Рэфармацыя i контррэфармацыя

К концу XII в. в Европе сложились две большие религиозные зоны: восточная, православно-византийская и западная, римско-католическая. Граница между ними проходила по Западному Бугу. Беларусь стала местом встречи и взаимодействия этих религий, что определило уникальное историческое положение ее в Европе, обусловило индивидуальность ее культуры и конфессиональную особенность, наложило особый отпечаток на менталитет белорусского народа.

До XIV в. в Беларуси нераздельно господствовала православная церковь. Кревская уния эту монополию нарушила. Католическая вера стала вероисповеданием руководящих кругов государства. Ягайло обязал окатоличить все население Литвы. Через полтора года после Кревской унии было создано Виленское католическое епископство, которому Великие Литовские князья пожертвовали огромные земельные владения. Важную роль в распространении католической веры играли монашеские ордена францисканцев, августинов, бернардинцев и др. К середине XVI в. католическая церковь укрепилась в Литве и пограничных с ней районах северо-западных белорусских земель. Несмотря на то, что позиции православия все более потеснялись, оно по-прежнему задавало тон в духовной жизни общества.

В XVI в. христианство постиг кризис: в католицизме он проявился Реформацией, а в православии – ересями. С 50-х гг. XVI в. идеи протестантизма стали распространяться в Великом княжестве Литовском. Основным направлением реформации в Беларуси стал кальвинизм. Его социальной основой была феодальная знать, часть средней и мелкой шляхты. Среди простого народа идеи западноевропейской Реформации не получили сколько-нибудь широкого распространения.

Первую реформаторскую общину создал в Бресте магнат Николай Радзивилл Черный. Затем такие общины были созданы в Несвеже, Клецке, Заславле, Минске, Витебске, Полоцке и других городах и местечках. В XVI – первой половине XVII вв. на территории Беларуси было создано восемьдесят пять кальвинистских и семь арианских общин.

В 60-е гг. из кальвинизма выделилось радикальное течение – антитринитаризм, которое требовало социальных преобразований, осуждало крепостничество. Наиболее известными деятелями антитринитаризма были Сымон Будный, Якуб Калиновка, Павел из Визны, Петр Ганенза.

Реформация содействовала повышению духовно-культурной жизни. В это время распространились гуманистические идеи, увеличилось число грамотных. Особую роль в этом играли школы и книгопечатание. Были основаны типографии в Бресте, Несвиже, Любче, Лоске, Тяпино. Публиковались религиозно-публицистические произведения и педагогическая литература. В Беларуси находили приют беглецы, которые пострадали за новую веру в других странах. С учением о единстве божества выступил Феодосий Косой со своими единомышленниками, убежавший в Беларусь из Москвы. Они выступали против иконопечатания, необходимости церкви, призывали к неподчинению светским и церковным властям.

Увидев, что движение выходит из-под контроля, феодалы в 70-х гг. стали отходить от Реформации. В XVII в. она сходит с исторической арены в Великом княжестве Литовском. Программу выхода из реформационного кризиса Ватикан разрабатывает на Тридентском соборе. Ставку в спасении католической церкви он сделал на Орден иезуитов, созданный в 1534 г. Иезуиты входили в сферы жизни европейских стран, охваченных Реформацией, и влияли на мир в угодном для римской курии направлении.

Впервые в Великом княжестве (в Вильно) они появились в 1569 г. по приглашению католического епископа В. Протасевича. Хорошо организованные, грамотные, отличные ораторы, они сразу же завоевали авторитет у определенной части зажиточных слоев населения. В Вильно ими была создана бесплатная школа, так называемый коллегиум. Через какое-то время коллегиумы возникли в Полоцке, Несвиже, Мстиславле, Витебске, Минске, Орше, Могилеве.

Католицизм в иезуитах нашел как бы второе дыхание и стал вытеснять лютеранство, кальвинизм, унитаризм и другие религиозные течения. Через пять лет после приезда иезуитов в Вильно в католичество перешло шесть тысяч человек. В конце XVI в. высшие слои общества уже в массовом порядке меняли протестантскую веру на католицизм. К концу XVII в. Контрреформация в княжестве победила.

Балансирование Беларуси на протяжении столетий между христианским Востоком и католическим Западом обусловило необходимость поиска компромиссов и живучесть здесь идеи церковно-религиозной унии. В конце XVI в. в такой унии были заинтересованы три силы. Ватикан, намеревавшийся присоединением миллионов верующих на востоке Европы компенсировать потери своих позиций во время Реформации. Правящие круги, разрываемые религиозной конфронтацией Речи Посполитой, стремились с помощью унии консолидировать общество и укрепить свое государство. Лидеры белорусско-украинского православия искали пути вывода из упадка своей церкви, позиции которой подорвала Люблинская уния, Реформация и Контрреформация. Претензии созданного в 1589 г. Московского патриархата на духовную власть над белорусско-украинскими землями Речи Посполитой толкали их в сторону католического Запада, который дал образец выхода из кризиса и оздоровления костела. Отдельные представители высшего православного духовенства рассчитывали, что уния откроет им путь в Сенат, а также выведет церковь из-под контроля светских учреждений и отдельных лиц.

Подготовка унии продолжалась 5 лет. В 1591 г. группа православных епископов обратилась к Королю и Великому князю Сигизмунду III с письмом о необходимости заключения унии. Летом 1595 г. епископы К. Тарлецкий и И. Пацей, подписав вместе с другими иерархами акт об унии, выехали с этим документом к Папе в Рим. Климент VIII с радостью принял послов и дал свое благословение и согласие на унию. В честь этого была выбита медаль с надписью «На соединение русских». Сигизмунд III Король Польский, в свою очередь, в 1595 г. издал универсал, в котором православная церковь в Речи Посполитой объявлялась соединенной с католической.

В 1596 г. в Бресте состоялся Собор белорусско-украинского православия. В нем участвовали представители двух православных патриархов-Константинопольского и Александрийского. Собор раскололся на две части. Одну составили сторонники унии, которых возглавил Львовский католический архиепископ Суликовский. Вторая часть состояла из православных, которые не были согласны с унией. Их возглавил Львовский восточный епископ Гедеон Балабан. Православный собор заседал не в храме, а в частном доме, так как епископ Пацей, к епархии которого принадлежал Брест, запретил впускать в городские храмы противников унии. Униаты лишили сана епископов и отлучили от церкви тех из них, кто был противником, а православные сделали то же самое в отношении униатов.

Папа Римский и правительство Речи Посполитой сочли унию состоявшейся. По ее условиям, православная церковь подчинялась Папе Римскому, приняла католическую догматику, сохранив православную обрядность. Новая вера отделилась от православной и не слилась с католичеством. В этом была ее специфика. Брестская церковная уния была призвана заложить основу объединения народов-поляков и белорусов, католиков и православных. Однако она не принесла в Беларусь мира и согласия. В Беларуси началось насильственное насаждение униатства и католицизма. Религиозная жизнь стала сопровождаться борьбой. В закрытии православных храмов и монастырей, в насильственном насаждении унии особенно отличился полоцкий униатский архиепископ Иосафат Кунцевич. В 1623 г. в Витебске вспыхнуло восстание, Кунцевич и его сподвижники были убиты. Над восставшими была учинена жестокая расправа.

Принятие церковной унии осложнило общественно-политическую обстановку в Беларуси. Оно способствовала более активному проникновению польского религиозно-культурного влияния, что в конечном итоге привело к упадку белорусско-язычной культуры.

29. Падзелы Рэчы Паспалітай. Уключэнне Беларусі у склад Расійскай

Імперыі.

Политический кризис Речи Посполитой вытекал как из ее внутреннего, так и внешнеполитического положения. В XVIII в. обострилась конфронтация между разными магнатско-шляхетскими группировками за власть. Продолжалась разгоревшаяся еще в 70-е годы XVII в. борьба между Радзивиллами, с одной стороны, и Сапегами и Пацами – с другой стороны. Однако Пацы, став в оппозицию к королю, начали конфликтовать с Сапегами и Огинскими. Затем, когда Сапеги укрепили свои политические позиции, против них возникла широкая коалиция во главе с Огинскими и Вишневецкими. Эти междоусобицы переросли в начале XVIII в. в гражданскую войну.

Ведя борьбу между собой, эти феодальные группировки обращались за помощью к иностранным государствам. Уже в ходе Северной войны часть магнатов пошла за союзником Петра I Августом II Саксонским, вторая избрала королем Станислава Лещинского – союзника Швеции. Северная война ускорила агонию. Россия в результате войны укреплялась. Речь Посполитая приходила в упадок, теряла значение крупного европейского государства, попадала в зависимость от соседей.

В Речи Посполитой сложилась такая ситуация, когда безграничная шляхетская демократия вела к ослаблению центральной, королевской власти. Фактически страна становилась игрушкой в руках сильных олигархических групп, которые политически и экономически подчинили себе шляхту. Они активно использовали право «liberum veto» (запрещаю), по которому один депутат мог заблокировать любое решение и даже сорвать работу сейма. С 1652 по 1764 гг. из 80 сеймов 44 были сорваны, они не приняли никаких решений. Годами Речь Посполитая оставалась без высшего органа власти. В это время росла роль поветовых и воеводских сеймов. Они присваивали функции законодательной и судебной власти, вводили новые налоги. Королевская казна постоянно ощущала нехватку денег, короли находились в большой зависимости от магнатов, которые имели свои войска.

