Прохождения производственной практики

КАРАГАНДИНСКИЙ ЭКОНОМИЧЕСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ

КАЗПОТРЕБСОЮЗА

Ндірістік практикадан өту

ЕСЕБІ

ОТЧЕТ

Прохождения производственной практики

Студент/студента_____ Ерубаев Гылым Сайранович __________

(т ег і, аты, әкесінің аты/ фамилия, имя, отчество)

 

Практиканың өту орны/Место прохождения практики ЖШС «Керамика НС» ЖШС

 

Практиканың басталуы/н ачало практики___ 28 мамыр2018ж. _________

Практиканың аяқталуы/о кончание практики__ 30 шілде 2018 ж. _____

 

Есепті практика жетекшісі қарастырды/Отчет рассмотрен руководителем практики от университета ______ __________________

(тегі, аты, әкесінің аты, лауазымы, атағы/ Ф.И.О.,  должность, звание)

Есеп қорғалды/ Отчет защищен _____________________

                                          (баға / оценка)

Кәсіпорыннан практика жетекшісінің бағасы/

Оценка руководителя практики от предприятия____________________

(баға / оценка)

 

Қорытынды баға/Итоговая оценка ______________________

                                                                                                                        (баға/оценка)

Комиссия                      ___________________________________

                            (Ф.И.О.,қолы/подпись)    

                                      __________________________________

                                                                             (Ф.И.О.,қолы/подпись)

                                       __________________________________

                                                                   (Ф.И.О.,қолы/подпись)

 

«____» ____________20____ж./г.

 

Орындалатын жұмыстардың мазмұны

 

1. Тәжірибе базасының сипаттамасы. Ұйымдастырушылық құрылымды қарастыру.

 

2. Қызмет етуші АЖ техникалық құралдарымен танысу. Тәжірибе базасында қолданылатын компьютерлік жүйелердің архитектурасын игеру.

 

3. Бағдарламалық құралдарды сипаттау: жүйелік, қызметтік, инструменталды және қолданбалы бағдарламалар

 

4. АЖ кәсіпорынында қызмет ететін техникалық құжаттамалармен танысу. Өзінің бағдарламалық өнімін құруға техникалық тапсырмаларды өңдеу.

 

5. ДБ және өзінің бағдарламалық модулін өңдеу.

 

6. Бағдарламалаушы мен қолданушының жетекшілігін өңдеу.

 

7. Кәсіпорын сайтының интерфейс макеті мен кәсіпорын логотипін өңдеу

 

8. Өндірістік тәжірибе туралы есеп дайындау

 

Тәжірибе базасының сипаттамасы. Ұйымдастырушылық құрылымды қарастыру.

 

Мен өндірістік іс-тәжірибемді«Керамика НС» ЖШС кәсіпорнынан өттім.

Өндірістік іс-тәжірибеде«Керамика НС» ЖШС кәсіпорынның мақсатымен, негізгі функцияларымен және ұйымдастырушылық құрылымымен таныстым. Өндірістік тәжірибеден өту мақсатым, тәжірибеден мекеменің құрылысымен ол мекменің бөлімдерін, атқаратын қызметтерімен,қауіпсіздік ережелерімен,жұмысқа қатысты заңдармен, ақпараттық жүйелермен танысу. Сонымен қатар, қазіргі таңдағы технологиялармен, ақпараттық жүйелермен, бағдарламалармен танысу және солармен жұмыс жасап көру.

Қазақстан Республикасының Қарағанды қаласында«Керамика НС» ЖШС кәсіпорыны 2015 жылдың 22-сәуірінде керамика өнімдер өндірісін қарастырады. Цех шығаратын негізгі өнім түрлері болып табылады. Кейіннен өнімнің түр-түріне басқа да керамикалық өнімдердің түрлері қосылды.

Керамика(грек. keramіke – қышөнері, keramos – саз) – қыш-сазбен олардың минералдықоспаларымен араласқан, сондай-ақ тотықтармен, т.б. органикалықемес қосындылардан (карбидтер,боридтер, нитридтер, силицидтер,т.б.) күйдіріліп жасалғанбұйымдар мен материалдар.Керамика тұрмыстың барлықсалаларында: үй тұрмысында (әртүрлі ыдыстар), құрылыста(кірпіш, қыш, құбыр, тақта, т.б.),техникада, т. ж., су және әуекөлігінде, мүсін өнерінде т. б.кеңінен қолданылады. Керамиканыңнегізгі технол. түріне құрылыстықкірпіш, терракота, майолика,фаянс, фарфор жатады.

2013 жылы Қазақстанның жеңілөнеркәсіп саласы 9 пайызға өсті, 2014 жылы да өсім сол қалпы сақталатын болады. Өткен жылдың негізгі жетістіктерінің арасында мамандар өндіріс орындарындағы техниканың жаңартылуын және қазақстандық өнімнің шетелдік нарыққа шығуын айтып отыр. Бүгінгі таңда жеңіл өнеркәсіпте кәсіпорындардың 80%-дан астамы шағын және орта бизнес субъектілері болып табылады. Кіші және орта деңгейлі жеңілөнеркәсіп компанияларының саны 1100-ге жетті.
Жылда отандық нарықтың ауқымы 8-9 пайызға артып отыр.

Қазақстанда шығарылған өнімдерге сұраныс бар. Бұл барлық өнім түріне жоғары болып отырған сұраныс.
2014 жылдың соңына дейін сарапшылар отандық өнімнің Қазақстанның ішкі нарығындағы үлесі 30 пайызға жетеді деп болжап отыр. Қазірдің өзінде жергілікті нарықтың ауқымы 5-6 млрд. долларға бағалануда. Қазақстан нарығының 10 пайызы тері өнімдеріне тиесілі. 2013 жылдың 11 айында Қазақстанның жеңілөнеркәсіп саласы құны 16 трлн. теңге болатын өнімді шығарды. Бүгінгі таңда жеңіл өнеркәсіпте кәсіпорындардың 80%-дан астамы шағын және орта бизнес субъектілері болып табылады.
Саланың технологиялық даму перспективалары табиғи шикізаттың, өндірістік қуаттар мен адами ресурстардың болуына байланысты.

