Актыўная і пасіўная лексіка

Любая мова імкнецца да таго, каб сістэма яе лексічных сродкаў на кожным этапе гістарычнага развіцця як мага паўней адлюстравала адпаведную сістэму разнастайных прадметаў, паняццяў, дзеянняў, прымет і г.д. А паколькі адны прадметы, паняцці, дзеянні і прыметы існуюць даўно і лічацца спрадвечнымі, другія – знікаюць, а трэція – з’яўляюцца, то і ў лексічным складзе мовы таксама вылучаюцца асобныя групы слоў, з якіх адны заўсёды выкарыстоўваюцца носьбітамі мовы, другія – выходзяць з актыўнага ўжывання і паступова забываюцца, трэція – з’яўляюцца ў мове і з цягам часу пашыраюцца ва ўжыванні.

Словы, якія шырока выкарыстоўваюцца ў сучаснай беларускай мове і не маюць адценняў устарэласці або навізны, адносяцца да актыўнайлексікі. У залежнасці ад асаблівасцей ужывання ў складзе актыўнай лексікі вылучаюцца дзве групы слоў:

1) агульнанародныя словы, якімі актыўна карыстаюцца ўсе носьбіты мовы незалежна ад месца іх пражывання, роду дзейнасці ці спецыяльнасці (бацька, сястра, галава, нага, заяц, ластаўка, вецер, зіма, зялёны, моцны, гаварыць, сеяць і інш.);

2) словы-тэрміны, якімі актыўна карыстаюцца толькі прадстаўнікі розных галін навукі, тэхнікі і культуры (акварэль, камета, медыяна, мерыдыян, накаўт, пратаплазма, прыстаўка і інш.).

Агульнанародныя словы ўваходзяць у актыўны слоўнік усіх носьбітаў мовы, а тэрміны – у актыўны слоўнік прадстаўнікоў асобных прафесій.

Словы, якія рэдка ўжываюцца ў працэсе штодзённых моўных зносін і з’яўляюцца малавядомымі ці невядомымі носьбітам сучаснай беларускай мовы, адносяцца да пасіўнай лексікі (аэробус, веласамалёт, дэльтадром, баярын, войт, саха і інш.). Малавядомымі ці невядомымі для носьбітаў сучаснай беларускай мовы могуць быць словы, якія ўстарэлі і выходзяць ці выйшлі з актыўнага ўжывання, або словы, якія толькі што з’явіліся ў мове і яшчэ не сталі агульнымі. У адпаведнасці з гэтым у складзе пасіўнай лексікі адрозніваюцца ўстарэлыя і новыя словы.

Словы, якія выходзяць з актыўнага ўжывання і ў наш час з’яўляюцца малавядомымі або зусім невядомымі, называюцца ўстарэлымі.

Словы выходзяць з ужывання і паступова забываюцца па дзвюх прычынах: або перастаюць існаваць у рэчаіснаці якія-небудзь прадметы, з’явы, паняцці – і тады ў мове перастаюць выкарыстоўвацца адпаведныя іх назвы, або ў працэсе развіцця лексікі як сістэмы на змену адным назвам прыходзяць другія. У адпаведнасці з гэтым устарэлыя словы падзяляюцца на дзве групы: гістарызмы і архаізмы.

Гістарызмы – гэта назвы такіх прадметаў, з’яў і паняццяў, якія перасталі існаваць на тым ці іншым этапе гісторыі беларускага народа (абшчына, апрычнік, земства, ураднік; батрак, наймітка; калчан, рэкрут; аршын, фунт; драпач, саха; каганец, лапці, сярмяга і да т.п.). Паколькі гістарызмы з’яўляюцца ўстарэлымі назвамі ўстарэлых паняццяў і прадметаў, то яны не маюць сінонімаў у сучаснай беларускай мове.

Архаізмы (ад грэч. archaios – старадаўні) – гэта ўстарэлыя назвы такіх прадметаў, з’яў і паняццяў, якія існуюць і ў наш час, але для іх абазначэння выкарыстоўваюцца іншыя словы: бортнік (пчаляр), аэраплан (самалёт), прасвета (асвета) і інш.

