Раздзел 5. Беларусь у сучасным свеце 16 страница

Увясну 1921 г. палітычны бандытызм на тэрыторыі Беларусі прыняў пагражальны характар: дзейнічалі 36 буйных атрадаў, больш за 5 тысяч чалавек. Каля 6 тысяч узброеных людзей знаходзілася ў пагранічных з БССР раёнах Польшчы. З-за гэтага прыйшлося ўвесці нават ваеннае становішча. Да жніўня 1921 г. сітуацыя ўскладнілася яшчэ больш: у сувязі з намечаным на верасень пачаткам збору першага харчпадатку ўзмацніліся ваенныя акцыі “зялёных” банд. Толькі ў 1922 годзе шляхам ваенных, адміністратыўных і іншых мер удалося ліквідаваць палітычны бандытызм.

Час дзеяння НЭПа – гэта лепшыя гады Савецкай улады, якія запомніліся павышэннем узроўню жыцця простых людзей. Статыстыка сведчыць: у 1927 г. па ўзроўню спажывання харчовых прадуктаў вышэйшыя рубяжы дарэвалюцыйнай Расіі засталіся ззаду. Гараджане, напрыклад, спажывалі ў сярэднім больш за 41 кг мяса, забяспечанасць хлебам была каля 180 кг у горадзе і 220 – на сяле на аднаго чалавека. Прыкладна такія ж нормы спажывання былі на Беларусі.

Больш перспектыўныя вынікі НЭПа праявіліся ў тым, што гаспадарчы механізм гэтай эканамічнай палітыкі нараджаў у чалавека імкненне да добрасумленнай, больш прадукцыйнай працы, да павышэння якасці прадукцыі. НЭП фарміравала тып працаўніка, які будаваў сваю работу не толькі на энтузіязме, а праз матэрыяльныя стымулы. Замест адміністратыўна-эканамічнага прымусу сялянства, канфрантацыі з ім Савецкая дзяржава дабілася эканамічнай згоды з сялянствам на аснове адраджэння нармальных таварна-грашовых адносін.

Станоўчыя вынікі НЭПа адзначылі ўсе вядучыя вучоныя свету. Так, амерыканскі палітолаг З.Бжэзінскі піша: для многіх людзей 20-я гг. “былі лепшымі гадамі той эры, пачатак якой абвясціла рэвалюцыя 1917 г., а палітыка НЭП стала па гэтай прычыне лаканічным тэрмінам для абазначэння перыяду эксперыментавання, гібкасці і памяркоўнасці”. Сапраўды, правядзенне ў жыццё новай эканамічнай палітыкі дазволіла ў кароткі тэрмін аднавіць прамысловасць, стабілізаваць эканоміку, узняць матэрыяльны дабрабыт насельніцтва. Палепшыліся жыллёвыя ўмовы працоўных, павялічылася колькасць устаноў аховы здароўя, пашыралася сетка дзіцячых устаноў, вырасла нараджальнасць, зменшылася смяротнасць. Гэта стварала добрыя ўмовы для здзяйснення новых, больш важных крокаў у развіцці прамысловасці, ажыццяўленні індустрыялізацыі рэспублікі. Але ў далейшым з боку цэнтральнага кіраўніцтва дзяржавай наглядаецца палітыка згортвання, а затым і злому НЭПа, што з’яўлялася ў той час адной з гістарычных памылак у справе адраджэння і далейшага развіцця краіны.

Такім чынам, з завяршэннем Першай сусветнай вайны дзяржавы-пераможцы стварылі Версальска-Вашынгтонскую сістэму мірнага ўрэгулявання, у якой Германія і яе былыя саюзнікі абвяшчаліся адказнымі за развязванне вайны.Новая эканамічная палітыка Савецкай дзяржавы была распрацавана да пачатку 1921 года. Яна ўяўляла сабой сістэму гаспадарання, заснаваную на выкарыстанні рыначных, таварна-грашовых адносін, гаспадарчага разліку, асабістай матэрыяльнай зацікаўленасці.

 

Тэма 2. Шляхі і метады будаўніцтва індустрыяльнага грамадства ў савецкай Беларусі

 

§1. Індустрыялізацыя, пераход да планавай эканомікі

§2. Калектывізацыя і яе асноўныя вынікі

 

§1. Паколькі эканоміка Савецкай Беларусі была неад’емнай часткай эканомікі СССР, то і індустрыялізацыя тут пачалася адначасова з іншымі рэгіёнамі і праходзіла (з невялікімі асаблівасцямі) па тых жа агульных прынцыпах.

Першым дакументам, у якім індустрыялізацыя пастаўлена ў шэраг бліжэйшых і бягучых задач, была рэзалюцыя ХIV з’езда УКП(б). Тут гаварылася: трэба “разгортваць нашу сацыялістычную прамысловасць на аснове павышанага тэхнічнага ўзроўню, аднак у строгай адпаведнасці як з ёмкасцю рынка, так і з фінансавымі магчымасцямі дзяржавы”.