Техникалық керамика таза оксидтер және оттегісіз қосылыстар негізінде
алынады. Оксидті керамиканы өндіруде негізінен Al 2O3 (корунд), ZrO2, MgO, CaO,BeO, ThO2, UO2 оксидтері қолданылады. Оксидтерді ң балқу температурасы 2050 –3050°С. Сондыктан осы оксидтердің негізінде алын ған керамика от қа т өзімділігіжоғары материал болып есептеледі.

Корунд негізіндегі керамика-химиялық төзімді материал, жақсы диэлектрик,
үлкен беріктігін жоғары температурада сақтай алады. Корунд негізіндегі
керамикадан жасалған бұйымдар техниканың әр саласында ке ңінен қолданылады.
Одан кескіш, калибр, фильер, пеш конвейеріні ң подшипнигі, жо ғары
температуралық пештің бөлшектері және т.б. жасалынады. Корундты отба қырүрлі металл, қорытпа, оксид және қож балқыту үшін зертханада қолданылады.

Цирконий оксиді негізіндегі керамика металл мен қорытпаны бал қытатын
отбақыр, пеш, аппарат және реактордың жылулық изоляциясы, металды жоғарытемпература әсерінен қорғайтын материал ретінде қолданыс тапты.
Магний және кальций негізіндегі керамика көптеген металл мен қорытпаны ң
қожына төзімді келеді. Магний оксиді негізінде жо ғары температура ға т өзімді кірпіш және басқа материалдар алынады.
Балқуы қиын оттегісіз қосылысқа карбид, борид, нитрид, силицид ж әне
сульфид жатады. Бұл қосылыстар жоғары от қа т өзімділігімен, тозу ға
төзімділігімен, қаттылығымен және морттылығымен ерекшеленіп, техниканың әрсаласында қолданыс тапты.
Қазақстанда қазіргі заманғы керамикаөндірісі 20 ғ-дың 50-жылдарынан бастапөрістеді. Күйдірілген кірпіш өндіретінжүзден астам қыш зауыты іске қосылды.Алматыдағы керамикалық тәжірибе зауытыалуан түрлі сәндік, тұрмыстық бұйымдаршығарды. Астана техникалық фарфорзауыты, керамика комбинаты, Фарфорзауыты, Ленгердегі керамикалық құбыр з-ты, Қапшағай фарфор зауыты заманауиталаптарға сай керамикалық бұйымдаршығарады. Осы заманғы керамикалықбұйымдар мен материалдар қолданылатынорны мен қасиеттеріне, негізгі шикізатынанемесе күйдірілген керамиканың фазалыққұрамына қарай жіктеледі. Шикізаттардыңқұрамы мен күйдіру темп-расынабайланысты керамикалық заттар тығыз (сусіңіруі 5%-тен аз) және кеуек (су сіңіруі 15 –25%-ке жетерлік) болып екі топқа бөлінеді.
Шикізаттардың құрамы мен күйдіру температусынабайланысты керамикалық заттар тығыз (су сіңіруі5%-тен аз) және кеуек (су сіңіруі 15 – 25%-кежетерлік) болып екі топқа бөлінеді. Құрылымынақарай ірі түйірлі (құрылыстық және шамоткірпіштер) және ұсақ түйірлі (фарфор, фаянс) деп
ажыратылады. Керамика өндірісінің негізгішикізаты – саз. Саз ішінде мөлш. 5 мм-ден астамтастар болса, машинадан өткізіліп не тазартылады,
не уатылады. Ұсақ түйірлі керамикалық бұйымдардаярлау үшін күйдіргенде түсі ағаратын балшықтар,ақ саздар (каолиндер), кварц, дала шпаты, т.б.
қоспасыз сапалы шикізаттар қолданылады.
Аглопорит — кеуек құрылымды жасанды құрылысматериалы.Агломераттау торында сазды жыныстарды немесекөмірді байыту және жағу кезінде шыққанқалдықтарды (шлак, күл) термиялы қ әдіспен
өңдеп, алынған түйіршіктерді майдалау(фракциялау) жолымен дайындалады. Аглопоритжеңіл құйматас (аглопорит құйматас) дайындау ға
және жылу сақтайтын төсем ретінде қолданылады.Жылу өткізгіштігі 0,1 — 0,22 ккал/(м/сағ/0С) 0,12— 0,26 Вт/(м К). Қазақстанда Аглопоритөндірудің технологиясы 1955 жылы ҒылымАкадемиясының Құрылыс материалдары ғылыми-зерттеу және жобалау институтында жасалды.Соның негізінде 1965 жылы Алматы облысыБоралдай кентінде Аглопорит цехы салынып, онда
майда Аглопорит (5 — 10 мм ж әне 10 — 20 мм,орташа тығызд. 650 — 850 кг/м3) шы ғарылды. Цехкейін Талғар қаласына көшірілді. 1960 — 1980
жылдары Қазақстанда Аглопорит Алматы,Қарағанды облыстарында өндірілді..

«Керамика НС» ЖШС ЖШС мекемесінде ақпаратты өңдеу мен кәсіпорын қызметін басқару барысында түрлі техникалық құралдар кешені қолданылады.

Мекеменің техникалық қамтамасыздандыру негізін техникалық құралдар кешені құрайды. Техникалық құралдар кешені - бұл бір басқармамен өзара байланысқан және деректерді жинау, тіркеу, құру, жіберу, өңдеу шығару және көрсету автономды техникалық құрылғыларының жтынтығы мекемеде барлық жинақтау қажеттіліктеріне жаупты қазіргі заманға сай ТҚК ақпарат өңдеу және жіберу болады.

 

Қызмет етуші АЖ техникалық құралдарымен танысу. Тәжірибе базасында қолданылатын компьютерлік жүйелердің архитектурасын игеру.

ТҚК персоналды компьютердің қазіргі заманғы серверлік және офистік шешім қабылдауларына негізделген.

Жүйені өңдеуге арналған аппараттық құрылғылар таңдар кезде ДЭЕМ жұмысының жылдам жұмыс істеу факторы үлкен роль атқарады. Өйткені бағдарламаның өңделу уақыты дәл осыған байланысты, сәйкесінше өңделуге кеткен шығыны мен өзіндік бағасы да.

ДЭЕМ функционалдығының жылдамдығы негізінен келесі параметрлермен анықталады:

* Оперативті жад көмегімен;

* Қатты диск сыйымдылығы мен оның жылдам жұмыс істеуі істеуі;

* Поцессордың жылдам жұмыс істеуі;

* Видео жад көмегімен.