Ослабленная Речь Посполитая теряла свое международное значение и в конце XVIII в. стала добычей своих более сильных соседей – австрийской, прусской и русской монархий. Для вмешательства в дела Речи Посполитой был использован так называемый «диссидентский» вопрос. Россия поставила перед польским Сеймом вопрос о полном уравнивании в правах некатоликов (диссидентов) с католиками. Сейм ответил отказом. Тогда в 1767 г. при покровительстве России и Прусии в Слуцке была создана православная, а в Торуне протестантская конфедерации, которые стали добиваться равенства верующих разных конфессий. Для подкрепления конфедератов в Польшу был введен 40-тысячный русский корпус. Русские войска окружили Сейм в Варшаве, и он был вынужден отменить все законы, направленные против диссидентов. Екатерину II Сейм наделил полномочиями оберегать не только православие белорусов, но и саму Речь Посполитую.

Однако эти решения встретили сопротивление части польской шляхты. Она в феврале 1768 г. в г. Баре на Украине создает свою конфедерацию. Значительной поддержкой барские конфедераты пользовались и в Беларуси. Началась вооруженная борьба с участием русских войск. Барские конфедераты были разбиты. После этого произошел первый раздел Речи Посполитой между Россией, Пруссией и Австрией. В 1772 г. России отошла восточная часть Беларуси – Витебщина и Могилевщина. Собравшийся в 1773 г. в Гродно Сейм, под нажимом русской дипломатии, подтвердил уступку отошедших к России территорий.

Первый раздел дал крепкий толчок патриотическим чувствам в польских прогрессивных кругах. Нарастало стремление форсировать проведение реформ по укреплению государственного строя. Тем более, что на политическую арену выходило третье сословие. Под его давлением правительство ввело единую пошлину, обязательную для всех, в том числе для шляхты и духовенства. Создается первый постоянно действующий центральный исполнительный орган (правительство), которому подчинялись все государственные учреждения.

Радикально настроенная часть депутатов Четырехлетнего сейма (1788 – 1792 гг.) предприняла попытку лишить Россию дальше вмешиваться в дела Речи Посполитой. Сейм принял решение об увеличении армии до 100 тыс. человек, закон о сеймиках, по которому безземельная шляхта была лишена избирательного права. Банкиры и юристы получили шляхетское звание. Горожане получили право приобретать земельные владения, получать духовные и светские должности, офицерские звания.

В мае 1791 г. Сейм утвердил новую Конституцию, которая разрабатывалась под влиянием французской революции. Конституция сохранила за шляхтой все права и разрешила ей заниматься торговлей. Политические права получила привилегированная часть мещан. Положение крестьянства фактически не изменилась, но в Конституции провозглашалась опека над ним со стороны государства. Конституция существенным образом изменила государственный строй. Выборность королей отменялась, но сохранялась выборность династий. Исполнительная власть принадлежала Королю и созданному при нем Совету в составе примаса и пяти министров (полиции, военного, финансов, иностранных дел и министра-хранителя печати). Сейм оставался высшим законодательным органом. Liberum veto и конфедеративный сейм были ликвидированы. Все решения должны были приниматься простым большинством голосов. Отменялась Люблинская уния, что вело к ликвидации государственности Великого княжества Литовского, создавалась самостоятельная православная епархия, подчиненная напрямую Константинопольскому патриарху. Конституция имела прогрессивное значение и создавала благоприятные условия для развития капитализма и неслучайно встретила сопротивление как внутри государства, так и за границей.

Противниками Конституции оказались магнаты, мелкая шляхта, католическая церковь, папская курия. Многие решения Сейма вызвали острое недовольство России, которая уже сумела разрешить свои проблемы с Турцией и Швецией. Монархические государства Европы в это время консолидируются, их противоречия отходят на второй план перед объединяющей их ненавистью к революционной Франции. В начале 1792 г. российские войска направились в Польшу. При покровительстве Москвы, недовольная решением сейма шляхта организовала в мае 1792 г. Тарговицкую (Украина) конфедерацию, которая вместе с российской армией стала бороться за восстановление своих прежних прав. Армия Речи Посполитой не смогла противостоять объединенным силам России и тарговчан. 24 июля на сторону конфедератов перешел Король, в стране установилась власть конфедератов. Решения Четырехлетнего сейма и Конституции 1791 г. были ликвидированы.

Триумф тарговчан был кратковременным. Подготовив военный разгром Речи Посполитой, они подготовили второй ее раздел. 13 января 1793 г. между Россией и Пруссией был подписан акт второго раздела Речи Посполитой, на территорию которой вступили и прусские войска. 17 августа последний Сейм Речи Посполитой, собравшийся в Гродно, ратифицировал договор о разделе с Россией, а 23 сентября 1793 г. было объявлено о ратификации договора с Пруссией. К России отходила Правобережная Украина и центральная часть Беларуси с городами Борисов, Минск, Слуцк, Несвиж, Туров, Пинск. Пруссия захватила Гданьск, Торунь, почти всю Большую Польшу, часть Мазовши и Краковского воеводства.

Последней попыткой консолидации общества и противостояния полному исчезновению Речи Посполитой как самостоятельного государства стало восстание 1794 г, которое возглавил уроженец Беларуси Тадеуш Костюшко. 24 марта в Кракове был объявлен акт восстания. Целью восстания было восстановление Речи Посполитой в границах 1772 г. и возвращение к Конституции 1791 г. Т. Костюшко, другие руководители восстания пытались объединить интересы передовой части шляхты, городского населения, делали шаги, направленные на улучшение положения крестьянства (Полонецкий универсал), но не смогли достичь широкой поддержки населения.

На территории Великого княжества Литовского восстание началось 16 апреля, а в ночь с 22 на 23 апреля в руках восставших оказался город Вильно. 24 апреля на площади перед городской ратушей был объявлен Виленский «Акт восстания народа литовского» и одновременно начал работать орган по руководству восстанием во всем Великом княжестве – «Наивысший Литовский Совет», в который вошли двадцать девять наиболее активных деятелей восстания, а также тридцать семь представителей воеводств, поветов и городов. Вооруженная борьба распространилась по всей Литве и Западной Беларуси. Здесь восставших возглавил Якуб Ясинский (на начальном этапе). Социально-политическая программа повстанцев в Вильно была более радикальной, чем в Варшаве.

В Великом княжестве Литовском военные действия продолжались с апреля по сентябрь 1794 г. На территории Беларуси в восстании приняло участие несколько десятков тысяч человек. Наиболее значительные сражения произошли возле д. Поляны (7 мая), д. Солы (25 июня), Слонима (4 августа), Вильно (22 августа), д. Крупчицы (17 сентября). Попытки распространить восстание на территории, ранее вошедшие в состав России, успеха не имели. Надежды руководителей восстания на помощь революционной Франции не оправдались. Восстание было подавлено. 29 октября 1794 г. перед царскими войсками во главе с А.В.Суворовым капитулировала Варшава.

13 октября 1795 г. была подписана конвенция между Австрией, Пруссией и Россией об окончательном разделе Речи Посполитой. К России отошла западная часть Беларуси (города Гродно, Новогрудок, Брест-Литовск), за исключением Белостокской области, которая до 1807 г. находилась под властью Пруссии, большая часть литовских земель и Курляндия. К Австрии отошла часть Люблинского воеводства, Подлясского, Сандомирского, Брест-Литовкого. К Пруссии отошла остальная часть польских земель. 25 ноября 1795 г. от престола отрекся последний король Станислав Август Понятовский. Некогда могучее государство перестало существовать.

30. Палітычнае i эканамічнае развіццё Беларусі ў першай палове XIX ст.

В результате 3-ех разделов РП. к России были присоеденены Бел. земли. На протяжении болього периода времени царизм осуществил здесь ряд мер В 1796г. Была проведена террит.-административная реформа котор. Предусматривала деление на Губегрни и паветы, в результате были образованы 3 губерни: Беларусская губерня с Витебском, Минская с Минском, Литовская с Литвой. Указом от 23 октября 1772г. Население приводилось к присяге, люди котор. Отказывались должны были покинуть тер. Рос. Империи им довалось 3 месяца для продажи для продажи своей недвижимости. Большинство дворян чтобы не потерять владения присягали Екатерине. На присоединенных бел. землях была ликвидирована власть крупных феодалов. Они были лишены права иметь свои войска и крепости. Были изданы указы о упорядочении жизни еврейсеого народа на наш. тер. Им запрещалось жить в сельск. местн. И заниматься с\х.. В 1801г. Была проведена еще одна админ.- тер. Реформа. В результате на Бел. образов. 6 губернь: Могилевская, Витебская, Смоленская, Виленская, Минская и Гродненская.С целью создания опоры для своей власти на нашей терр.царизмом вводили у нас русское землепользование.Состояние бел.крест.после присоединения ухудшилось.Они были переведены на общий тип налогообложения кот. существ. по всей имп.ерии, но денежная рента и гос-ые налоги на бел. до 1811г. собирались серебряной монетой. На Бел. была введена рекрутская повинность. Рекрутами были мужчины от 19 до 35 лет. В 1812г.брали по 8 рекрутов. На бел. прекращались действия Магдебурского прав. Основной задачей царизма на бел. землях была политика Русификации. После подавление восстание 1830-1831 гг. был закрыт Виленский универс., а в 1863 -1864 – закрыт горе- горецский сельскохоз. Институт. В 1840 г. была отмененено действие статута и запрещено употребление в официальном документе название Литва и Беларусь, вместо них- северо-зап. Край. Проводниками руссификац. Политики били русские учителя: священники и чиновники Большой воед бел-ой нации нанесла политика нац-го раздела бел в соответствии с верой: если православный- русский, католик- поляк.