“Новая апазіцыя” і Л.Троцкі настойвалі на павелічэнні падаткаабкладання сялян, наступленні на “заможныя элементы” на сяле, прапаноўвалі за кошт расшырэння вывазу зерня за мяжу атрымаць дадатковыя крыніцы зберажэнняў на індустрыялізацыю. Але супраць скачкоў выступала тады большасць эканамістаў, кіраўнікоў і савецкіх служачых. У канцы 1926 г. ХV партыйная канферэнцыя прыняла рэзалюцыю “Аб гаспадарчым становішчы краіны і задачах партыі”, дзе гаварылася, што канферэнцыя асуджае погляды апазіцыі аб неабходнасці правядзення індустрыялізацыі шляхам такога абкладання падаткамі вёскі і такой палітыкі цэн, якія непазбежна прывялі б да прыпынку развіцця сельскай гаспадаркі, скарацілі б крыніцы сыравіны для прамысловасці і рынак збыту яе прадукцыі, што непазбежна прывяло б да рэзкага падзення тэмпаў індустрыялізацыі.

Сутнасць індустрыялізацыі заключалася ў хуткім развіцці ўсіх галін вытворчасці пры першачарговым развіцці тых галін, якія прызваны забяспечыць сродкамі вытворчасці ўсе сферы народнай гаспадаркі, рушыць уперад яе развіццё на базе дасканалай тэхнікі. Сюды ўваходзяць энергетыка, металургія, машынабудаванне, паліўная і хімічная прамысловасць. Індустрыялізацыя намячалася для таго, каб ператварыць СССР з дзяржавы, якая прывозіць машыны і абсталяванне, ў краіну, што займаецца вытворчасцю машын і абсталявання, каб такім чынам СССР уяўляў сабой не дадатак, а самастойную эканамічную адзінку.

Нягледзячы на тое, што эканоміка Беларусі была арганічна звязана з іншымі рэспублікамі СССР, індустрыялізацыя тут мела свае асаблівасці, іншымі былі тэрміны і тэмпы. З 1926 г. і да канца І пяцігодкі тут асноўная ўвага надавалася развіццю лёгкай і харчовай прымысловасці. Гэта абумоўлена багаццем мясцовай сыравіны, склаўшыміся кадрамі, існуючымі традыцыямі. Будаванне і абсталяванне прадпрыемстваў гэтых галін патрабавала значна меншых затрат і выконвалася ў больш кароткія тэрміны. За 1925-1928 гг. на Беларусі пабудавана 150 прамысловых прадпрыемстваў, у асноўным тэкстыльнай, дрэваапрацоўчай і швейнай прамысловасці. Частка сродкаў выдзялялася на развіццё прамысловасці будматэрыялаў, лесаапрацоўкі, энергетычнай і машынабудаўнічай галіны.

У 1928 г. выпускам 200 свідравальных і 15 такарных станкоў завод “Энергія” (станкабудаўнічы завод імя Кастрычніцкай рэвалюцыі) паклаў пачатак станкабудаванню ў Беларусі. На патрэбы энергетыкі было выдаткавана 7,5 млн. рублёў, да пачатку І пяцігоддзя выпрацоўка электраэнергіі вырасла ў 1,7 раза.

У 1928 г. на Беларусі, як і ва ўсёй краіне, зроблены пераход ад гадавых планаў да пяцігадовых. Першы пяцігадовы план развіцця народнай гаспадаркі і культуры БССР быў зацверджаны ІХ з’ездам Саветаў рэспублікі ў маі 1929 г. Характэрнай асаблівасцю яго з’яўлялася збалансаванасць і выразнае абаснаванне мэт і задач пяцігодкі. У плане ўсебакова распрацаваны праблемы эфектыўнасці вытворчасці, з улікам суадносін спажывання і назапашвання, развіцця прамысловасці і сельскай гаспадаркі, вытворчасці сродкаў вытворчасці і вытворчасці прадметаў спажывання. Між іншым, у плане, распрацаваным на І пяцігодку развіцця БССР, былі захаваны ўсе асноўныя народнагаспадарчыя прапорцыі, не дапушчана парушэнняў раўнавагі.

Першыя два гады пяцігодкі далі добрыя вынікі. Прамысловасць рэспублікі ўпэўнена рухалася ўверх. У 1929-30 гг. прамысловай прадукцыі атрымана на 187 млн. рублёў больш, чым у 1927-28 гг. Карэнныя змены адбываліся ў рабочым класе рэспублікі: калі ў пачатку пяцігодкі на адно буйнае прамысловае прадпрыемства прыходзілася каля 250 рабочых, то праз два гады – ужо 870. Выкананы і планавыя заданні па аб’ёме прадукцыі.