Қолданылатын өңдеудің бағдарламалық құрылғыларына қойылған талаптардан бөлек бағдарлама құрар кезде келесі кестеде көрсетілген. Техникалардың сипаттамалары қолданылды.

Мына оргтехникалар енгізіліп, қарқынды қолданылуда: лазерлік прнинтер, сканер, ИБП, ішкі және сыртқы модемдер, НИВ.

Қазіргі кездегі қолданыстағы компьютерлердің көпшілігі бұқаралық дербес компьютерлер тобына жатады. Іс дербес компьютерлерінің графиктік бейнелеу құралдарына қойылатын талаптар шығатын болады. Ықшам компьютерлердің құрамында байланыс құралдары болуы міндетті түрде талап етіледі. Жұмыс бекетіне жататын компьютерлердің деректерді сақтау құрылғыларына жоғары талаптар қойылады.

Әлемде компьютерлердің көптеген түрлері мен типтері бар. Олар түрлі фирмада жасалып, түрлі бөлшектерден жинақталып, әртүрлі бағдарламалармен жұмыс атқарады. Мұндай жағдайларда компьютерлердің үйлесімділігі ең басты мәселе болып табылады. Сан алуан компьютерлерге арналған құралдардың өзара ауыспалылығы, бағдарламалардың бір компьютерден екіншісіне тасымалдану қабылеттілігі, әр типтес компьютерлердің ортақ мәліметтермен бірігіп жұмыс атқару мүмкіндіктері, олардың үйлесімділігіне тікелей байланысты.

АЖ жұмыс істеуінің негізгі жабдығы болып, мыналар табылады:

* Microsoft Window ХР операциялық жүйесінің басқаруы арқылы жұмыс істейтін Compaq Prolian 800 – CPU Pentium 3 –550 Mgh-128 Mb Ram-10 Gb Hdd Scii2 сервер;

* ақпаратты берудің 100 Mb/s жоғары жылдамдығын қамтамасыз ететін ISO9000/2 стандартты жергілікті желі. Коммуникация құралдары ретінде AlcaTel фирмасының switch Alcatel OmniStack 6148 қондырғылары қолданылады;

* операциялық жүйелер ретінде қолданылатын жергілікті жұмыс станцияларының қолданушылары Microsoft Windows 2000 professional және Microsoft Windows ХЗ операциялық жүйелерін қолданады.

* серверде орналасқан Калькуляторлық жүйесінің арнайы модульдері (яғни деректер базасы).

Қазіргі уақытта көптеген компьютерлер басқа компьютерлерден оқшау түрде емес, ол үнемі қандай да бір ақпарат, мәлімет алу үшін жергілікті немесе жобальды компьютерлік желілерге қосылып, қолданылады.

Жергілікті желілер бір жерде орналасқан, яғни бір біріне жақын орналасқан компьютерлерді біріктіреді (латын сөзі «Locus» - орын дегенді білдіреді). Жергілікті желі – бұл компьютерлер ақпаратпен алмаса алатын, кабель (сым) арқылы бір бірімен біріктірілген бірнеше компьютерлер тобы. Жергілікті желілерді қолдану мыналарды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді:

* компьютерлік желіге қосылған мәліметтерді қолданушылардың ұжымдық өңдеуін және олардың арасында ақпаратпен алмасуды;

* бағдарлама, принтер, модем, басқа да құрылғыларды бірлесіп пайдалануды.

Жергілікті желіге компьютерлерді біріктіру үшін желіге қосылатын әрбір компьютерге желілік бақылаушыны орнату керек. Ол компьютерге жергілікті желіден ақпарат алып, мәліметтерді желіге жіберуге компьютерлер арасында мәліметтер алмасу жүзеге асатын, компьютерлерді кабельдермен біріктіруге мүмкіндік береді. Желінің кейбір типтерінде кабельдер компьютерлерді тікелей біріктіреді, басқаларында кабелтдерді біріктіру концентраторлар (хаб), коммутаторлар сияқты арнайы құрылғылар арқылы жүзеге асырылады. Жергілікті желінің қызмет етуін қамтамасыз ету үшін көбінесе арнайы компьютер – сервер немесе осындай бірнеше компьютерлер қосылады. Сервер дисктарында бірлесіп қолданылатын бағдарламалар, мәліметтер базасы орналасады. Жергілікті желінің басқа компьютерлері жұмыс станциялары деп аталады. Сервердегі мәліметтерді өңдеу талап етілетін жұмыс станцияларында үнемділік немесе қауіпсіздік үшін қатты дисктерді орнатпайды. 20-25 компьютерден тұратын желілерде сервердің болуы міндетті, әйтпесе желінің өнімділігі өте төмен болады.

Қолданушылардың тиімді жұмысы үшін жергілікті желіде қосымша бағдарламалық қамтамасыздандыру қолданылады:

* электрондық почта жергілікті желінің бір қолданушыларынан екіншілеріне хаттардың жетуін, кей кезде басқа да қолданушылармен модем немесе интернет арқылы хабарласуды қамтамасыз етеді;

* қашықтатылған доступ (қол жету) құралдары жергілікті желіге модем арқылы қосылуға компьютерде желіге тікелей қосылған сияқты жұмыс жасауға мүмкіндік береді;

* топтық жұмыс құралдары құжаттармен бірлесіп жұмыс жасауға мүмкіндік береді.

Көптеген кәсіпорындарда қаланың түрлі шеттерінде орналасқан немесе басқа елдер мен қалаларда орналасқан бөлімшелері болады. Тиімді жұмыс істеу үшін, оларға, тәртіп бойынша, өз бөлімшелерін бір желіге біріктіру қажет. Осындай желілерді әдетте бөлінген деп атайды.

Егер кәсіпорын бөлімшелері бір бірінен онша алыс емес жерде орналасса, бөлімшелер арасында өзіндік байланыс сымдарын өткізуге болады (әрине, бұл өте қымбат тұрады). Телекоммуникациялық қызмет жабдықтаушыларынан бар байланыс сымдарын жалға алу тиімдірек болады (біздің елде бұл – Спринт, Роспак, Роснет, Совам-телепорт, Голден Лайин, т.б.). мұнда кәсіпорынның әрбір бөлімшесінен осыған жақын бөлімшеге телекоммуникациялық қызмет жабдықтаушысының желі торабын өткізу талап етіледі.

