Шәкәрімнің «Түрік, қырғыз, қазақьэм хандар шежіресі» еңбегінің тарихи мәні

«Түрік, қырғыз, һәм хандар шежіресі» – Шәкәрім Құдайбер­діұлының Орынбор баспасында 1911 жылы 114 бет көлемінде тұңғыш жарық көрген еңбегі. Дала данышпанының зор ыждағатты­лықпен, ұзақ жылдардағы ізденіспен жа­зыл­ған шежіре баяны «Шежіреден бұрын», «Шежіре басы», «Қазақтың қай­дан шыққаны», «Хан шежіресі», «Шың­ғысхан шежіресі», «Стамбулдағы түрік нәсілі», «Сарт», «Өзбек», «Ноғай», «Баш­құрт», «Қалмақ һәм телеуіт», «Түрікмен» «Яқұт», «Оранхай», «Енисейдегі түрік», «Күншығыс Түркістандағы түрік» деп аталатын көптеген тараулардан түзілген және оның соңында «Мақсұт» «Қазақ», «Насихат», «Тағы сорлы қазақ», «Қош» деп аталатын өлеңдері қоса берілген. Шәкәрім қажының шежіресінің алтын діңгегі түрік һәм қазақ текті халықтардың билеуші әулеттерінің тарихы халықтық-этностық тарихпен тығыз сабақтастықта әрі мәдени-тұрмыстық қалыптарының сипаттарымен де қоса өріліп берілген. Шежіреде этно­лин­гвистикалық, тарихи-әдеби шығарма­шылық, тарихи-географиялық, тарихи-топономикалық және тарихи аймақтану санаттағы ғылыми сарабдал баяндаулар дәйекті негізде орын алған. Мәселен, Алаш ұғымына алғашқылардың бірі болып тарихи анықтама берген Шәкәрім қажы болатын.

Шәкәрім Құдайбердіұлының шежіре­сінің төл өзегінде қазақ халқының тарихи тағдырына байланысты сөз қозғалып, он­да ол қазақ қауымы үшін зардапты мәселе­лер легін тізбелей келе, одан шығар жол ғылым мен білім деген түйінге тоқ­талады. Бұл – ақынның өз халқына деген күйініші мен сүйінішінен туындаған жан күйзелісі һәм махаббатының азаматтық үні. Осы шежіреде «Қазақтың түп атасы» деген тарихи дастан түрінде жазылған шығар­масы берілген. Оны мазмұндық сипаттары бойынша: қазақтың түркі-оғыз тайпалары бірлестігі кезеңі, түркі-моңғол тайпалары бірлестігі кезеңі, Алтын орда-қыпшақ дәуіріндегі қазақ тарихы, Сақа, Осман түріктерінің тарихы, қазақ хандығы ке­зеңін­дегі оқиғалар, XVIII ғ. Абылай хан басқарған кезең, қазақ-қалмақ соғыстары кезеңдері деп саралауға болады. Бұл тарихи дастан-шежіреден халқымыз тарихында көрнекті орын алған тұлғаларға қатысты нақтылы деректік сипаттамалар берілген.

Шәкәрім қажы Шығыс Қазақстанды, Оңтүстік Сібірді, Батыс және Солтүстік Моңғолияны мекендеген жалайыр, найман, керей сияқты тайпаларға тоқта­лады. Бұлар туралы ол: «ақырында тамам моңғолды түгендеп алғанда, отырықшы болып қалған түріктер көшіп қашуға жерін қимай, бірталай ел моңғолға қарап қалды. 1300 жыл шамасында ониют, жалайыр, найман, керей дегендер әр түрлі рудан еді. Сол себептен олар қалмақ деп аталды», – дейді.

Қазақтың шежіре айту дәстүрі өзіндік бір ерекше дүние. Халқымызда ата тара­туға ерекше мән берілгені мәлім. Соған орай айтылған «Жеті атасын білмеген – жетесіз», «Жеті атасын білген ер, жеті жұрт­тың қамын жер» деген ертеден қалған аталы сөздер әркімнің өз шығу тегін білуіне қалай мән берілуі керектігінің айғағы іспетті.
Академик М.Қозыбаевтың айтуынша, «Шежіре арқылы оның тегі, ата қонысы, қауымға қосқан үлесі, Отан қорғаудағы орны, меншік, адам құқығы, болмысы және т.б. білінетін болған. Ру, бау, сүйек, сан, тай­па, тұқым, тек, арыс, жүз, жұрт, ел, отан сияқты халықтың барша тарихын көрсе­тетін категориялар, айналып кел­генде, шежіренің негізгі категориялары. Бұлар тұтас этностың тарихын ашуға бір­ден-бір қажет нәрселер», – дей отыра қазақ тари­хы­ның ғұламасы «Моңғолия қазақ­тарының ата-тек шежіресі» деген Рахметол­ла Шыжайдың еңбегіндегі «Туыс­тас немесе көршілес бірнеше отбасы бір қоныста отырса – ауыл, ауылдас, көрші; іргесі алшақтар болса жерлес делінген. Қандас – жеті атадан құралғандар (бір кіндіктен таралғандар), бір ата оныншы атадан асса – ру (жеті ата деген қате). Бірнеше ру қан­дастықпен біріксе – тайпа. Бірнеше тайпа қоғамдасып, жүз болып қауымдасады.Тайпадан іріленсе – халық немесе ел; оның мемлекет ішінде өзге ұлт, ұлыстармен саяси тендігі болса – ұлыс; дербес саяси-экономикалық тәуел­сіздікке қолы жетсе – мемлекет; тілі мен дәстүрі, мәдениеті, өзіндік мекен еткен жері, әлеуметтік рух, жігері, этникалық ерек­шелігі ортақтасып, дараланса, ұлт болады» деген тұжырымына орынды мән береді, қолдайды. Сонымен бірге ол «шежіренің қоғамдағы орны ерекше. Шашырап жүрген ағайынға шежіре арқылы бөтен­сінбей, бір-бірімен танысуына болатынын, қарға тамырлы қазақтың алысы жоқ, сұрай-сұрай қарын бөле шығатынына назар аударамыз.
Шежіре, ендеше, ұлттың руға, тайпаға, жүзге бөлінуі үшін емес, оның тұтастығына, туыстығына ортақ тілі, ортақ діні, ділі, Отаны, елі, жұрты бар екеніне, бірлікке, ұлттық сананы қалыптастыруға бағыштал­ған» деп атап көрсетеді.
Ендеше, қарымды қаламгер-шежіреші Молдабек Жанболатұлының «Тобықты-Шыңғыстау шежіресі» қазақтың дәстүрлі тарихты баяндау өнегесінің және Шәкәрім Құдайбердіұлының «Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресінің» заңды жалғасы болып табылады. Кезінде қазақ қоғамы­ның көсемі Әлихан Бөкейханов қазақтың шежірешілдігінің бастауында Шәкәрім қажының шежіресінің тұруы керектігін баса атап өткен болатын. Ол жөнінде автор көп томдық шежіресінің алғашқы томында баяндап өткен.