За гады першай пяцігодкі па эканамічных паказчыках прамысловасць рэспублікі зрабіла вялікі крок наперад. Увайшлі ў строй 538 прадпрыемстваў, у іх ліку 78 буйных: у 1931 г. пачалі працаваць панчошна-трыкатажная фабрыка ў Віцебску, аршанскі ільнокамбінат. Створаны новыя галіны: паліўная, машынабудаўнічая, хімічная. У 1932 г. выпушчана 1500 металаапрацоўчых станкоў і больш за 13 тыс. розных сельска-гаспадарчых машын. Сваіх рэспубліканскіх эканамічных рэсурсаў для ажыццяўлення такой буйнамаштабнай праграмы індустрыялізацыі не хапала. Таму прыкладна палова (100 млн. рублёў без уліку чыгуначнага транспарту) была выдаткавана з саюзнага бюджэту.

Важным сацыяльным вынікам індустрыялізацыі з’явілася ліквідацыя беспрацоўя: у 1928 г. налічвалася 50 тыс. беспрацоўных. У пачатку 1931 г. разам з біржамі працы зніклі і беспрацоўныя. Удзельная вага рабочага класа за першую пяцігодку ў складзе насельніцтва павысілася з 11,3 да 20 %.

Другая пяцігодка (1933-1937 гг.) дала павелічэнне валавай прадукцыі ў 1,9 раза. На яе завяршэнні рэспубліка выпускала ўжо 2,2 % усёй валавай прадукцыі прамысловасці СССР, 1,2 % – металаапрацоўчых станкоў, 28,7 % – фанеры, каля 7 % – паперы, 16 % – ільновалакна. З мэтай паскарэння тэмпаў эканамічнага развіцця ў рэспубліцы развярнулася сацыялістычнае спаборніцтва і ўдарніцтва, якое набыло масавы характар. Усе формы спаборніцтва былі скіраваны на развіццё вытворчай актыўнасці і рост кваліфікацыі працоўных, укараненне эфектыўных прыёмаў і метадаў працы, новай больш дасканалай тэхнікі.

У гады другой пяцігодкі ў рэспубліцы ўведзены ў эксплуатацыю шэраг буйнейшых прадпрыемстваў: Гомельскі шклозавод, Магілёўскі трубаліцейны завод, Мінская ТЭЦ-2, Полацкая, Мозырская, Барысаўская, Слуцкая электрастанцыі. Усяго за пяцігодку пабудавана 1700 прадпрыемстваў, каля 100 прадпрыемстваў карэнным чынам рэканструявана.

Значныя перамены адбыліся за гэтыя гады і на Віцебшчыне. У канцы 30-х гадоў тут мелася 493 буйныя прадпрыемствы, на іх працавала 51,5 тыс. рабочых. У народнай гаспадарцы працавала каля 4 тыс. спецыялістаў з вышэйшай адукацыяй. Зрухі ў развіцці эканомікі Беларусі (у параўнанні з дарэвалюцыйнымі) сапраўды былі грандыёзныя.

Аднак у гэты перыяд усё больш і больш бярэ верх камандна-адміністратыўны стыль кіраўніцтва эканомікай. Такі стыль задавальняе Сталіна і яго групу (Куйбышаў, Молатаў, Андрэеў, Кагановіч, Кіраў, Мікаян). Іх погляды і дзейнасць тыпу: “выкананне планаў любым коштам” і эканамічная рамантыка накшталт таго, што “воля партыі вытварае дзіва” нанеслі вялікую шкоду працоўным усіх рэспублік. У 1928 г. з пераходам да сістэмы хлебанарыхтовак “надзвычайнымі”, г.зн. гвалтоўнымі метадамі пачаўся адказ ад НЭПа. А ў 1929-1932 гг. адбыўся поўны яе злом. Альтэрнатыўны шлях развіцця, за якім стаяла група Бухарына, заснаваны на строгім уліку аб’ектыўнай эканамічнай заканамернасці, быў закрыты. Эканамічныя стымулы і гасразліковыя метады ў сфарміраваных планах як першай, так і іншых пяцігодак, у час іх рэалізацыі знікалі. На практыцы, вядучымі станавіліся метады каманднай эканомікі. Лозунг “Пяцігодку – за чатыры гады”, а затым частая змена (ці гонка) паказчыкаў у бок павышэння, адмоўна адбіваліся на канчатковых выніках. Абвастрылася праблема назапашвання, фарміраваўся затратны механізм. Увага звярталася толькі на рост аб’ёмаў, на колькасныя паказчыкі, якасныя паказчыкі былі на другім плане. Такое гаспадаранне абапіралася на шырокае выкарыстанне экстэнсіўных фактараў: у вытворчасць уцягваліся ўсё новыя дадатковыя рэсурсы, матэрыяльныя і працоўныя. У Беларусі толькі за 1935 год каля 40 % прадукцыі атрымана за кошт прыцягвання новых рабочых рук. 2/3 новага папаўнення рабочага класа давала сяло. Многія з сялян не ўмелі яшчэ ні чытаць, ні пісаць. Усё гэта ўскладняла асвойванне новай тэхнікі і тэхналогіі і не садзейнічала павышэнню прадукцыйнасці працы.