Жекеленген өнеркәсіптер мен ұйымдар және оның бөлімдерінің жұмыстарын атқаратын есептеу техникаларын біріктіру арқылы мәліметтерді өңдеу, жоғары тиімді жүйелерді жасауды қолдады.

Есептеу техникасының құралдарын кешендендіру информацияны өңдейтін жүйелердің тиімділігін арттырады, сонымен қатар сенімділігін, өндіргіштік қасиетін көтереді. Ол есептік және информациялық ресурстарды кешенді қолдануға мүмкіндік туғызады.

Деректер көзі деректермен басқаратын, деректердің бүтіндігін және қайшылықсыздығын қамтамасыз ететін деректердің сақталуы мен МБСУ құрайды.

 

Бағдарламалық құралдарды сипаттау: жүйелік, қызметтік, инструменталды және қолданбалы бағдарламалар

STATDEVELOPMENT SP 7 – де деректерге қол жетімдіктің көптеген түрлі технологиялары жүзеге асырылған. Бірақ, деректер базасының қосымшасын құрастыру кезіндегі операциялар тізбегі сол күйінде өзгеріссіз қалады. Жұмыста да деректерге қол жетімдікті қамтамасыз ететін қандай да бір технологияларды қалыптастыру үшін бірдей компаненттер пайдаланылады.

STATDEVELOPMENT SP репозиториінде деректер базасының қосымшасы үшін жеке шаблон болмайды. Сондықтан STATDEVELOPMENT SP – дің басқа да қосымшалары сияқты деректер базасының қосымшасы да әдеттегі формадан басталады. Бұл ақтаулы жағдай, себебі деректер базасы қосымшасының қолданбалы интерфейсі болмайды. Бұл интерфейс те қарапайым формалардағы стандартты және мамандандырылған визуалды компоненттерді қолдану арқылы жасалады.

Деректерді көрсетудің визуалды компоненттері STAT Project Палитра компоненттерінің бетінде орналасқан. Көбінесе олар деректерді теру жұмысына арналған басқарудың стандартты элеметтерінің модификасиясын құрайды.

Қосымшада еркін формалар саны болады және кез – келген интерфейсті қолдана алады (MDI және SDI). Әдетте бір форма жалпы белгілермен біріктірілген ұқсас операциялардың топтарын орындалуына жауап береді.

Кез – келген деректер базасының негізінде деректер базасынан қосымшаға қарастыруға және реттеуге жіберілетін жазбалар тобы (оларды жадта кесте түрінде қарастыру ыңғайлы) жатыр. Әрбір терілген мәлімет деректерге қол жетімді арнайы компонентте инкапсулдандырылған. VCL STATDEVELOPMENT SP- де деректердің жинақталу қызметін және мәліметерге қол жетімдік технологиясы үшін құрамы бойынша қайталанбайтын компоненттерді қарастыратын базалық класстардың жиынтығы жүзеге асырылған. Олардың ортақ түп тамыры – STAT Project.

Мәліметерді жинақтау мен деректерді көрсетудің визуалды компоненттер арасындағы байланысын қамтамсыз ету үшін STAT Project- тың арнайы компоненті пайдаланылады. Оның міндеті деректерді жинақтау және онымен байланысты деректерді көрсету компоненті арасындағы деректер ағымын басқару болып табылады. Бұл компонент деректердің визуалды компоненттерге берілуін және реттеу нәтижесінің деректер жинағына қайтарылуын қамтамасыз етеді, деректер жинағының жағдайы өзгерген кездегі визуалды компоненттер жағдайының өзгеруіне жауап береді, басқару сигналын қолданушыдан (визуалды компоненттерді) деректер жинағына жібереді. STAT Project компоненті STAT Project компоненттер палитрасында орналасқан.

Деректерге қол жетімдік компоненті қосымшадағы деректер базасының «бейнесін» қарастырады. Қосымшадағы бұлардың жалпы саны шектелмеген.

Деректерге қол жетімдіктің кез – келген компонентімен STAT Project- тің кем дегенде бір компоненті байланысуы мүмкін. Оның міндеттеріне деректердің жинақталуын деректерді көрсетудің визуалды компонентімен біріктіру кіреді. STAT Project компоненті осы компоненттерге деректер жинақталуынан жолдардың ағымдық мәнінің берілуін және онда жасалған өзгерістердің қайтуын қамтамасыз етеді.

STAT Project-тің тағы бір қызметі деректердің көрсетілу компонентінің әрекеті мен деректердің жинақталу жағдайының синхронизациясы.

Мысалы, егер деректер базасы белсенді болмаса, STAT Project компоненті деректерді көрсету компонентінен деректердің жойылуын және олардың белсенді емес жағдайға ауысуын қамтамасыз етеді. Әйтпесе, егер деректерді жинақтау «тек оқу үшін» режимінде жұмыс істесе, онда STAT Project компоненті деректерді көрсету компонентіне деректерді өзгертуге тыйым салуды жіберу қажет.

STAT Project-тің бір компонентімен деректерді көрсетудің визуалды компонентінің бірнеше компоненті байланысуы мүмкін. Бұл компоненттер деректер жинағынан ақпараттарды көрсетуге арналған басқарудың модификациялық элементтері болып табылады.

11-сурет. Статистикалық есеп түрін таңдау терезесі

Деректерді жинақтауды ашқанда компонент МБ талап етілетін кестеден жазбалардың деректер жнағына берілуін қамтамасыз етеді. Деректер жинағының курсоры алғашқы жазбаға қойылады. STAT Project- компоненті ағымдық жазбадан қажетті жолдардың мәнін деректерді көрсету компонентіне жіберуді ұйымдастырды. Деректерді жинақтаудың жазба

бойынша ауысуы кезінде деректерді көрсету компонентіндегі жолдардың мәні автоматты түрде жаңрып отырады.

Пайдаланушы деректерді көрсету компонентінің көмегімен деректерді қарауға және реттеуге мүмкіндік алады. Өзгертілген мәндер STAT Project компонентінің көмегімен басқару элементінен деректер жинағына сол мезетте жіберіледі. Содан кейін өзгертулер деректер базасына берілуі немесе қабылданбауы мүмкін.