В первой половине XIX в. в Беларуси происходили общие для Российской империи процессы, которые вели к распаду феодально-крепостнической системы, к возникновению новых - капиталистических отношений. Об этом свидетельствует развитие промышленности, рост городов и торговли. Появились первые фабрики в местечках Хомск и Косово Гродненской губернии, где применялись паровые двигатели. Сформировались такие отрасли, как железообрабатывающая, стекольная, бумажная, свеклосахарная. Владельцами мануфактур и фабрик были помещики. В целом же промышленность Беларуси вплоть до реформы 1861 г. развивалась слабо. Предприятий фабрично-заводского типа было мало. Число рабочих на предприятиях редко достигало 10 человек.

В первой половине XIX в. происходил заметный рост городов и торговли. С конца XVIII в. по 60-е годы XIX в. население белорусских городов возросло в 4 раза), а удельный вес горожан в общей численности населения увеличился с 3,5 до 10%. Рост этот был обусловлен главным образом тем, что еврейское население было принудительно переселено из деревень в местечки. Развитие промышленности и городов стимулировало развитие торговли. Во внутренней торговле появились новые организационные формы: лавочная торговля промышленными изделиями и продуктами питания, еженедельные ярмарки в городах и местечках. Купечество в большом объеме вывозило продукты сельского хозяйства и лесных промыслов за границу. На протяжении первой половины XIX в. значительно возрос торговый капитал. В конце 50-х годов в Беларуси объявили капиталы 1060 гильдейских купцов на сумму до 2 млн. 600 тыс. рублей.

Новые явления, связанные с развитием капиталистических отношений, проявились и в сельском хозяйстве, которое все прочнее связывалось с рынком. С возрастанием спроса на хлеб на внутреннем и внешнем рынке росла товарность помещичьих хозяйств. Помещики расширяли запашку новых площадей, в том числе и за счет крестьянских угодий. В 30 – 40-е годы 80% доходов им давала продажа продукции сельскохозяйственного производства, главным образом зерна, водки, спирта.

Приспосабливаясь к потребностям рынка, помещики перестраивали свое хозяйство, высевая более выгодные в товарном отношении культуры. Появились районы с той или иной специализацией сельскохозяйственного производства. Одной из доходнейших культур стал картофель. Он стал не только важным продуктом питания, но и основным сырьем винокуренных заводов, которые давали до 60% всех доходов помещичьих хозяйств. В имениях помещики стали сеять сахарную свеклу, открывать сахарные заводы. Животноводство, за исключением овцеводства, в первой половине XIX в. еще не стало товарной отраслью. Развивалась агротехника. В крупных и средних помещичьих хозяйствах начали использоваться сельскохозяйственные машины, сортовые семена, удобрения. Развитие производительных сил в помещичьих хозяйствах Беларуси вызвало увеличение наемного труда, используемого главным образом на промышленных предприятиях. В сельском хозяйстве наемный труд чаще всего был сезонным. В имениях, где крестьяне были на оброке, использование наемного труда приобрело обычный характер. Однако новые явления в помещичьих хозяйствах охватили небольшую группу крупных и средних хозяйств.

Крестьянское хозяйство втягивалось в процесс формирования капиталистических отношений медленней по причине господства барщинной системы. Крестьяне в это время составляли 90% всего населения Беларуси – 70% крестьян были помещичьими, 19% - так называемыми казенными (государственными). Остальные номинально принадлежали государству, но находились в «аренде» у дворян и чиновников. 97% крестьянских хозяйств находились на барщине, которая достигала 6 человеко-дней в неделю с крестьянского хозяйства. Увеличились нормы толок, гвалтов и других работ. Многие помещики отдавали своих крестьян по контракту подрядчиками на строительные и дорожные работы. Плата за их работу доставалась обычно помещику. В крестьянском землепользовании были региональные различия. На западе и в центре оно было подворным, на востоке – преимущественно общинным.

В крестьянской среде наметилась имущественно-социальная дифференциация. Формировалась экономически-устойчивая группа крепких хозяйств, которые использовали труд односельчан.

К 50-м годам XIX в. процесс распада феодально-крепостнической системы перешел в положение кризиса. Его показателем явилось сокращение прироста населения, разорение крестьянского хозяйства, упадок помещичьих имений. Посевы хлеба в 50-е гг. сократились в сравнении с первым десятилетием XIX в. в 1,4 раза. Урожайность снизилась в последнем десятилетии перед реформой на 24 – 42% относительно к началу XIX в. Резко увеличились недоимки по государственным податям и платежам. К 1856 г. они составили 8 млн. рублей. Периодически повторялись неурожайные годы. За 1820 – 1850 гг. в Витебской и Могилевской губерниях их было десять. К 1859 г. в пяти белорусских губерниях около 60% крепостных крестьян были заложены их владельцами.

Наглядным показателем нарастающего кризиса социально-экономической системы было крестьянское движение. В первой трети XIX в. произошло сорок шесть крупных крестьянских волнений, во второй трети – более 90. Социальные противоречия обострялись национально-религиозной враждой между крестьянами и помещиками. Социальная напряженность усиливалась антисамодержавной агитацией, которую вели среди населения демократически настроенные представители шляхты. С ней власти вплотную столкнулись при усмирении в 40-е годы выступлений крестьян в имении Сморгонь Виленской губернии. Масштабы и упорство крестьянской борьбы вынудили власть вводить воинские команды, проводить экзекуции. В 1855 г. в связи с сокращением наделов и увеличением налогов пытались добиться освобождения от крепостной зависимости крестьяне Несвижской ординации Радзивиллов. В 1856 г. на усмирение волнения в гомельском имении князя Паскевича было направлено два батальона солдат. Все это вынудило царизм проводить на территории Беларуси более гибкую социально-экономическую политику и предпринимать определенные шаги по решению аграрного вопроса.

По решению правительства в 1839 г. в западных губерниях началась реформа среди государственных крестьян. Инициатором и основным проводником реформы стал министр государственных имуществ России граф П.Д. Киселев. 28 декабря 1839 г. были подписаны указы о новой системе руководства и люстрации государственных имений в западных губерниях. Указ предусматривал подробное описание имений, создание органов управления ими, пересмотр земельных наделов и повинностей крестьян. В результате повинности уменьшились на 30 – 35% на западе Беларуси и на 62 – 65% - на востоке. Позже все государственные крестьяне были переведены на оброк, прекращалась практика сдачи их в аренду. На местах создавались выборные крестьянские органы самоуправления, которым доверялось решение хозяйственных, административных и судебных дел. Управляющим имениями запрещалось применять к крестьянам физические наказания.

С целью ослабления кризиса крепостнических отношений в помещичьей деревне правительство пошло на проведение инвентарной реформы, начало которой положил указ 15 апреля 1844 г. Суть ее сводилась к регулированию размеров наделов и фиксации повинностей крепостных крестьян. Этим занимались губернские инвентарные комитеты из государственных чиновников и представителей дворянства. Обязательные инвентари были введены во всех имениях Западной, Центральной и, частично, Восточной Беларуси. Реформа встретила сопротивление помещиков. Власти несколько раз меняли подходы при ее осуществлении, поэтому она затянулась до 1857 г. Несмотря на крепостную ограниченность, непоследовательность и незавершенность реформа ставила предел власти помещиков и открывала определенные легальные возможности крестьянам для отстаивания своих интересов. В целом реформы 40 – 50-х гг. не затрагивали основ феодальных порядков

31. Паўстанне 1863 г.

В национально-освободительном движении Польши участвовали различные силы, ставившие перед собой различные цели. В итоге идейно и организационно оформились два течения: «белые» и «красные». «Белые», представлявшие интересы крупной и средней буржуазии и помещиков, надеялись добиться воссоздания Речи Посполитой в границах 1772 г. при дипломатической помощи западноевропейских государств. «Красные» ставили ту же цель, но достичь ее надеялись путем вооруженной борьбы. Они делали ставку на представителей ремесленников, крестьян, малоземельной и безземельной шляхты, мелких чиновников и делились на «правых» (умеренных) и «левых» (революционных) демократов. «Правые» аграрную проблему предлагали разрешить путем наделения крестьян землей, но с сохранением помещичьего землевладения и при компенсации государством за переданную землю крестьянам. «Левые» выступали за безвозмездную передачу земли крестьянам, за независимость Польши, но при этом признавали право белорусов, литовцев и украинцев на самоопределение, предлагали действовать совместно с российскими революционерами.