Да пачатку 30-х гг. з цэнтральных органаў краіны рэгламентаваліся ўсе асноўныя паказчыкі работы рэспубліканскай прамысловасці. Невыкананне планаў рэспублікай наверсе атаясамлівалася з падкопамі “контррэвалюцыянераў, шкоднікаў... і іншых ворагаў народа”. Вінаватых у эканамічных праліках, што сядзелі “наверсе”, не бачылі, затое адразу знаходзілі іх на месцах. Органы НКУС рэспублікі па прыкладзе Масквы, дзе раскрылі да гэтага часу “Прампартыю” і “Шахцінскую справу”, выявілі шмат “ворагаў народа” на Беларусі. Так, яны “разаблачылі” групу “трацкісцкіх контррэвалюцыйных шкоднікаў” у Віцебскім чыгуначным дэпо, а таксама на фабрыцы “Сцяг індустрыялізацыі”. Мясцовыя кіруючыя кадры абвінаваціліся ў нацыянал-укланізме. Таму ўлічваць нацыянальныя спецыфічныя інтарэсы рэспублікі апошнія не маглі. Яны паддаліся бюракратызму цэнтра. Рабілі ўсё па ўказцы. Ініцыятыву асабліва не праяўлялі.

Па многіх натуральных паказчыках ў І пяцігодцы рэспубліка планаў не выканала. Напрыклад, намячалася давесці вытворчасць электраэнергіі да 260 млн кВт.г. – выпрацавана 177 млн. кВт.г. За першую пяцігодку прамысловасць не выпусціла запланаванай прадукцыі на суму 192,5 млн. рублёў.

Значнымі стратамі адзначана палітыка “вялікага скачка” і ў гады ІІ пяцігодкі: нявыкананы планы павелічэння валавай прадукцыі (на 3,8 раза), сярэднегадавы прырост прадукцыі знізіўся на 14 %.

Утрымлівала элементы банапартызму ў 30-х гг. і сацыяльная палітыка. У прымітыўнай форме як быццам бы прымаліся захады, каб змяніць становішча рабочага класа. Але гэта рабілася ў асноўным за кошт сяла. Пагэтаму ўваход у горад станавіўся імкненнем міліёнаў людзей. Індустрыялізацыя з яе магутнымі маштабамі і нізкай вытворчасцю працы патрабавала ўсё новых работнікаў. Расла роля жанчын у грамадскай вытворчасці.

Новай рысай у жыцці рэспублікі стала маральнае стымуляванне працы. Для людзей таго часу падзяка за працу – урадавыя ўзнагароды, ганаровыя і пахвальныя лісты, фота на дошцы гонару – мелі важную ролю. Паколькі раней нічога падобнага ў такіх памерах не было, людзі ганарыліся грамадскай увагай да іх працы. Палітыка бясплатнай адукацыі (у І пяцігодцы – пачатковае навучанне, у ІІ пяцігодцы – абавязковая 7-класная адукацыя), медыцынскага абслугоўвання, 7-гадзінны працоўны дзень, абавязковы (аплочваемы) адпачынак і г.д. – усё гэта, канешне, успрымалася ў масавай свядомасці як вынік індустрыялізацыі. Разам з тым вялікая колькасць людзей гэтых прывілеяў (водпускаў, пенсій) не мела. Больш за ўсё гэта тычыцца сялян.

Крайне невысокім заставаўся ўзровень матэрыяльнага дабрабыту. Асабліва цяжкімі былі гады І пяцігодкі. У 1929 г. уведзена картачная сістэма. Але яна распаўсюджвалася толькі на частку насельніцтва. У 1930 г. хлебныя карткі мела толькі чацвёртая частка насельніцтва. Яшчэ менш людзей мела картку на мяса, масла і іншыя каларыйныя харчовыя прадукты. Толькі з 1935 г. пачынаецца паступовае паляпшэнне: адмяняюцца карткі на хлеб, потым – на астатнія харчовыя і прамысловыя тавары. Да 1940 г. узровень жыцця вярнуўся да зыходняга 1928 года. Але расходы на харчаванне заставаліся высокімі.

§2. У сваіх прамовах і працах У.І.Ленін указвае, што пабудова сацыялізму несумяшчальна з захаваннем раздробленай сялянскай гаспадаркі. Патрабуецца пераход да буйной калектыўнай сацыялістычнай гаспадаркі, укараненне кааперацыі. Пачынаць, як ён піша, трэба з прасцейшых форм: збытавой, забеспячэння, крэдытнай і толькі затым наладжваць вытворчую кааперацыю. Да таго ж ніякага камандавання, сяляне павінны самі вызначыць для сябе найлепшы від гаспадарання.

Ужо ў першыя дні пасля кастрычніка 1917 г. у краіне ўтвараюцца ў асноўным калектыўныя гаспадаркі. У Беларусі ў пачатку 1919 г. налічвалася 286 калектыўных гаспадарак, у тым ліку – 175 камун, 36 арцелей, 75 таварыстваў. Кіраўнікі Наркамзема, відавочна, стаялі на ілюзорных пазіцыях: ім здавалася, што абагульненне дробных сялянскіх гаспадарак дасць магчымасць хутчэй уступіць у сацыялізм.