Деректер базасымен жұмыс. Бірінші ADO вкладкасынан формаға - STATConnection, - STATTable, элементін және STATConnection вкладкасынан - STAT Project элементтерін қоямыз. Содан кейін STAT Project вкладкасынан - DBGrid және DBNavigator элементтерін қоямыз.

Енді базаны бағдарламаға қосамыз, ол үшін ConnectionString қасиетіне барып екі рет шертеміз. Сонда алдымызда төмендегідей терезе пайда болады.

Сосын Build... кнопкасын басқан кезде алдымызға төмендегідей терезе пайда болады

12-сурет. Тапсырыс берушілерді тіркеу терезесі

Бұл драйверлердің ішінен деректерге қосылу үшін Microsoft Jet 4.0 OLE DB Provider драйверін таңдап Далее» кнопкасын басқанда, төмендегідей терезе пайда болады.

13-сурет.Бөлімдер арасындағы транзиттік байланысты орнату терезесі

Бұл терезеден біз деректер базасының атын енгіземіз немесе оны мына кнопканы шерткенде төмендегідей терезе пайда болады.

14-сурет.Сервермен байланыс орнату терезесі

Бұл жерден өзіміздің STATTable-те құрған деректер базасын көрсетеміз. Кітапхана деген деректер базасын белгілеп Открыть кнопкасын шертеміз.

Интеренетте материалды жариялау тиімді болу үшін ол Web-дизайн ережелеріне сәйкес болу керек.

Web-дизайн негіздерін білу кез келген мамандықта қажет болады, өткені Web-бет дизайны – бұл ақпараттық дизайн. Жұмыс екі бөлімнен тұрады, біріншісі теориялық: мәтінді форматтау, графиканы қолдану, тізім жасау, кесте құру. Ал екіншісі практикалық, бұл бөлімде дайын сайт жасап шығарылады.[

Бүгінгі таңда компьютерлік дизайн, Web-дизайн, жүйелік программалушы, администратор және тағы басқа мамандардың қажет екендігін түрлі жарнамалық газеттерден, бұқаралық ақпарат құралдарынан да көруге болады. Аталған мамандықтарды қалай дайындап, оларға қандай программалық құралдарды үйрету арқылы жетілдіруге болатыны әдістемелік жұмыстың өзекті мәселелерінің бірі болып отыр. Дегенмен кез-келген шығармашылық мамандық сізден қазіргі заманға сәйкес компьютерлік технологияларды меңгеруге талап етеді. Шығармашылық жұмыстын қортындысы әр қашан жаңа білім, жаңа ақпарат, ал осы ақпаратты таратудың ең жеңіл әдісі – Интернетте жариялау.

Веб дизайн – сайтты дайындаудың алғашқы этапы. Ол көбіне Adobe Photoshop немесе Macromedia FlashMX бағдарламасында орындалады, web дизайнның кейбір элементтері CorelDraw немесе Adobe Illustrator векторлы графика, 3Dmax, Maya, LightWare үшөлшемді моделдеу бағдарламаларынан импортталынады. Бірақ web дизайн тек сайттың көркемдік жағы емес, оның қолданушыға ыңғайлы болуы – тұрақты қолданылатын элементтердің айқын ерекшеленуі, мәзірдің түсінікті болуы жатады. Сондықтан сайттың дизайны бірнеше талаптарға жауап беруі керек:

Web дизайн компанияның имиджін ерекшелеп көрсететін стильді болу керек. Web дизайн команияның фирмалық стилімен үндесуі керек. Web дизайн қолданушыға қолайлылық сезімін тудыру қажет, бетте мәтіннің дұрыс құрылуы, суреттердің ыңғайлы орналасуы және ойластырылған түстердің үйлесімділігі осыған септеседі. Web дизайн қолданушы сайтта басқару элементтері мен навигацияны іздетпегені дұрыс – мәзір анық та түсінікті болу керек. Web дизайн сайтта жарнамаланатын тауар, қызмет көрсету және ақпаратқа сәйке болу қажет. Web дизайн «жеңіл», яғни сайт беттері ұзақ жүктелмеу керек. Веб дизайнда анимация жиі қолданылады. Анимацияланған суретті құрған кезде оның «салмағын» ескерген жөн. Олар ұзақ жүктеліп, қолданушының сіздің сайтынызбен жұмысын қиындатады. Әрине, анимацияланған суреттер статикалық суреттеге қарағанда көбірек көңіл аудартады, оларды мақсатпен және үнемді қолданса нұр үстіне нұр. Web дизайн қалай құрылады? Web дизайн – бұл сайт жобасының бір бөлігі ғана. Жалпы сайтқа техникалық тапсырма қойылады. Онда web дизайнға негізгі талаптар, беттегі басты элементтердің орналасу схемасы құрылады. Осыдан кейін техникалық тапсырма дизайнерге беріледі, онымен бірігіп дизайн концепциясы жасалынып бекітіледі. Бұл негізгі беттің дизайны, ол барлық сайтқа бірдей стиль береді.

Логотип - фирманың немесе ұйымның өз тауарын (өнімін, бұйымын) таңбалау үшін ұдайы пайдаланатын тауар белгісі. Өндірушінің мүдделерін дәл де анық білдіруге тиіс.

Логотип дегеніміз мекеме атауының толық немесе қысқартылған бейнелеуінің өзіндік кескіні. Логотип мемлекеттік мекемеге, фирмаға көңіл аудару үшін жасалады.

Басқаша айтқанда, бұл графикалық және түрлі-түсті шешім, авторлық шрифт және өзіне ғана тән ой үйлесетін фирмалық стильдың негізі. Логатипті әзірлеу– бұл мекеменің фирмалық стилін дайындаудағы өте жауапты кезең. Фирмалық стиль – бұл даралықты айырықша көрсететін тұрақты бейнелеуші, көзбен шолу, ақпараттық тәсілдер жиынтығы. Ол ұсынылған қызметтерді дайындауда жарнама ретінде қолданылады.

«Керамика НС» ЖШС кәсіпорынының логотипін құру үшін CorelDraw x5 бағдарламасы қолданылды.

