Яхшылыкъ ве яманлыкъ акъкъында

Мешдиева Алиенинъ

Мевзу: Адамнынъ менфий чизгилери акъкъында аталар сезлери

Халкънынъ тили отькюр, метин аталар сезлернен толудыр. Аталар сезлери фольклорнынъ энъ къадимий жанрларындан биридир. Олар асырлар девамында халкънынъ аятынен, эмегинен багълы оларакъ, онынъ узакъ омюр теджрибесини умумийлештиргендир. Шунынъ ичюн де «Аталар сезюнде алтын бар», «Аталар сезю – акъылнынъ козю» дейлер. Аталар сезлеринде халкънынъ акъыл-ферасети, отькюр сёзге усталыгъы корюле.

Бу терен маналы икметли сезлернен халкъ эвель заманлардан файдаланып келе. Къырымтатар аталар сезлери XIX асырнынъ сонъунда айры рус сеяатчылары ве алимлери тарафындан топлана башланды.(Фалев, Радов, Гордлевский). Лякин бу муим иш эсасен XX асырнынъ башында белли бир тертип ве системанен япыла кельмектедир.

Къырымтатар аталар сезлернинъ даиреси кениш, мевзу ве гъаеси чешиттир. Олар халкънынъ эмеги, аят теджрибеси, тюшюнджелери, дюньябакъышы, укюмран сыныфларгъа олгъан мунасебети акъкъында терен маналы эсерлердир.

Аталар сезлернинъ мевзусы пек кениш. Бу малюматта биз адамларнынъ менфий чизгилерини косьтерген аталар сезлернинъ акъкъында лаф юрсетеджемиз.

Ань-анелер узеринде халкънынъ чокътан-чокъ огъуллары, эвлятлары тербиеленип кельгендир. Ве айыры аталар сезлеринде къоркъакълыкъ, экиюзлюлик, хиянетлик, пахыллыкъ ве адамларда раст келинген диггер менфий чизгилер тенкъидке алына ве бу чизгилерни ташыгъан инсанларгъа къаршы курешиле. Меселя:

Тенбеллик ве онъмазлыкъ акъкъында

- Ишке чагъырсанъ бармаз,

Ашкъа чагъырсанъ къалмаз

- Тенбельнинъ иши битмез,

Яз кельсе де, къышы битмез.

 

- Тенбельнинъ ишкирлиги иш биткен сонъ башлана.

- Ишлемеге бильмегеннинъ иши битмез.

- Сувгъа барып, сувсыз келир.

- Бузавласа да сыгъыр олмаджакъ.

- Иши ёкънынъ зевкъы артыкъ.

- «Къоркъакънынъ козю балабан, ахмакънынъ – сезю»

- «Къоркъакъ озь колеткесинден къоркъа»

- «Хиянетликнинъ бирини япкъан, бинъини де япа билир»

- «Сагълам тенде къотур»

- «Яман араба ёл бозар, яман киши эв бозар»

- «Пахыл тоймаз, хырсыз онъмаз».

 

Татар аталар сезлеринде яманлыкъ, ярамазлыкъларнынъ чокъусы ичкиджиликтен келип чыкъкъаны къайд этиле. Шунынъ ичюн де халкъ саргъушлыкъ ве ичкиджиликке къаршы чыкъа. Меселя:

«Ракъы кирер, акъыл чыкъар», «Саргъушлангъан дост душман олур», «Сувгъа таянма – саргъушкъа инанма», «Къайда ичкиджилик – анда котекчилик», «Саргъуштан дели къачкъан».

Халкънынъ чокъ йыллар девамында эльде эткен теджрибеси нетиджесинде яратылгъан бу аталар сезлери ичкиджиликнинъ халкъкъа, инсанларгъа, оларнынъ ишине, яшайышына, девлет ишине буюк зарар кетиргенини къайд эте. Меселя:

Ичкиджилик акъкъында

- Ракъынен дост олгъан, ишке зыт олур.

- Ичкиджининъ ичиндеки тышында.

- Аджы илядж файда кетирир,

Татлы шарап зарар кетирир.

- Ракъыны яхшылыкъ ичюн ичсен де, сонъу яманлыкънен бите.

- Къабат ичкиде дегиль, ичкенде.

- Къайда ичкиджилик – анда котекчили

- «Къаденинъ бири ярар, экиси къарар, учюнджиси - зарар»

- «Чай ичмек – эля, ракъы ичмек – беля»

 

Къырымтатар алалар сезлеринде пек сыкъ яхшылыкъ ве яманлыкъ бири-бирин къаршына къоюла. Бойле а.с. халкъ яманлыкъ ве яхшылыкъ эр вакъыт бири-бирин янында олгъаныны косьтере, ве эр бир адам озюнде музбет чизгилерини тербиелемек керек олгъаныны косьтере.

Яхшылыкъ ве яманлыкъ акъкъында

- Яманнынъ агъзындан яхшы сез чыкъмаз.

 

- Яхшыны макътасанъ ярашыр,

Яманны макътасанъ адашыр.

 

- Ямангъа баш олгъандже,

Яхшыгъа елдаш ол.

 

- Сагъыргъа айткъан сезюне языкъ,

Ямангъа бакъкъан козюне языкъ.

 

- Адамнынъ яманы – къаза, яхшысы – хазнадыр.

 

- Гонълю къаранынъ юзю къара.

 

- Домуздан домуз догъар.

 

- Къазма чукъур, озюнъ тюшерсинъ.

 

- Яхшыны корь де шукюр эт,

Яманны корь де фикир эт.

 

Бизим аталар сезлеримизде яланджы ве хырсыз инсанлар да тенкъыдке алына ве оларнынъ табияты мыскъыллана. Демек, бу а.с. мевзусы догъру ве ялан акъкъында.

Догъру ве ялан акъкъында

- Догъру сез аджы олур.

 

- Догърулыкъкъа дагълар да бойсуныр.

 

- Яланнынъ ёлу къыскъадыр.

 

- Яланджы – джемаат душманыдыр.

 

- Догъру олсанъ, кете-кет гуль олурсынъ,

Хырсыз олсанъ, кете-кет куль олурсынъ.

 

- Ялангъа къаршы агъызыны ачмагъан да яланджыдыр.

 

- Яланджылыкънен хырсызлыкъ – агъа-къардашлардыр.

 

Адамларда раст кельген даа бир менфий чизгилеринден бирлери бу айнеджилик, ошекчилик ве хырсызлыкъ. Оларнынъ акъкъында да халкъ чокъ аталар сезлири иджат эткен ве бу чизгилер адамларгъа зарар кетиргенини къайд эте.