В марте 1862 г. в Варшаве «красные» создали Центральный национальный комитет (ЦНК) – руководящий и координирующий орган по подготовке восстания. Для подготовки восстания в Беларуси и Литве в июне 1862 г. создается Литовский провинциальный комитет (ЛПК), формально подчиненный варшавскому ЦНК. К лету 1862 г. К. Калиновский вместе с В. Врублевским и Ф. Рожанским стали издавать первую в стране революционно-демократическую газету «Мужицкая правда». Газета стала рупором революционно-демократического крыла «красных».

В январе 1863 г. в Варшаве началось восстание. 1 февраля ЛПК обнародовал программные документы, дублирующие программу польских соратников. Все жители края призывались к восстанию без различия веры, происхождения, сословия и объявлялись свободными и равноправными. По их программе, в крестьянскую собственность переходили земельные наделы (безвозмездно), которыми они пользовались, с помещиками за землю должно было рассчитаться государство. Безземельные крестьяне наделялись 3 моргами (2,1 га) земли при условии, что они примут участие в вооруженной борьбе. Рекрутская повинность заменялась 3-летней всеобщей воинской повинностью, восстанавливалась униатская церковь. Однако эти обязательства не соответствовали мечтам большинства крестьян и не смогли привлечь их к восстанию.

Первые повстанческие отряды были созданы на территории западных уездов Беларуси в марте-апреле 1863 г. Они формировались из местной шляхты, офицеров, ремесленников, студентов, крестьян. Повстанческие отряды возглавили В. Врублевский и Ф. Рожанский в Гродненской губернии, З. Сераковский и А. Трусов на Минщине. Плана действий не было, отсутствовала взаимопомощь. Руководители намеревались поднять восстание в прибалтийских и русских губерниях. Но этого им сделать не удалось.

Наибольшего успеха добился Л. Звяждовский. С помощью студентов Гори-Горецкого земледельческого института ему удалось 24 апреля 1863 г. захватить уездный город Горки. Но вскоре и этот отряд был разбит. Из Петербурга и Москвы на помощь ему прибыли несколько офицеров, которые начали формировать отряды в Оршанском, Чериковском, Сенненском и других уездах, но соединиться с отрядом Л. Звяждовского не смогли. Под Борисовом потерпел поражение отряд З. Сераковского, сам он был взят в плен и казнен в Вильно 27 июня 1863 г.

Более активно действовали повстанческие отряды на Виленщине и Гродненщине. На Гродненщине действовало 5 отрядов, в которых насчитывалось 1700 человек. В мае 1863 г. повстанцы провели более 20 боев, среди которых наиболее ожесточенным было сражение возле местечка Миловиды Слонимского уезда.

Среди руководителей восстания развернулась борьба за власть. «Белые» установили над руководящими органами контроль вначале в Варшаве, а затем и на местах. В марте 1863 г. ЛПК был распущен и создан «Отдел, управляющий провинциями Литвы». К. Калиновский, его соратники подчинились, чтобы избежать раскола в рядах повстанцев, и продолжали повстанческую борьбу.

С середины мая 1863 г. подавление восстания возглавил новый виленский генерал-губернатор М. Муравьев. Он получил от Александра II чрезвычайные полномочия. С его приездом усилились репрессии: начались публичные смертные казни лиц, принимавших участие в восстании, возросло количество арестов, массовой стала высылка в административном порядке. Многие из участников восстания попытались избежать репрессий, прекратили антиправительственную деятельность, оставили посты в революционной администрации, эмигрировали.

Одновременно М. Муравьев провел ряд мероприятий, которые привлекали крестьян на сторону властей: отменил временно обязанные отношения, ввел обязательный выкуп крестьянских наделов, крестьянам были возвращены отрезки, на 20% снижены выкупные платежи. Крестьян стали привлекать к надзору за «польскими» помещиками. Имущество репрессированных помещиков и шляхтичей частично передавалось крестьянам.

В июне были арестованы некоторые члены Отдела управляющего провинциями Литвы. С 31 июля К. Калиновский стал председателем Виленского Отдела, а 22 августа ему были переданы и полномочия комиссара Варшавского правительства в Вильно. Подпольное правительство К. Калиновского попыталось реанимировать восстание. Но реальных успехов достичь не удалось. К началу сентября 1863 г. восстание практически было подавлено. Количество осужденных участников восстания составило 4,5 тыс. человек, 128 из них были казнены, остальные были сосланы на каторгу, на поселение в Сибирь, направлены в арестантские роты. Около 13 тыс. человек власти переселили в отдаленные губернии России. Владения помещиков, имевших отношение к восстанию, конфисковывались в пользу казны и на льготных условиях продавались выходцам из центральных губерний. Все остальные помещики обкладывались контрибуцией. Закрывались или превращались в православные церкви многие костелы. Было закрыто единственное в Беларуси высшее учебное заведение – Гори-Горецкий земледельческий институт. Царизм взял курс на перемещение местной интеллигенции во внутренние российские губернии и замену их этническими русскими. Польский язык был изъят из публичной жизни. Местным откликом на русификаторскую политику царизма стала идеология западнорусизма. Основные ее направления были разработаны в середине XIX в. И. Семашко, И.О. Кояловичем.

К. Калиновский продолжал революционную деятельность. Он скрывался под другими фамилиями, но был выдан. Находясь в тюрьме, К. Калиновский написал и передал на волю «Письма из-под виселицы» - свое завещание белорусскому народу. 10 (22) марта 1864 г. он был публично повешен на Лукишской площади в Вильно.

Восстание 1863 г. было буржуазно-демократической революцией. Оно было направлено против самодержавия, пережитков феодального строя, социального неравенства, национального унижения, оно оказало большое влияние на оживление революционного движения в России и Западной Европе.

32.Грамадска-палітычны рух на беларускіх землях (канец XIX ст.- пачатак XX ст.).

Сялянскі рух і народніцкія арганізацыі ў Беларусі. Пасля падаўлення паўстання 1863—1864 гг. у Беларусі адбыўся рэзкі спад сялянскіх выступленняў. Хваляванні сялян былі паасобнымі і неарганізаванымі.

Арганізаваны рэвалюцыйны рух у Беларусі пачаў адраджацца толькі ў сярэдзіне 70-х гг. У той час самым радыкаль-ым напрамкам апазіцыйнай грамадскай думкі ў Расіі было народніцтва. Ідэалагічна яно грунтавалася на тэорыі сялянскага сацыялізму, заснавальнікамі якой былі Герцэн і Чарнышэўскі. Народнікі спадзяваліся, што Расія мае магчымасць пазбегнуць капіталістычнай стадыі і, абапіраючыся на сялянскую абшчыну, перайсці адразу да сацыялізму. У другой палове 70-х — пачатку 80-х гг. у Мінску, Магілёве, Гродне, Віцебску, Пінску, Оршы, Слуцку і іншых гарадах Беларусі дзейнічалі народніцкія гурткі.

Калі летам 1879 г. пецярбургская арганізацыя “Зямля і воля” раскалолася на «Народную волю» і «Чорны перадзел», большасць народнікаў у Беларусі падтрымала апошнюю, якая Прытрымлівалася старой прапагандысцкай тактыкі. Лідэр «Чорнага перадзелу» Г. В. Пляханаў. У Мінску была арганізавана цэнтральная падпольная друкарня «Чорнага перадзелу. Між тым «Чорны перадзел» праіснаваў нядоўга, у 1882 г. арганізацыя раскалолася. Яе былыя прыхільнікі пачалі пераходзіць на пазіцыі «Народнай волі» У сваёй дзейнасці нарадавольцы рабілі стаўку на індывідуальны палітычны тэрор супраць прадстаўнікоў улады. 1 сакавіка 1881 г. пасля некалькіх няўдалых спроб яны забілі Аляксандра II. Бомбу ў цара кінуў ураджэнец Мінскай губерні I. Грынявіцкі. Кіраўнікі «Народнай волі» спадзяваліся, што забойства цара з'явіцца сігналам да народнага паўстання ў Расіі. Аднак ніякага паўстання не адбылося, а рэпрэсіі супраць рэвалюцыянераў у хуткім часе прывялі да знішчэння цэнтральных і многіх правінцыяльных арганізацый «Народнай волі». У пачатку 1882 г. у Вільні была створана «Паўночна-заходняя арганізацыя «Народнай волі». Ужо ў канцы года паліцыі ўдалося раскрыць і арыштаваць членаў цэнтральнай групы. У Беларусі засталіся дзейнічаць толькі асобныя гурткі ў Гродне, Мінску, Віцебску, Пінску, Магілёве, Горках. У другой палове 80-х — 90-я гг. пануючым накірункам у народніцтве становіцца ліберальны. Ліберальныя народнікі адмовіліся ад рэвалюцыйных метадаў барацьбы і галоўную ўвагу звярнулі на рэфармаванне зямельнага заканадаўства з мэтай павялічыць сялянскае землеўладанне і захаваць абшчыну ў весцы. Гэтым яны спадзяваліся вырашыць аграрную праблему. Разам з тым беларускія ліберальныя народнікі цікавіліся гісторыяй і культурай свайго краю, спрыялі развіццю нацыянальнай самасвядомасці беларусаў.