 

Сурет 11. «Керамика НС» ЖШС

Фирмалық стиль - жарнаманың заманауи және өзекті түрінің бірі. Көптеген зерттеуші оны маркетингтік коммуникацияның ерекше түрі деп қарастырады. Фирмалық стильде түстердің жиынтығы, графикалық және басқа да тұрақты элементтері тауардың (қызметтің) көріністік және мағыналық бірлігін құрайды, фирма жайлы ақпаратты береді.

 

Жалпы қауіпсіздік талаптары:

Бас техник-бағдарламалаушының рұқсатынсыз құрал-жабдықтарды орнынан қозғауға, сымдарға, розеткаларға, штепсельдің айырына, штекерге тиісуге тыйым салынады.

Бас техник-бағдарламалаушынің рұқсатынсыз компьютерлік мекемеқа кіруге және одан шығуға болмайды

Бас техник-бағдарламалаушынің рұқсатынсыз мекеме ішінде жүруге болмайды.

Дербес компьютерде су қолмен және су киіммен жұмыс істеуге болмайды

 Корпусы мен сымдардың бүтіндігі бұзылған (ашық) ДК-де жұмыс істеуге тыйым салынады

Үстелге, ДК-дің жанына сөмке, портфель, кітап қоюға болмайды. Үстелде тек қалам мен дәптер ғана жатуы тиіс

Пернетақта үстіне ештеңені қоюға болмайды

Компьютерлік мекемета жүгіруге, ойнауға, жолдастарыңның көңілін қажетсіз аударуға, бөгде жұмыстарды істеуге тыйым салынады.

Дербес компьютерде жұмыс істеуді бастау алдында қойылатын қауіпсіздік талаптары

ДК электр тогына қосылмаған жағдайда сымдардың, ДК-дің корпусының бүтіндігін және айыру (изоляция) бұзылмамағанын қарап шығып, олардың дұрыс жағдайда екендігіне көз жеткізу керек.

Жұмыс кезінде оларға тие бермеу үшін, сымдар сальбырап тұрмауына көңіл бөлу керек.

Жұмыс орнын пайдалануды есепке алу журналына белгі қою керек.

Дербес пайдаланылатын компьютер жұмысы кезіндегі қауіпсіздік талаптары

ЭЕМ жұмыс істеу кезінде көздің экраннан ең қолайлы қашықтығын (60-70см) сақтау керек. Мүмкін қашықтық -50см.

Келушілер кіргенде операторлардың орнынан тұруының қажеті жоқ.

Көз талғанда немесе шаршағанда орнынан тұрмай көзді дем алдыратын бірнеше жаттығу орындау керек.

Операторлар электр тогымен зақымданғанда алғашқы медициналық көмек көрсету әдістерін, өрт сөндіргішпен жұмыс істеу және өрт сөндіру әдістерін білуі керек.

Операторлар көзді дем алдыру жаттығуларды білуі керек.

Апат (төтенше) жағдайлардағы қауіпсіздік талаптары

ДК-де жұмыс істеу барысында ақауларын бйқағанда, түтін немесе әдеттен тыс дыбыстар пайда болғанда жұмысты тоқтатып, аппаратураны өшіру және оқытушыға хабарлау керек.

Қажет болса, өртті сөндіруге көмектесу керек.

Қажет болса, электр тогынан зақымданғандарға алғашқы көмек көрсету керек.

 

 

10-сурет. Компьютерде жұмыс істеудің эргономикалық талаптары

 

Компьютер сыныбында өртті сумен өшіруге болмайтынын білуі керек. Мұнда құмды немеса көбікті өрт сөндіргішті пайдалануға болады.

Егер зақымданған адам электр тогының әсерінде болса, оны жалаңаш қолмен ұстауға болмайтынын білу керек. Зақымданушы электр тогын өткізбейтін материалдарды пайдаланып босатуға болады.

ДК-де жұмысты аяқтау қауіпсіздігінің талаптары

Аппаратураны оқытушының нұсқауымен өшіру керек.

Жұмыс орнын ретке келтіру керек.

Жұмыс орнын пайдалануды есепке алу журналында белгі қою керек

Мекемедегі ақпаратық қауіпсіздік.

Ақпараттық қауіпсіздік режимін қалыптастыру кешендік мәселе болып табылады. Оны шешу үшін заңнамалық, ұйымдастырушылық, программалық, техникалық шаралар қажет.

Ақпараттық қауіпсіздіктің өте маңызды 3 жайын атап кетуге болады: қол жеткізерлік (оңтайлық), тұтастық және жасырындылық.

Қол жетерлік (оңтайлық) - саналы уақыт ішінде керекті ақпараттық қызмет алуға болатын мүмкіндік. Ақпараттың қол жеткізерлігі - ақпараттың, техникалық құралдардың және өңдеу технологияларының ақпаратқа кедергісіз (бөгетсіз) қол жеткізуге тиісті өкілеттілігі бар субъектілердің оған қол жеткізуін қамтамасыз ететін қабілетімен сипатталатын қасиеті.

Тұтастық - ақпараттың бұзудан және заңсыз өзгертуден қорғанылуы. Ақпарат тұтастығы деп ақпарат кездейсоқ немесе әдейі бұрмаланған (бұзылған) кезде есептеу техника құралдарының немесе автоматтандырылған жүйелердің осы ақпараттың өзгермейтіндігін қамтамасыз ететін қабілетін айтады.

Ақпараттық қауіпсіздік — мемкелеттік ақпараттық ресурстардың, сондай-ақ ақпарат саласында жеке адамның құқықтары мен қоғам мүдделері қорғалуының жай-күйі.

Ақпаратты қорғау — ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған шаралар кешені. Тәжірибе жүзінде ақпаратты қорғау деп деректерді енгізу, сақтау, өңдеу және тасымалдау үшін қолданылатын ақпарат пен қорлардың тұтастығын, қол жеткізулік оңтайлығын және керек болса, жасырындылығын қолдауды түсінеді. Сонымен, ақпаратты қорғау - ақпараттың сыртқа кетуінің, оны ұрлаудың, жоғалтудың, рұқсатсыз жоюдың, өзгертудің, маңызына тимей түрлендірудің, рұқсатсыз көшірмесін жасаудың, бұғаттаудың алдын алу үшін жүргізілетін шаралар кешені. Қауіпсіздікті қамтамасыз ету кезін қойылатын шектеулерді қанағаттандыруға бағытталған ұйымдастырушылық, программалық және техникалық әдістер мен құралдардан тұрады.