Гістарызмы і архаізмы – гэта словы, у якіх адлюстроўваецца мінулае нашага народа. Таму сустракаюцца яны перш за ўсё ў навуковай і мастацкай літаратуры, калі апісваюцца падзеі мінулага. У навуковых творах на гістарычную тэматыку гістарызмы і архаізмы выконваюць чыста намінатыўную функцыю як назвы адпаведных прадметаў, з’яў і паняццяў, што былі характэрны для той ці іншай эпохі. Устарэлая лексіка дапамагае пісьменнікам стварыць праўдзівыя вобразы і карціны, адлюстраваць сацыяльна-эканамічнае і грамадска-палітычнае жыццё мінулых часоў.

Поруч са знікненнем асобных слоў лексіка беларускай мовы на ўсіх этапах яе развіцця няспынна папаўнялася і папаўняецца новымі словамі. Новыя словы ўзнікаюць па дзвюх прычынах: у адных выпадках іх з’яўленне абумоўліваецца неабходнасцю назваць новы прадмет, з’яву ці паняцце, што з’явілася ў рэчаіснаці; у другіх – асаблівасцямі развіцця самой лексікі як сістэмы, калі на змену адным назвам прыходзяць іншыя або калі мова ўзбагачаецца новымі словамі-сінонімамі. Так, словы калгас, камсамолец, піянерважаты, сельсавет узніклі ў беларускай мове ў савецкую эпоху як назвы новых прадметаў і паняццяў.

Словы, якія ўзніклі ў мове як назвы новых ці ўжо існаваўшых прадметаў, з’яў і паняццяў і маюць адценне навізны, адносяцца да неалагізмаў (ад грэч. neos– новы і logos– слова, паняцце).

Такім чынам, неалагізмы – гэта новыя словы, але такія новыя словы, навізна якіх адчуваецца і ўсведамляецца ўсімі носьбітамі мовы. Гэта асабліва важна ўлічваць у наш час, час навукова-тэхнічнага прагрэсу, калі нярэдка новае слова адразу становіцца агульнавядомым. Напрыклад, словы аэробус, венераход вядомы не толькі людзям пэўнай прафесіі, але і большасці носьбітаў мовы. Аднак падобныя словы ў сучаснай беларускай мове лічацца неалагізмамі, таму што яны не страцілі яшчэ адцення навізны, незвычайнасці, як і самі прадметы, што імі названы.

Часам некаторыя аўтары не звяртаюцца да нацыянальных рэсурсаў мовы, а шукаюць неабходны сродак у рускай мове і калькуюць яго. Такім чынам, узнікаюць неабгрунтаваныя запазычванні як звычайных слоў, так і фразеалагізмаў (русізмы). Асабліва гэта з’ява распаўсюджваецца ў фразеалогіі. Напрыклад: Дырэктар спецыяльна выпісаў свайго сябрука – два боты пара. Па-беларуску ‘два боты пара ’– абое рабое.

Беспадстаўна ўжытыя дыялектызмы, запазычванні, русізмы, устарэлая лексіка, неалагізмы, збыткоўная інфармацыя, моўныя штампы і трафарэты засмечваюць маўленне. Чыстае маўленне тады, калі ў ім адсутнічаюць адзінкі, неўласцівыя беларускай літаратурнай мове. Чыстата маўлення вельмі звязана з дарэчнасцю.

Лексікаграфія

Практыка і тэорыя складання слоўнікаў называецца лексікаграфіяй. Гэта навука аб прынцыпах адбору слоў у слоўніках розных тыпаў, аб структуры слоўнікавага артыкула, сістэме памет, парадку размяшчэння слоў і г.д. складанне слоўнікаў выклікаецца рознымі патрэбамі - растлумачыць значэнне слоў, іх ужыванне, паходжанне, правапіс, дапамагчы ў авалодванні замежнай мова й і інш. Таму задачсай лексікаграфіі з’яўляецца – сабраць, сістэматызаваць і найбольш поўна і ўсебакова ахарактарызаваць слоўнікавы склад мовы.

У адпаведнасці з задачамі, якімі вырашаецца складанне слоўніка, выдзяляецца дзве групы׃

1) энцыклапедычныя слоўнікі;

2) лінгвістычныя слоўнікі.