Рабочы рух і стварэнне сацыял-дэмакратычных арганізацый Беларусі. Пасля рэформы 1861 г. у Беларусі значна паскорыўся працэс фарміравання класа наёмных рабочых. Асаблівасці сацыяльна-эканамічнага развіцця беларускіх губерняў — адсутнасць буйных і перавага дробных рамесных прадпрыемстваў з невялікай колькасцю працуючых на іх рабочых, сялянскае малазямелле і мноства яўрэйскай беднаты ў горадзе — стваралі лішак рабочай сілы і пашыралі магчымасці эксплуатацыі пралетарыяту. У гэты ж час ідэалогія народніцтва пачынае саступаць месца марксізму. Першае знаёмства з марксісцкай літаратурай адбылося яшчэ ў гуртках народнікаў. Узнікненне самастойнага сацыял-дэмакратычнага руху ў Беларусі звязана з дзейнасцю польскай партыі «Пралетарыят» (утварылася ў 1882 г.) і асабліва пляханаўскай групы «Вызваленне працы» (утворана ў 1883 г. у Швейцарыі). Прыблізна з сярэдзіны 90-х гг. сацыял-дэмакраты пачынаюць наладжваць прапаганду ідэй сацыялізму ў рабочым асяроддзі. Так, у Мінску ў гэты час аформіліся дзве сацыял-дэмакратычныя групы. Адну ўзначальвалі Я. Гурвіч і П. Берман. Яны разгарнулі агітацыю сярод яўрэйскіх рабочых дробнакапіталістычнай і рамеснай вытворчасці. Другая група пад кіраўніцтвам С. Трусевіча вяла прапаганду на буйных прадпрыемствах Мінска. У красавіку 1896 г. С. Трусевіч удзельнічаў у рабоце ўстаноўчага з'езда Літоўскай сацыял-дэмакратычнай партыі (ЛСДП) у Вільні, але не пагадзіўся з яе сепаратызмам У маі 1896 г. стварыў Рабочы саюз Літвы (РСЛ), які аб'яднаў інтэрнацыянальныя рабочыя арганізацыі Вільні, Мінска і Смаргоні. У другой палове 90-х гг. сярод сацыял-дэмакратаў шматнацыянальных заходніх губерняў пераважала тэндэнцыя да стварэння рабочых арганізацый па нацыянальнай прыкмеце.

У верасні 1897 г. на з'ездзе яўрэйскіх сацыял-дэмакратычн арганізацый, што праходзіў у Вільні, утварыўся Бунд — Усе агульны яўрэйскі рабочы саюз у Літве, Польшчы і Расіі. Яголідэрам стаў А. Крэмер. Праціўнікі Бунда стварылі ў Мінску Рабочую партыю палітычнага вызвалення Расіі (РППВР). Яе кіраўнікамі сталі Л. Радзівонава-Клячко, Р. Гершуні, К. Брэшка-Брэшкоўская, А. Бонч-Асмалоўскі. Гэтая група стаяла на інтэрнацыянальных пазіцыях, але схілялася да тэрарыстычных метадаў барацьбы з самадзяржаўем.

Створаны У. I. Леніным у 1895 г. пецярбургскі «Саюз барацьбы за вызваленне рабочага класа». 1—3 сакавіка 1898 г. у Мінску прайшоў з'езд прадстаўнікоў пецярбургскага, маскоўскага, кіеўскага і екацярынаслаўскага «Саюзаў барацьбы», кіеўскай «Рабочай газеты» і Бунда. З'езд прыняў рашэнне аб аб'яднанні прадстаўленых на ім арганізацый у Расійскую сацыял-дэмакратычную рабочую партыю (РСДРП) і выбраў ЦК партыі. Бунд увайшоў у РСДРП на правах аўтаноміі ў вырашэнні мясцовых спраў.

Хутка пасля I з'езда РСДРП яе ЦК быў арыштаваны. Сярод сацыял-дэмакратаў абвастрылася барацьба паміж прыхільнікамі рэвалюцыйнага і рэфармісцкага накірункаў. Цэнтрам згуртавання рэвалюцыйных сацыял-дэмакратаў стала газета «Искра», якая пачала ідэйную барацьбу з эканамізмам. Прыхільнікі эканамізму адмаўлялі палітычную барацьбу пралетарыяту і лічылі што змагацца трэба толькі за паляпшэнне эканамічных умоў жыцця працоўных.

Летам 1903 г. за мяжой адбыўся II з'езд РСДРП. Ён прыняў праграму РСДРП, распрацаваную іскраўцамі. У праграме абвяшчалася канчатковая мэта — пралетарская рэвалюцыя, заваяванне дыктатуры пралетарыяту і пабудова сацыялізму. Бліжэйшай палітычнай задачай партыя ставіла звяржэнне самадзяржаўя і ўстанаўленне дэмакратычнай рэспублікі. Пры абмеркаванні статута РСДРП і выбарах у кіруючыя органы партыі большасць іскраўцаў пад кіраўніцтвам У. I. Леніна выступіла за стварэнне строга цэнтралізаванай і заканспіраванай партыі. У выніку адбыўся раскол РСДРП. З гэтага часу рэвалюцыйную частку расійскіх сацыял-дэмакратаў пачалі называць бальшавікамі, а прыхільнікаў рэфармісцкага накірунку — меншавікамі.

На тэрыторыі Беларусі ў пачатку XX ст. дзейнічалі невялікія групы Сацыял-дэмакратыі Каралеўства Польскага і Літвы (СДКПіЛ), створанай у 1900 г. на з'ездзе прадстаўнікоў РСЛ і сацыял-дэмакратаў Польшчы. Яе кіраўнікамі былі Ф. Дзяржынскі і С. Трусевіч. СДКПіЛ падзяляла ідэі рэвалюцыйнай палітычнай барацьбы пралетарыяту і імкнулася да аб'яднання з РСДРП.

У 1902 г. прыхільнікі ідэй народніцтва стварылі Партыю сацыялістаў-рэвалюцыянераў (эсэраў). Да яе далучыліся члены разгромленай РППВР, адзіны існуючы цэнтр якой заставаўся ў Мінску. Эсэры выступілі за пабудову сацыялізму, заснаванага на аснове сацыялізацыі зямлі, ураўняльнага землекарыстання і кааперацыі. Яна мела на мэце звяржэнне самадзяржаўя, знішчэнне памешчыцкага землеўладання і ўстанаўленне ў Расіі федэратыўнай дэмакратычнай рэспублікі. Галоўным сродкам барацьбы эсэры лічылі індывідуальны палітычны тэрор. Лідэрам эсэраў быў мінскі рэвалюцыянер Р. Гершуні.

Арганізацыйнае афармленне беларускага нацыянальна-дэмаратычнага руху. У канцы 1902 — пачатку 1903 г. з нацыянальча-культурных гурткоў Мінска, Вільні і Пецярбурга аформілася Беларуская рэвалюцыйная грамада (БРГ). Сярод яе стваральнікаў і кіраўнікоў былі I. і А. Луцкевічы, А. Пашкевіч (Цётка), К. Кастравіцкі, А. Бурбіс, В. Іваноўскі, Ф. Умястоўскі. Усе яны паходзілі з дробнапамеснай апалячанай беларускай шляхты. На сваім I з'ездзе ў 1903 г. БРГ прыняла праграму, дзе называла сябе «Сацыяльна-палітычнай арганізацыяй беларускага працоўнага народа». Тэарэтычныя погляды членаў БРГ спалучалі ідэі рэвалюцыйнага дэмакратызму і народніцтва БРГ выступала за звяржэнне самадзяржаўя, знішчэнне капіталізму і ўсталяванне дэмакратычнага ладу, прызнавала правы народаў Расіі на аўтаномію. Аграрная праграма БРГ прадугледжвала знішчэнне прыватнай зямельнай уласнасці і увядзенне ўраўняльнага землекарыстання без эксплуатацыі чужой працы. Шлях да сацыялізму яна бачыла праз усебаковую кааперацыю працоўных. Пазней БРГ была перайменавана ў Беларускую сацыялістычную грамаду (БСГ). Сваю агітацыю БСГ праводзіла ў асноўным сярод сялянства, у рабочым асяроддзі яе ўплыў быў нязначным.

33. Лютаўская i Кастрычніцкая рэвалюцыі ў Беларусі.

Звяржэнне самадзяржаўя. Утварэнне двоеўладдзя. Пачатак Лютаўскай рэв паклалі масавыя забастоўкі, мітынгі і дэманстрацыі ў Петраградзе, праведзеныя 23 лютага 1917 г -(па старому стылю) у сувязі з Міжнародным жаночым днем. 25 лютага забастоўка стала ўсеагульнай. На бок рабочых сталі пераходзіць салдаты. 27 лютага рабочыя і салдаты захапілі Галоўны арсенал, тэлеграф, вакзалы, вызвалілі з турмаў палітычных зняволеных. Рэвалюцыя ў Петраградзе перамагла. 2 сакавіка 1917 г. цар Мікалай II адмовіўся ад улады.