Селянін-працаўнік на гэтым этапе не падтрымліваў ідэі бальшавікоў па стварэнні калектыўных гаспадарак з-за іх палітыкі сацыялізацыі зямлі і абагульнення, хай і невялікіх, сродкаў вытворчасці. Гэта, на думку селяніна, пагражала яму стратай усяго таго, чым ён валодаў. Атрымаўшы зямлю, селянін жадаў рэалізаваць сябе як яе ўласнік. Пакуль ён не вычарпаў свой патэнцыял удасканалення аднаасобнай гаспадаркі, аб другіх формах ён думаць не жадаў. Па гэтай прычыне наспех скалочаныя камуны і арцелі пачалі распадацца.

Але было б неаб’ектыўна не адзначыць, што ў першыя гады НЭПа некаторыя мясцовыя органы дзяржаўнай улады і грамадскія арганізацыі Беларусі рабілі шчырыя захады, каб перавесці сялянскую гаспадарку на кааператыўны шлях. Значную дапамогу сялянам у набыцці сельскагаспадарчых машын, мінеральных угнаенняў, керасіну, іншых неабходных для іх прылад працы і быту аказваў утвораны ў 1921 г. саюз сельскагаспадарчых кааператываў. Ад гэтага меліся нядрэнныя вынікі: адбылося павелічэнне пасяўных плошчаў, узрос лік гаспадарак, якія набылі сучасную сельскагаспадарчую тэхніку, коней, кароў. Менавіта кааператыўны рух дапамог пераадолець голад і разруху, садзейнічаў аздараўленню фінансавай і грашовай сістэмы. У канцы 20-х гадоў сельскагаспадарчая вытворчасць у Беларусі займала сярод іншых галін вядучае месца. Яе прадукцыя ва ўсёй валавой прадукцыі рэспублікі ў 1928-1929 гг. складала 51%.

Аднак развіццё сельскай гаспадаркі на больш-менш абгрунтаванай і добраахвотнай кааператыўнай аснове было нетрывалым і нядоўгім. Пасля паездкі Сталіна (студзень 1928 г.) у Сібір ён разам са сваім акружэннем бярэ курс на адміністратыўныя меры па абагульненні сельскагаспадарчай вытворчасці. “Каб паставіць збожжанарыхтоўкі на больш-менш пасрэдную аснову... патрэбна, – піша Сталін, – разгортванне будаўніцтва калгасаў і саўгасаў”. Глыбокі сацыяльны паварот, на які патрабуецца, згодна з ленінскім указаннем, цэлая эпоха (ды і не ў такіх формах), у Сталіна ператварыўся ў аператыўную кампанію. Сталін цяпер лічыць магчымым ставіць тэрміны гэтага буйнога грамадскага пераўтварэння не прыблізныя, а выразныя і вельмі абмежаваныя: “...Трэба дабіцца таго, каб на працягу трох-чатырох год калгасы і саўгасы як здатчыкі хлеба змаглі даць дзяржаве хоць бы трэцюю частку патрэбнага хлеба”.

У Беларусі, як і паўсюдна, пачалося абагульненне пасяўных плошчаў і сялянскіх гаспадарак. У перыяд вясенняй пасяўной кампаніі 1929 г. было створана 357 калгасаў. Знайшліся кіраўнікі, якім хацелася выслужыцца. Напрыклад, сакратар ЦК КП(б)Б К.В.Гей у студзені 1930 г. патрабаваў завяршыць суцэльную калектывізацыю да 1931 г. Пад прэсам адміністрацыйнага ўціску Беларусь у сакавіку 1930 г. па тэмпах калектывізацыі пераўзышла ўсе рэгіёны. Тут з’ядналі 63 % сялянскіх гаспадарак. (Для параўнання: на Украіне – 58 %, Закаўказзі – 50 %). Абагульненне вялося ў прымітыўныя формы гаспадарання. У адным толькі Гарадоцкім раёне ў пачатку 1930 г. налічвалася 46 камун.

Ідзе раскулачванне: ужо да мая 1930 г. у Беларусі раскулачана 15,5 тыс. гаспадарак (прыкладна 2 %). Канфіскуецца маёмасць тых, хто не хоча добраахвотна ўступаць у калгас. Трагізм дапушчаных памылак хутка стаў настолькі відавочны, што патрабаваліся імклівыя меры па іх выпраўленні. У сродках масавай інфармацыі выйшаў артыкул Сталіна “Галавакружэнне ад поспеху” і прынятая ЦК пастанова “Аб скрыўленні партлініі ў калгасным руху”. У іх абвінаваціліся ў злоўжываннімясцовыя органы ўлады. Пасля чаго пачаўся адток сялян з калгасаў. У чэрвені 1930 г. Беларусь з лідэраў перайшла ў адстаючыя: у абагуленых гаспадарках засталося толькі 12 працэнтаў сялян. Але і ў далейшым, як і раней, прымусова абагульняліся жылыя памяшканні, жывёла. Аплата працы ў калгасах вялася па астатачным прынцыпе (пасля выканання дзяржпаставак). У выніку чаго часцей за ўсё на аплату не заставалася нічога.