Жасырындылық - заңсыз қол жеткізуден немесе оқудан қорғау.

1983 жылы АҚШ қорғаныс министрлігі қызғылт сары мұқабасы бар «Сенімді компьютерлік жүйелерді бағалау өлшемдері» деп аталатын кітап шығарды.

Қауіпсіз жүйе - белгілі бір тұлғалар немесе олардың атынан әрекет жасайтын үрдістер ғана ақпаратты оқу, жазу, құрастыру және жою құқығына ие бола алатындай етіп ақпаратқа қол жеткізуді тиісті құралдар арқылы басқаратын жүйе.

Сенімді жүйе - әр түрлі құпиялық дәрежелі ақпаратты қатынас құру құқығын бұзбай пайдаланушылар тобының бір уақытта өңдеуін қамтамасыз ету үшін жеткілікті ақпараттық және программалық құралдарды қолданатын жүйе.

Жүйенің сенімділігі (немесе сенім дәрежесі) екі негізгі өлшемі бойынша бағаланады: қауіпсіздік саясаты және кепілділік.

Ақпараттық қауіпсіздік саясаты

Қауіпсіздік саясаты - мекеменің ақпаратты қалайша өңдейтінін, қорғайтынын және тарататынын анықтайтын заңдар, ережелер және тәртіп нормаларының жиыны. Бұл ережелер пайдаланушының қайсы кезде белгілі бір деректер жинағымен жұмыс істей алатынын көрсетеді. Қауіпсіздік саясатын құрамына мүмкін болатын қауіптерге талдау жасайтын және оларға қарсы әрекет шаралары кіретін қорғаныштың белсенді сыңары деп санауға болады.

Қауіпсіздік саясатының құрамына ең кемінде мына элементтер кіруі керек: қатынас құруды ерікті басқару, объектілерді қайтадан пайдаланудың қауіпсіздігі, қауіпсіздік тамғасы және қатынас құруды мәжбүрлі басқару.

Кепілдік - жүйенің сәлетіне және жүзеге асырылуына көрсетілетін сенім өлшемі. Ол қауіпсіздік саясатын іске асыруға жауапты тетіктердің дұрыстығын көрсетеді. Оны қорғаныштың, қорғаушылар жұмысын қадағалауға арналған, белсенсіз сынары деп сипаттауға болады. Кепілдіктің екі түрі болады: операциялық және технологиялық. Біріншісі жүйенің сәулеті және жүзеге асырылу жағына, ал екіншісі - құрастыру және сүйемелдеу әдістеріне қатысты.

Есепберушілік (немесе хаттамалау тетігі) қауіпсіздікті қамтамасыз етудің маңызды құралы болып табылады. Сенімді жүйе қауіпсіздікке байланысты барлық оқиғаларды тіркеп отыруы керек, ал хаттаманы жазу-жүргізу тексерумен (аудитпен - тіркелу ақпаратына талдау жасаумен) толықтырылады.

Сенімді есептеу базасы (СЕБ) - компьютерлік жүйенің қауіпсіздік саясаты жүзеге асыруға жауапты қорғаныш тектерінің жиынтығы. Компьтерлік жүйенің сенімділігіне баға беру үшін тек оның есептеу базасын қарастырып шықса жеткілікті болады. СЕБ негізгі міндеті - қатынасым мониторының міндетін орындау, яғни, объектілермен белгілі бір операциялар орындау болатындығын бақылау.

Қатынасым мониторы - пайдалынушының программаларға немесе деректерге әрбір қатынасының мүмкін болатын іс - әрекеттер тізімімен келісімдігі екендігін тексеретін монитор. Қатынасым мониторынан үш қасиеттің орындалуы талап етіледі:

- оңашаландық. Монитор өзінің жұмысы кезінде аңдудан қорғалуға тиісті;

- толықтық. Монитор әрбір қатынасу кезінде шақырылады. Бұл кезде оны орай өтуге мүмкіндік болмау керек;

- иландырылатындық. Мониторды талдауға және тестілеуге мүмкін болу үшін ол жинақы болуы керек.

Қауіпсіздік өзегі - қатынасым мониторының жүзеге асырылуы. Қауіпсіздік өзегі барлық қорғаныш тетіктерінің құрылу негізі болып табылады. Қатынасым мониторының аталған қасиеттерінен басқа қауіпсіздік өзегі өзінің өзгерместігіне кепілдік беруі керек.

Қауіпсіздік периметрі - сенімді есептеу базасының шекарасы. Оның ішіндегі сенімді, ал сыртындағы сенімсіз деп саналады. Сыртқы және ішкі әлемдер арасындағы байланыс ретқақпа арқылы жүзеге асырылады. Бұл ретқақпа сенімсіз немесе дұшпандық қоршауға қарсы тұра алуға қабілетті бар деп саналады.

Объектінің ақпараттық қауіпсіздігін қамтаммасыз етуге арналған жұмыстар бірнеше кезеңге бөлінеді: даярлық кезеңі, ақпараттық қорларды түгендеу, қатерді талдау, қорғаныш жоспарын жүзеге асыру. Осы аталған кезеңдер аяқталған соң эксплуатациялау кезеңі басталады.

Даярлық кезең. Бұл кезең барлық келесі шаралардың ұйымдастырушылық негізін құру, түпқазық құжаттарды әзірлеу және бекіту, сондай-ақ, үрдіске қатысушылардың өзара қарым - қатынастарын анықтау үшін қажет. Даярлық кезеңде ақпарат қорғау жүйесінің ақпараттың міндеттері анықталады.

Ақпараттық қорларды түгендеу. Бұл кезеңде, әдетте, объект, ақпараттық ағындар автоматтандырылған жүйелердің құрылымы серверлер, хабар тасышулар, деректер өңдеу және сақтау тәсілдері жайында мәлімет жиналады. Түгендеу анықталған соң олардың осалдылығына талдау жасалынады.

Қатерді талдау. Келесі шаралардың нәтижелерді ақпараттық қорлардың қорғанылу күй - жағдайның қаншалықты толық және дұрыс талдануына тәуелді болады. Қатерді талдау мыналардан тұрады: талданатын объектілерді және оларды қарастырудың нақтылану дәрежесін таңдау; қатерді бағалау әдіснамасын таңдау; қауіптерді және олардың салдарын талдау; қатерлерді бағалау; қорғаныш шараларын талдау; таңдап алынған шараларды жүзеге асыру және тексеру; қалдық қатерді бағалау.