Асаблівасцю рэвалюцыі было тое, што яна непаслядоўна вырашыла пытанне аб уладзе. У выніку ў краіне ўстанавілася двоеўладдзе. Пасля перамогі паўстання па ўсёй краіне пачалі стварацца Саветы, якія і сталі органамі ўлады. Большасць у Саветах склалі меншавікі і эсэры. У той жа час быў створаны з дэпутатаў IV Дзяржаўнай думы Часовы камітэт на чале з адным з кіраўнікоў акцябрыстаў М. Радзянкам. Мэта — «навесці парадак у краіне», што азначала ўзяць усю ўладу ў свае рукі. Але зрабіць гэта было цяжка, таму што Петраградскі Савет выдаў 1 сакавіка 1917 г. загад, па якому ўсе вайсковыя злучэнні пераходзілі ў яго падпарадкаванне. 2 сакавіка на аснове згоды паміж Часовым камітэтам Думы і меншавіцка-эсэраўскім кіраўніцтвам Петраградскага Савета быў створаны буржуазны Часовы ўрад на чале з князем Г. Львовым. Пасаду міністра замежных спраў заняў лідэр кадэтаў П. Мілюкоў, вайсковых спраў — лідэр акцябрыстаў А. Гучкоў.

Утварэнне новых органаў улады ў Беларусі. Звесткі аб перамозе рэвалюцыі ў Петраградзе прыйшлі ў Беларусь 1 —4 сакавіка 1917 г. Баявыя дружыны мінскіх рабочых 2 сакавіка вызвалілі з турмы 400 палітычных зняволеных. Былі арыштаваны камандуючы мінскай ваеннай акругі, начальнік штаба камендант горада. Створаная 4 сакавіка міліцыя, якую ачаліў М. В. Фрунзе, узяла пад ахову ўрадавыя ўстановы, пошту і тэлеграф.

У Мінску ўжо 4 сакавіка адбылося першае пасяджэнне выбраных дэпутатаў, дзе быў створаны Мінскі Савет рабочых дэпутатаў і яго выканаўчы камітэт.

8 сакавіка быў створаны адзіны Мінскі Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў і адзіны выканаўчы камітэт.

На працягу сакавіка — красавіка 1917 г. арганізацыйна аформілася 37 Саветаў. Саветы ў Беларусі прызнавалі кіруючую ролю Петраградскага Савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў. Разам з тым яны прызнавалі і Часовы ўрад. Больш таго, яны дапамагалі Часоваму ўраду ствараць яго мясцовыя органы ўлады. Амаль ва ўсіх гарадах Беларусі былі створаны буржуазныя «грамадскія камітэты парадку». 6 сакавіка 1917 г. Часовы ўрад перадаў уладу ў губернях і паветах сваім камісарам, якія выконвалі функцыі губернатараў. Ім падпарадкоўваліся ўсе мясцовыя органы ўлады.

Дэмакратызацыя грамадства. Розныя погляды на далейшае развіццё краіны. У першыя дні рэвалюцыі пачалі стварацца прафсаюзы, якія павялі барацьбу за паляпшэнне эканамічнага становішча працоўных, скарачэнне рабочага дня, павелічэнне зарплаты і інш.

Рэвалюцыя паклала пачатак дэмакратызацыі войска. Сталі стварацца выбарныя салдацкія камітэты, якія павінны былі забяспечыць магчымасць для салдат удзельнічаць у палітычным жыцці краіны, садзейнічаць росту іх культурнага ўзроўню і палітычнай свядомасці.

20 красавіка 1917 г. у Мінску адкрыўся з'езд сялянскіх дэпутатаў Мінскай і неакупіраваных немцамі паветаў Віленскай губерні. Дэлегаты з'езда выступілі за пераход усёй зямлі ў агульнанародную ўласнасць і ўраўняльнае землекарыстанне па працоўнай норме, за адмену прыватнай уласнасці на зямлю, забарону яе куплі-продажу. Канчатковае заканадаўчае вырашэнне аграрнага пытання з'ездам адкладвалася да Устаноўчага сходу.

Розныя палітычныя плыні і партыі па-рознаму ўяўлялі далейшае разазвіццё краіны.

Партыі буйной буржуазіі падтрымлівалі Часовы ўрад. Ліберальна-буржуазныя партыі адстойвалі ідэю прававой пераемнасці старой і новай улады, патрабавалі ўстанаўлення ў Расіі канстытуцыйнай манархіі. Дробнабуржуазныя партыі выступалі за больш радыкальную перабудову грамадства. Меншавікі, напрыклад, лічылі, што буржуазны лад, які пачаў складвацца пасля Лютаўскай рэвалюцыі, праіснуе доўга, пакуль не наспеюць аб'ектыўныя ўмовы для пераходу ад капіталізму да сацыялізму.

Вызначыла сваю палітычную лінію і партыя бальшавікоў. У. I. Ленін у сваіх красавіцкіх тэзісах заклікаў не аказваць ніякай падтрымкі Часоваму ўраду, уся ўлада, лічыў ён, павінна быць у руках Саветаў. Адзінае выйсце з вайны і заключэнне дэмакратычнага міру Ленін бачыў у перамозе сацыялістычнай рэвалюцыі. У якасці пераходных мер ад капіталізму да сацыялізму Ленін прапанаваў аб'яднаць усе банкі ў адзін і ўстанавіць дзяржаўны кантроль за ім, а таксама наладзіць кантроль з боку Саветаў за грамадскай вытворчасцю і размеркаваннем прадуктаў, канфскаваць памешчыцкія землі і нацыяналізаваць усе землі.

Палярызацыя палітычных сіл у Беларусі. Уздым беларускага нацыянальнага руху. У маі 1917 г. аднавіла дзейнасць кадэцкая арганізацыя ў Мінску. Былі створаны камітэты кадэтаў у Гомелі, Віцебску, Магілёве і іншых гарадах. Пачалося фарміраванне кадэцкай арганізацыі і на Заходнім фронце.

Кадэтаў падтрымлівалі эсэры і меншавікі. Прадстаўнікі менавіта гэтых партый разам з бундаўцамі складалі большасць у Саветах Беларусі. Значная частка беларускага сялянства ішла за эсэрамі. Гэтаму спрыяла эсэраўская аграрная праграма «сацыялізацыі» зямлі. Моцныя пазіцыі мелі эсэры і ў арміі. Эсэраўскія арганізацыі аб'ядноўвалі звыш 30 тыс. салдат - у асноўным выхадцаў з сялянства. Найбольш шматлікія меншавіцкія арганізацыі меліся ў Бабруйску, Віцебску, Гомелі, Магі-лёве, Мінску і Полацку.

Вясной 1917 г. аформілася Беларуская партыя народных сацыялістаў (БПНС). Да яе далучылася і група буйных памешчыкаў на чале з Р. Скірмунтам. Галоўнымі праграмнымі патрабаваннямі гэтай партыі былі прадастаўленне аўтаноміі Беларусі ў межах Расійскай дзяржавы, канфіскацыя толькі той зямлі, якая належала царскай сям'і і буйным польскім памешчыкам. Праграмныя мэты БПНС падзяляла і Беларуская хрысціянская дэмакратыя (БХД), арганізаваная ў красавіку 1917 г.

Пасля Лютаўскай рэвалюцыі актывізавалі сваю дзейнасць і яўрэйскія арганізацыі — Бунд, Яўрэйская сацыял-дэмакратычная рабочая партыя (ЯСДРП) і інш. Яны выступалі адзіным фронтам з меншавікамі і эсэрамі ў падтрымку Часовага ўрада.

Вясной 1917 г. аднавіла сваю дзейнасць Беларуская сацыялістычная грамада (БСГ). На сваёй канферэнцыі БСГ прыняла рэзалюцыю аб падтрымцы Часовага ўрада. У аграрным пытанні БСГ заклікала сялян не захопліваць памешчыцкія землі, а чакаць, пакуль зямельнае пытанне вырашыць «краявы сойм аўтаномнай Беларусі».

25 сакавіка 1917 г. па ініцыятыве БПНС быў скліканы з'езд «беларускіх дзеячаў». Асноўная мэта з'езда — аб'яднанне нацыянальных сіл і накіраванне іх у рэчышча барацьбы за «нацыянальны ідэал». На з'ездзе быў выбраны Беларускі нацыянальны камітэт (БНК), у склад якога ўвайшлі прадстаўнікі памешчыкаў, сярэдняй і дробнай буржуазіі. Старшынёй камітэта стаў Р. Скірмунт. Была прынята дэкларацыя ў падтрымку Часовага ўрада.

8—12 ліпеня 1917 г. у Мінску адбыўся другі з'езд беларускіх партый і арганізацый. На з'ездзе замест скасаванага БНК была створана Цэнтральная рада беларускіх арганізацый, якая з кастрычніка 1917 г. стала называцца Вялікай Беларускай Радай. Яна стала адзіным кіраўнічым органам усяго беларускага нацыянальнага руху. Асноўнымі праграмнымі патрабаваннямі Рады былі развіццё нацыянальнай культуры і мовы, арганіза

цыя беларускага войска. У склад выканкома Рады былі выбраны толькі члены БСГ. Аднак неўзабаве адбыўся раскол БСГ. З яе складу выйшла некалькі раённых арганізацый беларускіх рабочых Петраграда і матросаў Балтыйскага флоту. Па ініцыятыве А. Чарвякова ў Петраградзе была створана Беларуская сацыял-дэмакратычная рабочая партыя (БСДРП) на базе рэвалюцыйнай левай плыні БСГ.