Вясной 1932 г. у Беларусі наглядаецца чарговы адток сялян з калгасаў. Толькі за 2-3 месяцы распалася больш за тысячу калгасаў. З іх выйшла 55 тыс. сялянскіх гаспадарак.

Каб стварыць калгас, улады прымалі пагражальна-рэпрэсіўныя метады. Асабліва ўзмацніліся рэпрэсіі супраць сялян у студзені 1933 г. праз палітаддзелы. За год сваёй працы палітаддзелы “разаблачылі” ў Беларусі 2700 “кулакоў-шкоднікаў”, знялі з работы за “варожую” дзейнасць 1544 работнікаў.

Вышукванне шкоднікаў і контррэвалюцыйных элементаў ажыццяўлялася і па партыйнай лініі. У канцы 1933 года ў выніку чысткі партыйных арганізацый з радоў партыі было выключана 6 тыс. камуністаў і 3,7 тыс. кандыдатаў (15,6 і 25,7 %). А вось праверка і абмен партыйных дакументаў, што праходзілі ў 1935-1936 гг., далі большыя “вынікі”. З радоў Кампартыі Беларусі была выключана палова ўсяго яе саставу. Даволі часта партыя вызвалялася ад тых, хто крытыкаваў “ваенна-камуністычную” сістэму, хто гаварыў аб неабходнасці прадастаўлення свабоды слова і стварэнні чалавеку ўмоў для нармальнага асабістага і грамадскага жыцця. Не было літасці і тым, хто ўслых казаў аб захаванні роднай мовы і культуры.

У канцы ІІ пяцігодкі калектывізацыя ў Беларусі завяршылася. Аднак і далей тут папулярнымі былі такія метады “выхавання”, як штрафы, выключэнне з членаў калгаса, высяленне з мясцовасці, парушэнне дэмакратычных норм у адносінах да тых, хто меў асабістае меркаванне. Пад моцным адміністрыцыйным уціскам ажыццяўлялася калектывізацыя і ў Заходняй Беларусі (пасля ўз’яднання). Ужо да мая 1940 г. тут утворана 430 калгасных гаспадарак, у чэрвені 1941 г. – 1115 калгасаў. У выніку адбылося скарачэнне пагалоўя буйной рагатай жывёлы больш чым на 6 %, свіней – на 26 %, авечак – на 10 %, коней – на 8,5 %.

Несумненна, што ў Беларусі было дастаткова высокаадукаваных людзей з ліку партыйных работнікаў, інтэлігенцыі, гаспадарнікаў. Супраць валюнтарысцкіх, сілавых метадаў выступілі сакратар ЦК КП(б)Б В.Г.Кнорын, наркам земляробства Прышчэпаў, Лабаноўскі, Жылуновіч і інш. Але дэмакратычны шлях уздзеяння на выбар прымаемых рашэнняў тады ўжо быў зачынены. Супраціўленне курсу Сталіна ў той час станавілася важным аргументам для абвінавачванняў не згодных з гэтым курсам людзей у варожых дзеяннях. Так, галоўнае абвінавачванне Прышчэпава і яго прыхільнікаў зводзілася да насаджэння хутарызацыі ці ўтварэння кулацкіх гаспадарак у Беларусі. Такое абвінавачванне негрунтоўна ўжо толькі таму, што хутары не былі новым гаспадарчым утварэннем у нашым краі. Яшчэ ў час сталыпінскай аграрнай рэформы тут было створана 55-60 тыс. хутароў і отрубаў. Таму, зыходзячы з сітуацыі, што мелася, пленумы ЦК КП(б)Б (верасень 1924 г. і красавік 1925 г.) рэкамендавалі дазволіць свабоду выбару сялянамі форм землеўладання. З улікам гэтых патрабаванняў Наркамзем БССР распрацаваў перспектыўны план развіцця сельскай і лясной гаспадаркі БССР на 1925/26 – 1929/30 гг., у якім прадугледжваў далейшае стварэнне хутароў і дробных пасёлкаў.

Тут мы маем якраз выключэнне з правіл таго часу, калі партыйны камітэт самага высокага ўзроўню займаў самастойную пазіцыю, без уліку ўказанняў ЦК УКП(б) і нават уразрэз яго лініі. Адпаведна з планам Наркамзема (аб праве выбару форм) на хутары і ў дробныя пасёлкі за 1924-1929 гг. пераселена амаль 130 тыс. сялянскіх гаспадарак. Аб тым, што гэта была не ўласная толькі думка і дзеянні Прышчэпава, кажа і тое, што на гэтыя мэты было дадзена з дзяржаўнай кішэні 4,8 млн. рублёў, а таксама прыкладна 6 млн. рублёў крэдыту.

