезіне белгілі бір сөздік материалды қосарлана айту, алғаш рет XXғ. 50 – 60ж академик П.Губерина мен шәкірті Весной Пинтер (Хорватия) ойлап тапқан. Осы тәсілді қолдану естімейтіндердің және нашар еститін балалардың сөйлеуіне оң әсер етіп, сөйлеу тілін қалыпты баланың тіліне жақындатады. Қазіргі таңда мектепке дейінгі мекемелерде сурдопедагогтар фонетикалық ритмиканы балалардың сөйлеу тілінің дыбысталу жағын дамыту үшін қолданады.

Верботональды әдіс бойынша оңалтудың мақсаты – естімейтін баланың еститін адамдармен сөйлеу арқылы толыққанды қарым – қатынас жасау үшін қажетті каммуникативті қабілеттерін дамытып, жалпы білім беретін ортаға интеграциялау. Осындай жұмыстың нәтижесінде есту қабілеті зақымдалған балалар 7-8 жасында ақыл ­– ойы мен сөйлеуінің дамуы қалыпты жағдайға сай келіп, жалпы білім беретін мектепте білім алуына мүмкіндік туады.

Верботональдық әдіс педагогикалық жүйе ретінде әр баланың жеке ерекшеліктерін ескеріп, есту қабілеті зақымдалған балалардың еститіндермен қарым қатынас жасап, әлеуметтік ортаға бейімделуіне көмектесетін арнайы әдістер мен тәсілдерді таңдауды ұсынады.

Әдістің ең басты, маңызды құрам бөлігіне кешенді медициналық, психологиялық-педагогикалық шаралар жатады.

1. Тереңдетілген диагностикалау оңалтудың негізі болып табылады (арнайы аудиометриялық камерада өтеді). Оған қалдық естуді функционалды тексеру және есту мүмкіндіктерін анықтау жатады, себебі, дыбысты минимальды күшейткенде сөйлеу материалын жақсы түсінетін ыңғайлы есту аймағын, яғни ыңғайлы жиіліктерді анықтау үшін өте қажет.

Сонымен қатар, арнайы тесттің көмегімен баланың сөйлеу тілін түсіну сезімталдығын анықтайды. Тексерілушінің қайтарған сөйлеу әрекеті мен реакциясы ауызша сөйлеу тілін оқытудың ерекшеліктерін анықтап, жұмыстың жеке бағдарламасын құруға көмектеседі. Кешенді тексерудің нәтижесін реабилитатор талдайды, тестілеу кезіндегі анықталған ерекшеліктермен ескертулер туралы ата-аналарға, сурдопедагогтарға, тәрбиешілерге хабарлайды. Тестілеу кезінде төмендегідей көрсеткіштер айқындалады:

- сөйлеу тілінің даму кезеңдері (айқай, гуілдеу, былдыр, қарапайым сөздер, фразалық жайылма сөздер);

- қалдық естуі (сөйлеген жаққа басын бұруы, дыбыс шығару, жеке сөздерді қайталауы,ажыратуы, диалогқа қатысуы);

- ритмді қайталау реакциясы, ұзақтығы мен қысқалығын ажырату (көру арқылы қабылдау болмайды);

- сөйлеуді есте сақтауының дамуы (естіген сөзін өз бетімен қайталай ала ма, қандай көлемде?);

- бақылау қашықтығы (құлақ қалқанынан дыбыстың шыққан жеріне дейінгі қашықтық);

осы аталған көрсеткіштер бойынша алынған мәліметтерді жалпылай отырып, реабилитатор әр балаға жеке жұмыс бағдарламасын құрастырады, оның мазмұнын сурдопедагог және тәрбиешімен бірге талқылайды.

Әдістің маңызды шарты балаларды протездеу болып табылады. Балалардың естуін уақытында және нақты протездеу – интеграциялауды қамтамасыз ететін қажетті шарт болып табылады.

Жалпы білім беретін ортаға және еститін адамдар қоғамына интеграциялаудың негізіне естуін дамыту мен сөйлеу тіліне үйрету жатады. Естуге үйретудің мазмұнына акустикалық сигналдарды ажырату, сөйлеу тілінің элементтерін (ритм, күші, дыбыстық сигналдардың ұзақтығы) қабылдау, әртүлі дыбыстарды ажырату, және т.б. кіреді. Сөйлеу тілін қалыптастыру жұмысы спонтанды дауыстауды ынталандырудан, сөйлеу формаларын қайталаудан тұрады. Ауызша сөйлеу тіліне үйрету барысында балаларды жеке дыбыстарды айтуға, оларды буынға қосуға, одан кейін сөздер мен сөйлемдер құрап айтуға, әртүрлі ойын жағдайларын қолдана отырып ынталандыру.

Ата – аналарға қатысты верботональды әдістің негізгі қағидасы - өз балаларын еститін бала сияқты қабылдау және оның максимальды дамуына көмектесу.

Ұсынылған әдебиеттер:

1. Андреева Л.В. Сурдопедагогика. - М., 2005.

2. Боскис Р.М. Глухие и слабослышащие дети. - М., 1963.

3. Леонгард Э.И., Самсонова Е.Г., Иванова Е.А. Я не хочу молчать. – М., 1990.

4. Зыков С.А. Методика обучения глухих детей языку. – М., 1977.

5. Зайцева Г.Л. Зачем учить глухих жестовой речи? //Дефектология. – 1995. - №2.