На крайнім левым флангу палітычнага жыцця Беларусі знаходзіліся бальшавікі. У красавіку — верасні 1917 г. аднавілі сваю работу Палескі камітэт РСДРП(б) у Гомелі і Мінскі камітэт, партыйныя арганізацыі ў Слуцку, Віцебску, Оршы, Рэчыцы і іншых гарадах. За гэты час былі створаны бальшавіцкія арганізацыі ў значнай частцы палкоў, дывізій і карпусоў Заходняга фронту.

Кастрычніцкая рэвалюцыя.

24 кастрычніка 1917 г. у Петраградзе пад кіраўніцтвам бальшавікоў пачалося ўзброенае паўстанне. Да раніцы 25 кастрычнік Часовы ўрад быў звергнуты. Уся ўлада перайшла ў рукі Ваенна-рэвалюцыйнага камітэта (ВРК) —органа Петраградска Савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў. Увечары 25 кастрычніка пачаў работу II Усерасійскі з'езд Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў (ад Беларусі на з'ездзе быў 51 дэлегат). З'езд прыняў Дэкрэты аб міры і зямлі, стварыЎ новы ўрад - Савет На-дных Камісарау (СНК) на чале У I. Леніным, выбраў заканадаўчы орган улады — Усерасійскі Цэнтральны Выканаучы Камітэт (ВЦВК). З'еад абвясціў яб пераходзе ўлады па ўсей краіне да Саветаў рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў.

Устанаўленне савецкай улады ў Беларусі. Узброенае паўстанне ў Петраградзе падтрымалі і ў іншых гарадах Расіі, у тым ліку і ў Беларусі. 26 кастрычніка 1917 г. Мінскі Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў узяў уладу ў свае рукі. Аб гэтым было заяўлена ў загадзе № 1 Выканаўчага камітэта Савета. З гарадской турмы было вызвалена больш за 1000 палітычных зняволеных і салдат, з якіх быў сфарміраваны 1-ы рэвалюцыйны полк імя Мінскага Савета. Савет узброіў таксама 400 рабочых-чыгуначнікаў. На бок Савета перайшлі 37-ы і 289-ы запасныя пяхотныя палкі. Для яе ўмацавання Мінскі Савет увёў цэнзуру, адхіліў ад кіраўніцтва гарадскую думу, арганізаваў кантроль над важнейшымі аб'ектамі: поштай, тэлеграфам, вакзалам і інш. Быў створаны ВРК Заходняга фронту. Старшынёй камітэта стаў К. Ландар. 27 кастрычніка 1917 г. у Мінску быў створаны Камітэт выратавання рэвалюцыі на чале з меншавіком Т. Калатухіным. У яго склад увайшлі прадстаўнікі Франтавога камітэта, пераважна меншавікі і эсэры. Праграма Камітэта прадугледжвала захаванне ўлады Часовага ўрада. Камітэт прад'явіў Мінскаму Савету ультыматум, у якім патрабаваў перадаць уладу ў Беларусі і на Заходнім Фронце ў яго рукі дзеянні Камітэта падтрымала Вялікая Беларуская Рада. На дапамогу Камітэту па загаду камандуючага Заходнім фронтам генерала П. Балуева ў Мінск была ўведзена Каўказская дывізія. Улічваючы перавагу сіл на баку Камітэта, Савет у тактычных мэтах дасягнуў кампраміснага рашэння: Камітэт абавязаўся не пасылаць войскі ў Петраград і Маскву для барацьбы супраць улады Саветаў, а Савет згадзіўся перадаць Камітэту ўладу. 1 лістапада 1917 г. у Мінск прыбылі атрады рэвалюцыйных салдат 2-й арміі, а таксама браняпоезд на чале з бальшавіком У. Пралыгіным — членам ВРК 2-й арміі. 2 лістапада 1917 г. у Мінску ўсталявалася савецкая ўлада. ВРК Заходняга фронту, папоўнены прадстаўнікамі ад рэвалюцыйных арганізацый, узяў усю ўладу ў свае рукі. Камітэт выратавання рэвалюцыі быў распушчаны, а яго старшыня Т. Калатухін і камісар Заходняга фронту У. Жданаў арыштаваны. За адмову выконваць распараджэнні Савецкага ўрада з пасады галоўнакамандуючага Заходнім фронтам быў змешчаны генерал П. Балуеў.

Услед за Мінскам савецкая ўлада ўсталявалася і ў іншых гарадах Беларусі. Так, у Віцебску 28 кастрычніка 1917 г. ВРК узяў пад свой кантроль пошту, тэлеграф, чыгуначны вузел, распусціў Савет, у якім бальшавікі складалі меншасць, і прызначыў выбары ў новы Савет рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў. З'езд Саветаў, які адбыўся 11 —17 снежня 1917 г., замацаваў перамогу савецкай улады ў Віцебскай губерні.

30 кастрычніка 1917 г. абвясцілі савецкую ўладу Гомельскі гарадскі Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў і Выканком павятовага Савета сялянскіх дэпутатаў.

Барацьба за ўстанаўленне савецкай улады ў Беларусі ўскладнялася дзеяннямі Стаўкі Вярхоўнага галоўнакамандуючага, якая знаходзілася ў Магілёве. Вакол Стаўкі былі сканцэнтраваны ўсе антыбальшавіцкія сілы. Прадстаўнікі кадэтау, правых эсэраў, меншавікоў зрабілі спробу стварыць пры Стаўцы агульнарасійскі ўрад на чале з лідэрам эсэраў В. Чарновым. Стаўка прыняла рашэнне накіраваць войскі ў Петраград і Маскву на дапамогу керанска-красноўскаму мяцяжу. Савецкі ўрад пачаў рашучую барацьбу са Стаўкай. Быў зняты з пасады выконваючы абавязкі Вярхоўнага галоўнакамандуючага генерал М. Духонін. 18 лістапада 1917 г. Магілёўскі Савет прыняў рашэнне аб прызнанні савецкай улады, стварыў ВРК, які ўстанавіў кантроль за Стаўкай. З Петраграда ў Магілёў прыбылі атрады салдат і матросаў на чале з С. Паўлавым, з Заходняга фронту — атрады пад камандаваннем Р. Берзіна. 20 лістапаД 1917 г. рэвалюцыйныя войскі на чале з М. Крыленкам захапілі Стаўку.

27 лістапада 1917 г. выканаўчыя камітэты, абраныя з'ездамі Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў Заходняй вобласці, Саветаў сялянскіх дэпутатаў Мінскай і Віленскай губерняў, армій Заходняга фронту, аб'ядналіся і ўтварылі адзіны Абласны выканаўчы камітэт Саветаў рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў Заходняй вобласці і фронту (Аблвыканкамзах). Яго старшынёй быў абраны бальшавік М. Рагазінскі. Для кіравання вобласцю і фронтам быў створаны абласны Савет Народных Камісараў (СНК) на чале з бальшавіком К. Ландарам. Гэтымі рашэннямі быў пацверджаны адміністрацыйна-гаспадарчы статус Беларусі (Заходняй вобласці) у межах Савецкай Расіі. Аднак трэба адзначыць, што створаныя тут бальшавікамі органы ўлады абапіраліся перш за ўсё на салдат Заходняга фронту, у іх складзе практычна адсутнічалі прадстаўнікі карэннай нацыянальнасці.

Перамога савецкай улады замацоўвалася рэвалюцыйнымі пераўтварэннямі: праводзілася нацыяналізацыя прамысловасці уводзіўся 8-гадзінны рабочы дзень, устанаўліваўся рабочы кантроль над вытворчасцю, канфіскоўваліся памешчыцкія гаспадаркі, ствараліся першыя калектыўныя гаспадаркі сялян. Адбываліся кардынальныя змены ў галіне культуры, асабліва ў справе адукацыі. Ужо ў студзені 1918 г. амаль ва ўсіх губернскіх і павятовых Саветах былі створаны аддзелы адукацыі. Пашыралася сетка школьных устаноў, шмат увагі надавалася ліквідацыі непісьменнасці сярод дарослага насельніцтва.

Такім чынам, перамога Кастрычніцкай рэвалюцыі паклала пачатак карэнным пераўтварэнням ва ўсіх сферах жыцця беларускага народа. 33

 

34. Праблема стварэння беларускай дзяржаўнасці. Абвяшчэнне Беларускай Народнай Рэспублікі. Утварэнне Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі.