 

Такім чынам, у 20-30-я гады ў Савецкім Саюзе, у тым ліку ў Беларускай ССР, ажыццяўлялася палітыка сацыялістычнай індустрыялізацыі. Гэта палітыка прадугледжвала развіццё ўсіх галін вытворчасці, але ў першую чаргу тых, якія забяспечвалі навукова-тэхнічны прагрэс. Яе ажыццяўленне дазволіла ператварыць аграрную дзяржаву ў індустрыяльна-аграрную, здольную наладзіць вытворчасць складанага тэхнічнага абсталявання, забяспечыць тэхніка-эканамічную самастойнасць. Аднак пры правядзенні індустрыялізацыі ў кіраўніцтве эканомікай пераважнае месца займае камандны стыль гаспадарання. Кіраванне ў асноўным абапіралася на шырокае выкарыстанне экстэнсіўных фактараў.

У 20-30-х гадах у краіне ажыццяўлялася палітыка калектывізацыі сельскай гаспадаркі, якая была скіравана на стварэнне буйнай сельскагаспадарчай вытворчасці, яе механізацыі, выкарыстанне тэхнікі, сучасных тэхналогій, дасягненняў навукі. Аднак недастатковы ўлік эканамічных законаў, фінансавых магчымасцей дзяржавы, канфрантацыі з сялянствам, адказ кіраўніцтва дзяржавы прадставіць гаспадарам добраахвотнасць у выбары форм пры вытворчасці сельскагаспадарчай прадукцыі, парушэнне прынцыпаў суадносін грамадскіх і асабістых інтарэсаў абумовіла тое, што калгасы і саўгасы знаходзіліся ў даволі цяжкім становішч.

 

Тэма 3. Культурнае і духоўнае жыцце ў БССР

§1. Стан развіцця адукацыі і навукі

§2. Грамадска-палітычнае жыццё

§3. Палітыка беларусізацыі

 

§1. У комплексе праблем будаўніцтва сацыялізму важнае месца займала ліквідацыя непісьменнасці і малапісьменнасці дарослага насельніцтва. Гэта была адначасова і палітычная задача, бо непісьменны чалавек стаіць па-за палітыкай. У канцы 1920 года 52,6% насельніцтва ва ўзросце ад 9 да 49 гадоў з’яўлялася непісьменным. Для ліквідацыі непісьменнасці ў гарадах і вёсках Беларусі створаны школы і пункты. На пачатак 1921 года выдадзена 60 тысяч буквароў “Долой неграмотность”. На кожны павет прыпадала каля 7 тыс. буквароў і 240 разразных азбук. Гарадскія, сельскія Саветы, камсамольскія арганізацыі стварылі групы садзейнічання ліквідацыі непісьменнасці. У 1930 годзе навучаннем было ахоплена каля 300 тысяч чалавек, з іх 277,8 тыс. чалавек у сельскай мясцовасці. З 1926 да 1932 г. пункты па ліквідацыі непісьменнасці і школы пісьменнасці закончылі больш за 800 тыс. чалавек.

Індустрыалізацыя краіны і калектывізацыя сельскай гаспадаркі патрабавалі значнага паляпшэння агульнаадукацыйнай і культурна-тэхнічнай падрыхтоўкі насельніцтва. На першы план у пачатку 30-х гадоў выходзіць праблема ліквідацыі малапісьменнасці працоўных. 4 ліпеня 1932 года Урад рэспублікі зацвердзіў сістэму навучання дарослых. Яе пачатковым звяном сталі ўводныя курсы ў вытворчасці (60-80 акадэмічных гадзін), якія знаёмілі рабочых з тэхніка-эканамічнай і грамадска-палітычнай дзейнасцю прадпрыемства. Уведзены таксама пачатковыя політэхнічныя вытворчыя школы для рабочых і членаў іх сямей (тэрмін навучання 1,5 гады), якія будаваліся на базе ліквідацыйных пунктаў і забяспечвалі падрыхтоўку кадраў па розных прафесіях і іх перакваліфікацыю.

З 1934/35 навучальнага года ўстанаўлівалася адзіная пачатковая вячэрняя школа з трохгадовым тэрмінам навучэння. Яе асаблівасцю было тое, што агульнаадукацыйная падрыхтоўка навучэнцаў сумяшчалася з тэхнічнай або з агразаалагічнай вучобай.

Такія захады дзяржавы давалі добрыя вынікі: у 1939 годзе масавая непісьменнасць была ліквідавана. Пісьменнасць насельніцтва рэспублікі ва ўзросце 9 гадоў і старэй павялічылася з 53,1% у 1926 годзе да 78,9% у 1938 годзе.