Энцыклапедычныя слоўнікі і даведнікі тлумачаць не словы, а абазначаныя імі рэаліі׃ прадметы, з’явы, паняцці, ідэі, з’явы і інш. Слоўнікавыя артыкулы могуць ілюстравацца малюнкамі, графікамі, схемамі. У лінгвістычных слоўніках аб’ектам апісання з’яўляецца слова – тлумачэнне яго значэння, паходжання, правапісу, вымаўлення, марфалагічная будова, утварэнне, марфалагічныя характарыстыкі і інш. Лінгвістычныя слоўнікі, у сваю чаргу, падзяляюцца на аднамоўныя і двухмоўныя. Двухмоўныя слоўнікі (радзей шматмоўныя) – гэта перакладныя слоўнікі, у якіх словамі адной мовы тлумачацца словы другой мовы. Напрыклад, “Руска-беларускі слоўнік хімічных тэрмінаў” І.А. Семяновіча, А.С. Ціханава, В.В. Канаш, выдадзены ў 1995 годзе.

Класіфікацыю аднамоўных слоўнікаў у залежнасці ад спосабаў тлумачэння лексікі пакажам у табліцы׃

Тыпы аднамоўных слоўнікаў	Што тлумачаць	Прыклады
Тлумачальныя слоўнікі	Раскрываюць значэнне слова, паказваюць яго асноўныя граматычныя прыметы як часціны мовы, экспрэсіўна-стылістычную афарбоўку, напісанне, паходжанне іншамоўных слоў	1. Тузава Р.У., Панюціч К.М. Кароткі тлумачальны слоўнік па мікрабіялогіі. Мінск, 1991 2. Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы. Мінск, 2005
Фразеалагічныя слоўнікі	Тлумачаць сэнс устойлівых спалучэнняў, іх кампанентны склад і ўжыванне	Лепешаў І.Я. Фразеалагічны слоўнік беларускай мовы. Мінск,1993
Арфаграфічныя слоўнікі	Даюць узор напісання слоў і найбольш цяжкіх граматычных форм	Слоўнік беларускай мовы.Арфаграфія.Арфаэпія. Акцэнтуацыя. Словазмяненне / падрэдакцыяй М.В.Бірылы. Мінск, 1987
Сінанімічныя слоўнікі	Змяшчаюць у сінанімічных радах сінонімы, з уласцівымі ім сэнсавымі, стылістычнымі і экспрэсіўнымі адрозненнямі	Клышка М.К. Слоўнік сінонімаў і блізказначных слоў.Мінск, 2005
Гістарычныя слоўнікі	Даюць тлумачэнне і граматычную характарыстыку лексікі пісьмовых помнікаў	Гістарычны слоўнік беларускай мовы. Мінск, 1982 – 2011.
Этымалагічныя слоўнікі	Выяўляюць паходжанне слова, паказваюць змены ў яго значэнні, гукавым і марфемным складзе.	Этымалагічны слоўнік беларускай мовы. Мінск, 1978 – 1984.
Марфемныя слоўнікі	Даюць звесткі аб падзеле слова на структурныя часткі (марфемы).	Бардовіч А.М., Шакун Л.М. Марфемны слоўнік беларускай мовы
Іншамоўныя слоўнікі	З’яўляюцца да веднікамі па іншамоўнай лексіцы	Булыка А.М. Слоўнік іншамоўных слоў. Мінск, 1999

 

IV. ЛІТАРАТУРА ПА ТЭМЕ ЗАНЯТКАЎ:

1.Беларуская мова: энцыклапедыя / пад рэд. А.Я. Міхневіча, рэдкал. Б.І. Сачанка (гал. рэд.). - Мінск: БелЭН, 1994. – 655 с.

2.Беларуская мова: у 2 ч.: падручнік для навучэнцаў педвучылішчаў і каледжаў / Я.М. Адамовіч, Н.І. Бурак, Л.М. Грыгор’ева і інш., пад агул. рэд. Л.М. Грыгор’евай. – 2-е выд., перапрац. і дап. – Ч.1. - Мінск: Вышэйшая школа, 1998. – 222 с.

3.Красней В.П. Грані слова: факультатыўны курс “Лексіка і фразеалогія беларускай мовы: вучэбны дапаможнік для 10-га класа. – 3-е выд., дапрац. - Мінск: Народная асвета, 1996. – 272 с.

4.Курс беларускай мовы: падручнік / Л.І. Сямешка, І.Р. Шкраба, З.І. Бадзевіч. - Мінск: Універсітэцкае, 1996. – 654 с.

5.Лексікалогія сучаснай беларускай літаратурнай мовы / пад агул. рэд. А.Я. Баханькова. – Мінск: Навука і тэхніка, 1994. – 463 с.