Першы Усебеларускi з'езд адбыуся 5-7 снежня 1917 г. у Мiнску. На iм прысутнiчала 1872 дэлегаты, якiя былi абраны ад усiх 5-цi губерняу Беларусi. Па прадстаунiцтву i складу гэта быу у поунай меры паунамоцны з'езд якi меу права вырашаць пытаннi аб стварэннi краевай улады.На з'ездзе была абрана Рада i фактычна аб'яулены па-за законам Аблвыканкомзах. Бальшавiкi

з дапамогай зброi разагналi з'езд (17 снежня).Трэцi Усерасiйскi з'езд Саветау адобрыу дзеяннi Беларускiх бальшавiкоу. 18 снежня 1917 года тайна у дэпо Лiбава - Роменскай чыгункi адбылося паседжанне Прызiдыума Усебеларускага з'езда. Быу абраны выканаучы камiтэт (17 чалавек) начале з Тамашом Грыбам.Ва умовах развалу фронта бальшавiкi не здолелi арганiзаваць абарону Беларусi.У ноч на 19 лютага 1918 года бальшавiкi уцяклi з Мiнска.Уладу у свае рукi узяу Выканкам Усебеларускага з'езду.21 лютага 1918 года Выканкам звярнууся да народа Беларусi з першай Устауной граматай у якой абвясцiу сябе часовай уладай на тэрыторыi Беларусi i абявязауся склiкаць Усебеларускi Устаноучы з'езд. 9 сакавіка 1918 г. адбылося пашыранае пасяджэнне выканкома Савета Усебеларускага з’езда. На пасяджэнні была прынята 2-я Устаўная грамата да народа Беларусі. У гэтым дакуменце Беларусь абвяшчалася Народнай Рэспублікай.Аднак ў граматах не былі дастаткова выразна акрэслены сацыяльна-палітычныя задачы.Таму выпрацоўваецца агульная тактыка ў нацыянальным пытанні.25 сакавіка 1918 г. на сесіі Рады была прынята Устаўная грамата. Грамата павінна была завяршыць працэс самавызначэння і канчаткова канстытуіраваць утварэнне беларускай нацыянальнай дзяржаўнасці. Галоўным у грамаце было абвяшчэнне незалежнасці Беларусі.Найбольшую самастойнасць Рада БНР атрымала ў галіне культуры і адукацыі.Народны сакратарыят БНР атрымаў ад нямецкага камандавання некаторыя правы і ў галіне міжнароднай палітыкі.Вось у такіх складаных умовах Рада БНР на закрытым пасяджэнні прыняла тэкст тэлеграмы германіі, у якой выказвалася падзяка за вызваленне Беларусі ад бальшавіцкага прыгнёту і анархіі.Пасылка Радай тэлеграмы выклікала востры палітычны кразіс у самой Радзе, яе пакінулі эсэры, меншавікі, яўрэйскія сацыялісты.Крызіс прывёў да расколу БСГ.Пасля вайны на вызваленай тэрыторыі Беларусі была адноўлена савецкая ўлада. Ствараліся яе органы: ваенныя саветы, рэвалюцыйныя камітэты, выканкомы Саветаў.Такім чынам, абвяшчэнне БНР з’явілася першай спробай рэалізацыі на практыцы беларускай ідэі, што ўзнікла яшчэ на пачатку ХІХ ст., сукупнасці ўсіх трох яе асноватворных элементаў – нацыянальнай свядомасці, нацыянальна-культурнага адраджэння і нацыянальнай дзяржаўнасці.Аднак гэта быў першы крок барацьбы за беларускую дзяржаўнасць. Незалежнасць і свабода, аб’яўленыя 25 сакавіка 1918 г., так і засталіся жаданнем і надзеяй.Рада БНР даволi паспяхова займалася культурна-асветнiцкай дзейнасцю. Быу атрыманы дазвол на выданне 14 беларуса-моуных газет i часопiсау.Адкрыта было больш за 160 беларускiх. Быу адкрыты педiнстытут,створана бюро па напiсанню падручнiкау, а для iх выдання - таварыства "Асвета". У эканамiчнай вобласцi была арганiзавана Беларуская гандлевая палата i распрацавана праграма ажыццяулення фiнансава-грашолвай сiстэмы.Пасля лiстападаускай 1918 года рэвалюцыi у Германii Савецкi урад дэнансавау Брэсцкi мiрны дагавор i рушыу Чырвоную Армiю на Захад. Не маючы уласных войск,Рада БНР не змагла аказаць супрацiуленне.Многiя члены Рады БНР вумушаны былi пакiнуць Мiнск.Такiм чынам,у вынiку неспрыяльных знешне-палiтычных i унутраных умоу няудала завяршылася першая спроба арганiзацыi беларускай дзяржаунасцi.Але дзейнасць Рада БНР зрабiла значны уплыу на рост нацыянальнай самасвядомасцi беларусау.Гэта прымусiла бальшавiцкi урад пайсцi на стварэнне Беларускай Савецкай Рэспублiкi.

Пасля вызвалення Беларусі ад нямецкіх акупантаў і аднаўлення савецкай улады зноў паўстала пытанне аб утварэнні беларускай нацыянальнай дзяржаўнасці. Існавала некалькі пазіцый:1. Пазіцыя кіраўніцтва Паўночна-Заходняга абкома РКП(б). Яны лічылі, што Беларусь павінна быць тэрытарыяльнай адміністрацыйна-гаспадарчай адзінкай РСФСР.2. Іншую пазіцыю па пытанні аб нацыянальным лёсе Беларусі адстойваў Беларускі нацыянальны камісарыят (Белнацком), якія лічылі неабходным стварэнне Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Была прынята рэзалюцыя аб утварэнні беларускага савецкага ўрада.Пленум ЦК РКП(б) прыняў пастанову аб утварэнні Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі (БССР).31 снежня 1918 г. ЦБ КП(б)Б абмеркавала пытанне аб складзе Часовага рэвалюцыйнага рабоча-сялянскага ўрада БССР.1 студзеня 1919 г. Часовы ўрад Беларусі абнародаваў маніфест у сувязі з утварэннем БССР. 1-ы усебеларускi з'езд Саветау, якi павiнен быу зацвердзiць утварэнне Лiтоуска-Беларускай ССР,адбыуся у Мiнску 2-3 лютага 1919 годаНа iм прысутнiчау старшыня ВЦВК Я.М.Свярдлоу. Па прапанове Свярдлова з'езд прыняу рашэнне аб аб'яднаннi БССР з Лiтоускай ССР. З'езд прыняу канстытуцыю БССР, аналагiчную канстытуцыi РСФСР 1918 года. Па канстытуцыi, вышэйшым органам улады у БССР абвяшчауся Усебеларускi з'езд Саветау,а у перыяд памiж з'ездамi - ЦВК выбраны з'ездам.Функцыi урада ускладалiся на Вялiкi прэзiдыум, якi фармiравауся ЦВК.Узначалiу Вялiкi Прэзыдыум - Мяснiкоу.Аб'яднанне Лiтвы i Беларусi у адзiную дзяржаву ЛiтБел адбылося 27 лютага 1919 года. Старшыней новай дзяржавы са сталiцай у Вiльнi стау Цыхоускi,а СНК узначалiу Мiцкявiчус-Кансукас. ЛiтБел праiснавау да наступлення палякау у 1919 годзе.

У лiстападзе 1918г. адрадзiлася Польская дзяржава. Ян Пiлсудскi аб'явiу аб аднауленнi Рэчы Паспалiтай у межах 1772г.А ужо у снежнi 1918г.польскi урад стау на шлях ажыццяулення сваiх памерау далучыць землi Украiны, Беларусi i Лiтвы да Польшчы.Улiчваючы небяспеку з боку Польшчы, 21 снежняна нарадзе у Гродна Рада БНР,якой у той час падпарадкоувалася Гродзеншчына,стварыла Савет Дзяржаунай абароны.Яго узначалiлi В.Ластоускi i генерал В.Кандратовiч. Але сiлы былi няроуныя. Таму было вырашана далучыцьь Гродзеншчыну да Лiтоускай рэспублiкi на правах аутаномii. Лiтоуская рэспублiка у той час была прызнана шэрагам дзяржау у тым лiку i краiнамi Антанты. З мэтай адстойвання iнтарэсау беларускага народа i кiравання беларускiмi землямi пры Лiтоускiм урадзе было створа на Мiнiстэрства беларускiх спрау, якое узначалiу I.Варонка.Да пачатку 1919г. польскiя войскi захапiлi значную частку Гродзенскай губернii,а потым працягвалi наступленне у трох напрамках: 1)Вiльня-Лiда-Маладзечна, 2)Баранавiчы-Мiнск, 3)Кобрын-Пiнск. Да сярэдзiны сакавiка iм удалося захапiць Брэст, Ваукавыск, Слонiм, Скiдаль, Шчучын, Пiнск, Баранавiчы. Бальшавiцкая улада не змагла арганiзаваць значнага супрацiулення польскiм вайскам.Справа у тым, што вялiкiя сiлы Чырвонай Армii у гэты перыяд канцэнтравалiся на Усходнiм фронце,якi бальшавiцкi урад лiчыу галоуным. Нават у час наступлення палякау мабiлiзаваныя у Чырвоную Армiю накiроувалiся на Усход. Вясной 1919г. польскiя войскi захапiлi Лiду i Вiльню. Урад ЛiтБел пераехау у Мiнск.У мэтах канцэнтрацыi сiл i узмацнення абароны 1 чэрвеня 1919г. у Маскве было прынята рашэнне аб перадачы паунамоцтвау бальшавiцкiх урадау Украiны,