Адной з цэнтральных задач нацыянальна-культурнага будаўніцтва ў 20-30-я гады з’яўляецца ўвядзенне ўсеагульнага абавязковага навучання. Падрыхтоўчы этап да гэтага пачаўся ў кастрычніку 1923 года, у красавіку 1926 года пастанова ЦВК і СНК БССР “Аб увядзенні ўсеагульнага абавязковага навучання” паставіла задачу закончыць ажыццяўленне ў рэспубліцы ўсеагульнага навучання дзяцей 8-11-гадовага ўзросту не пазней, чым у 1934/35 навучальным годзе. Як сведчуць лічбы, ужо у 1931/32 навучальным годзе ў БССР гэта задача была выканана. Працягваецца паступовае ўвядзенне ўсенавучання на базе сямігадовай школы. З другой паловы 1932 г. пачалося поўнае ажыццяўленне ўсеагульнага абавязковага навучання за курс сямігадовай школы. Як і ў папярэднія гады, у гэтай працы актыўна ўдзельнічалі калектывы прамысловых прадпрыемстваў, калгасаў і саўгасаў, педагагічныя калектывы, прафесійныя і камсамольскія арганізацыі. У 1937/38 навучальным годзе кантынгент вучняў няпоўнай сярэдняй і сярэдняй школы вырас да 278454 чалавек. У 1931 годзе ставіцца задача забеспячэння ўсеагульнага сярэдняга навучання ў горадзе і завяршэння арганізацыі ў весцы і ва ўсіх нацыянальных рэспубліках усеагульнага сямігадовага навучання.

У Беларусі пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі вышэйшых навучальных устаноў не было, іх прыйшлося ствараць нанова. У 1918-1919 гг. настаўніцкія інстытуты, якія дзейнічалі ў Віцебску, Магілеве і Мінску, былі пераўтвораны ў вышэйшыя навучальныя ўстановы – педагагічныя інстытуты, затым да 1921 г. яны рэарганізаваны ў інстытуты народнай адукацыі. У канцы 1921 г. закрыт Мінскі інстытут народнай адукацыі, а ў 1923-24 гг. – Віцебскі і Магілёўскі, іх студэнты пераведзены на педагагічны факультэт Беларускага дзяржаўнага універсітэта

У 1919 г. пачаў работу Горы-Горыцкі земляробчы інстытут, у 1920 г. – Беларускі політэхнічны (у 1922 г. пераўтвораны ў інстытут сельскай і лясной гаспадаркі). У 1925 г. адбылося зліццё вышэй названых інстытутаў, на іх базе ўтворана Беларуская дзяржаўная акадэмія сельскай гаспадаркі. Пасля вялікай падрыхтоўчай работы 30 кастрычніка 1921 г. адбылося афіцыйнае адкрыццё Беларускага дзяржаўнага універсітэта, у 1924 г. – Віцебскага ветэрынарнага інстытута, у 1937 г. – Інстытута фізічнай культуры.

Такім чынам, у Беларусі склалася сістэма вышэйшай адукацыі: у 1925 г. тут працавалі 4 ВНУ, у іх налічвалася 4342 студэнты і 436 выкладчыкаў; у 1932 г. у сістэме вышэйшай школы налічвалася 31 установа з 10574 студэнтамі і 1388 выкладчыкамі.

Атрымала развіццё сярэдняя спецыяльная адукацыя. Усяго ў рэспубліцы да 1931 года было ўтворана 102 тэхнікумы, у якіх налічвалася 36,6 тыс. навучэнцаў.

Кадры масавых прафесій у 20-30-я гг. рыхтавалі школы фабрычна-завадскога навучання і сельскагаспадарчыя школы.

20-я гады сталі часам нараджэння беларускай савецкай навукі. 30 студзеня 1922 г. на базе навукова-тэрміналагічнай камісіі заснаваны Інстытут беларускай культуры (Інбелкульт), які ў пачатку 1929 г. рэарганізаваны ў Беларускую акадэмію навук (з 1936 г. – АН БССР). Вучоныя акадэміі плённа займаліся даследваннямі ў галіне фізіялогіі, геалогіі, хіміі. На Віцебшчыне ў другой палове 30-х гадоў працавала 5 вышэйшых навучальных устаноў, у іх налічвалася 2500 студэнтаў; 30 сярэдніх спецыяльных навучальных устаноў, дзе навучалася каля 7 тыс. навучэнцаў і 1757 школ з больш чым 239 тыс. вучняў.

Поспехі ў адукацыі, навуцы, падрыхтоўцы кадраў масавых прафесій, што мелі ў гэтыя гады закладвалі асновы для далейшага паспяховага развіцця рэспублікі.

§2. Афіцыйна аснову грамадска-палітычнай сістэмы ў краіне складалі Саветы. Заканадаўча гэта было замацавана Канстытуцыямі СССР і БССР. Кіруючая роля ў будаўніцтве сацыялізму адводзілася палітычнай арганізацыі – КПСС. Уваходзілі ў палітычную сістэму прафсаюзы, камсамол, іншыя грамадскія арганізацыі. Для забеспячэння ўстойлівасці палітычнага рэжыму перад імі стаяла адзіная задача – выхаванне мас у духу камуністычнай ідэалогіі.