Козу процесінің жүйке талиіыгы боііымен өтуі

(Дж. Беноллу бойынша, 1970).

I — миелинсіз талшыңтан деполяризацчянын таралуы;

II — миелинді талшыңтан деполяризацияның таралуы (сальтатор-лық өткізу).

Қозған жерімен қозбаған жері арасында пайда болған потенциал айыр-масы жүйкенің ішіндегі және сыртындағы иоидарды оң зарядтан сол зарядқа карай жүйке бойымен жылжытады. Мұның салдары-нан жүйкенің козбаран көршілес жеріндегі мембрананың Ыа* ио-нынак өтімділігі жоғарылай бастайды, яғни теріс заряд мембрана-ның осы козбаған жеріне көшеді. Осы сәтте бүрын қозған жерде қозудың реполяризация кезеңі басталады. Сөйтіп, теріс заряд кері жылжымай, жайлап мембрана бойымен әрі қарай таралады. Соны-мен қозудың өтуі дегеніміз теріс зарядтың (деполяризацияның) жүйкенің мембранасы арқылы жылжуы. Миелинді талшықты ті-тіркендіргенде миелин қабығы электрлік изолятор болғандықтан теріс заряд тек Ранвье үзілісінде (миелин жоқ жерде) пайда бола-ды. Пайда болған әрекет потенциалының шамасы қозу табалды-рырынан 5—6 есе жоғары болуы мүмкін. Сондықтан ол көршілес Ранвье үзілістерін тітіркендіре алады және теріс зарядталған үзі-ліс пен оң зарядты үзіліс арасында оннан солға карай талшықтын. бойымен оның сырты мен ішіндегі иондар жылжи бастайды. Осы-ныц себсбінен қозған үзілістін. екі жағындағы үзілістер мембрана-сының N3+ ионына өтімділігі күшейіп, теріс зарядталады, яғни қо-зу процесі КОЗРЗН үзілістен қозбаған үзіліске көшеді (секіреді). Ксйдс козу процесі бір үзілістен ғана емес екі үзілістен де сскіруі мүмкін. Алғашқыда ҚОЗРЗН үзілісте реполяризация кезеңі баста-луына байланысты теріс заряд кері жылжымай, қозг-ан үзілістен •әрі карай рана жылжиды. Импульстің (теріс зарядтыц) осылайша сальтаторлы таралуы миелинді талшықтардан қозудыц жылдам етуін камтамасыз стеді. Қозу сальтаторлы түрде өткізілсе, жүйке нейрон энергиясын аз жұмсайды.

Тұрақты тоқтың эсері

1895 жылы неміс ғалымы Пфлюгер тұрақты токтыц тканьдерге тигізетін әсерін, мұндары заңдылықтарды зерттей келе, басқа ға-лымдардың Вольт, Дюбуа — Реймон жұмыстарын қорыта отырып, түрақты ток әсеріне байланысты бірқатар қаридалар айтты, олар-дың ішінде көңіл аударатыны — тұрақты токтың полярлы әсерінің үш түрлі ережссі мен электротон заңы. Полярлы әсердіц үш түрлі ережесі:

1. Тұрақты ток тканьге ток тұйыкталған немесе ажыратып жі-берілген кезде әсер етеді.

2. Тұрақты ток тұйықталғанда қозу процесі катодтың, ал ажы-ратылғанда анодтың тұрған жерінде пайда болады.

3. Түрақты токтың тұйықталғандагы әсері ажыратылрандағы-сынан күштірек келеді.

Физиологиялық электротон. Түрақты ток үзак уақыт ткань ар-кылы өткізілсе, электродтар қойылған жерлерде тканьнің физиоло-гиялы қасиеттері (ҚОЗРЫШТЫРЫ, өткізгіштігі) өзгереді. Бұл қүбы-лыс физиологиялык, электротон деп аталады (7-сурет).

Қатод пем анод астында тканыіің физиологиялық қасиеттері карама-қарсы барытта өзгереді. Катод тұрған жерде қозу қасиетімен өткізгіштік дәрежесі жоғарылайды, анод тұрған жерде керісін-ше, төмендейді, осыған сәйкес алғашқысы катэлектротон, екіншісі анэлектротон деп аталады. Қозу қасиеті қаншалықты өзгергенін козу табалдырырын өлшеп біледі. Катод тұсында қозу табалдыры-гы төмендесе, анод тұсында керісінше жоғарылайды. Электродтар-дан алыстаған сайын 1 —1,5 см-дей жерде физиологиялық өзгеріс-тер біртіндеп сөнеді. Сөйтіп, катод пен анодтың аралығында физио-логиялық қасиеттер бір нуктедей жерде өзгермей алғашқы қалпын-да қалады. Бұл нукте индеференттік (бейтарап) нүкте деп атала-ды. Катод пен анодтан сыртта 1 —1,5 см алшақтықта тканьнің фи-зиологиялық қасиеттері электрод тұсындағы қасиеттеріне қарама-қарсьг өзгереді, яғни катодтан әріде қозу қасиеті төмендейді де, анодтан әріде жоғарылайды. Бұл кұбылыстарды орыс ғалымы Е. Н. Введенский периэлектротон деп атады.

Жүйкеге, ұзақ уақыт немесе күшті түрақты ток жіберілсе, катод тұсында жүйкенің қозғыштық қасиеті өте төмендеп кетеді. Мұны катодтык, депрессия деп атайды (В. Ф. Вериго, 1883).

Тұрақты ток жүйкеден өткен сәтте электродтар өз зарядтарын (катод теріс, анод оң) мембранага дортсіз аударып, оиын, зарядын өзгертеді. Бұны электротондык, потенциал деп атайды. Осынын. нәти-жесінде катодтық теріс заряд мембрананы дәртсіз түрде деполяри-зацияландырады, Ғ₀—ҒІ кыскарады (5-сурет), қозгыштық каспеті күшейеді. Сондықтан тітіркендіргіш катэлектротон тұсына әсер етсе, одан пайда болған жергілікті ток ауыспалы дәрежесіне тез арада жетеді (Ғ₀—РІ қыскарады). Катод түрған жерді қоздыру үшін күш аз жүмсалады. Оң зарядты анод мембрана сыртындағы зарядын күшейтіп оны гиперполяризацияландырады, Ғ₀—ҒІ ұзара-ды, қозғыштық касиеті төмендейді, ал аиодтың түсынан әсер еткен сәтте жергілікті ток ауыспалы мөлшеріне кешірек жетеді (Ғ₀—РІ үзарады), бұл қозу қасиетінің төмендегенін көрсетеді. Аз-даған деполяризация тканьнін, қозғыштық қасиетін жоғарылатса, гиперполяризация оны төмендетеді.

Катодтық депрессия натрий ионын өткізетін мембрана түтікше-лерінің жабылып калуынан болады.