Қауіп бар жерде қатер пайда болады. Қауіптерді талдау кезеңі қатерді талдаудың орталық элементі болып табылады. Қауіптердің алдын алу үшін қорғаныш шаралары мен қүралдары қажет. Қауіптерді талдау, біріншіден, мүмкін болатын қауіптерді анықтаудан (оларды идентификациялаудан) және, екіншіден, келтірілетін болашақ зиянды болжау - бағалаудан тұрады.

Бұл кезеңнің орындалу нәтижесінде объектідегі қауіп - қатерлер тізбесі және олардың қауіптік дәрежесі бойынша жіктемесі құрастырылады. Бұлар бәрі ақпарат қорғау жүйесіне қойылатын талаптарды айқындауға, қорғаныштың ең әсерлі шаралары мен құралдарын таңдап алуға, сондай - ақ, оларды жүзеге асыруға қажетті шығындарды анықтауға мүмкіндік береді.

Қорғаныш жоспарын құрастыру. Бұл кезеңде осының алдында жүргізілген талдаудың нәтижесінде анықталған қатердерді бейтараптау үшін қорғаныштың тиісті ұйымдастырушылық және техникалық шаралары таңдап алынады.

Қорғаныш жоспарын құру ақпарат қорғау жүйе,сінің функционалдық сұлбасын әзірлеуден басталады. Ол үшін қорғаныш жүйесінің атқаратын міндеттері анықталады және нақты объектінің ерекшеліктерін ескере отырып жүйеге қойылатын талаптар талқыланады. Жоспарға мынадай құжаттар қосылады: қауіпсіздік саясаты; ақпаратты қорғау құралдарының объектіде орналасуы; қорғаныш жүйесін жұмысқа қосу үшін қажет шығындардың сметасы; ақпарат қорғаудың ұйымдастырушылық және техникалық шараларын жүзеге асырудың күнтізбелік жоспары.

Қорғаныш жоспарын жүзеге асыру. Бұл кезеңде қорғаныш жоспарында келтірілген шаралармен қоса жабдықтаушылармен келісім - шарттар жасасу жабдықтарды орнату және баптау, қажетті құжаттарды әзірлеу және т.б. осы сияқты шаралар іске асырылады.

Қауіпсіздік саясатының негізгі элементтері

Қауіпсіздік саясаты (ұйымдастыру тұрғысынан қарағанда) есептеу және қатынас қорларын пайдалану тәсілін, сондай - ақ, қауіпсіздік режимін бұзудың алдын алу және мән беру процедураларын дұрыс анықтайды. Қауіпсіздік саясатын қалыптастыру іс - әрекетін келесі кезеңдер түрінде қарастыруға болады:

4 Ұйымдастыру мәселелерін шешу. Бұл кезеңде ақпараттық қауіпсіздік қызметі құралады, ақпараттық қауіпсіздік тұрғысынан қарағанда пайдаланушылардың санаттары, пайдаланушылардың барлық санаттарының жауаптылық деңгейлері, құқықтары және міндеттері анықталады.

5 Қатерге талдау жасау. Қатерді талдау үрдісі нені қорғау керек, неден қорғау керек және қалай қорғау (істеу) керек деген сияқты сұрақтардың жауабын анықтайды. Мүмкін болатын қатерлердің бәрін қарастырып шығу керек және оларды келтіретін зиянының ықтимал мөлшеріне байланысты жіктеу керек. Қорғанышқа жұмсалатын қаржы қорғалынатын объектінің құнынан аспауға тиісті.

6 Жеңілдіктерді анықтау. Қорларды пайдалану құқықтары, қорларды қолдану ережелері, әкімшілік жеңілдіктер пайдаланушылардың құқықтары мен міндеттері, жүйелік әкімшілердің құқықтар мен міндеттері, жасырын ақпаратпен жұмыс істеу тіртіптері және тағы басқа анықталады.

7 Қауіпсіздік саясатының бұзылуына жауап қайтару шараларын анықтау. Қауіпсіздік режимін бұзушыларды табуға және жауапкершілікке тартылуға бағытталған әрекеттер, сонымен қатар, ақпаратты бұрынғы қалпына келтіру және бұзулардың зардаптарын жою шаралары анықталады.

8 Ұйымдастыру-өкімгерлік құжаттарды дайындау. Қауіпсіздік саясатының негізгі жайлары әр түрлі нұсқауларда, қағидаларда, ережелерде және өкімдерде келтіріледі.

Қауіпсіздік саясаты ақпарат қорғау жүйесінің қауіп-қатерлерге қарсы әрекет жасауға бағатталған құқықтық нормалардың, ұйымдастырушылық (құқықтық) шаралардың, программалық-техникалық құралдар және процедуралық шешімдер кешенінің жиынтығын анықтайды.

Ақпарат қауіпсіздігінің жоғарғы дәрежесіне қол жеткізу тек тиісті ұйымдастыру шараларын қолдану негізінде ғана мүмкін болады. Ұйымдастырушылық шаралар кешенінің құрамына ақпараттық қауіпсіздік қызметін құру, жасақтау және оның іс-әрекеттерін қолдау, ұйымдастыра-өкімгерлік құжаттар жүйесін дайындау жұмыстары, сонай-ақ, қорғаныш жүйесін құруға және оның жұмысын сүйемелдеуге арналған бірқатар ұйымдастырушылық және ұйымдастыру-техникалық шаралар кіреді.

Ұйымдастырушылық және ұйымдастыру-техникалық шаралар жүргізу ақпараттың сыртқа кететін жаңа арналарын дер кезінде табуға, оларды бейтараптандыру шараларын қолдануға, қорғаныш жүйелерін толық жетілдіруге және қауіпсіздік режимін бұзу әрекеттеріне жедел қарсы шара қолдануға мүмкіндік береді.Қатерге талдау жүргізу қауіпсіздік саясатын қалыптастырудың негізгі кезеңі болып табылады.

Ұйымдастыру мәселелерін шешілгеннен кейін программалық-техникалық проблемалардың кезегі келеді - таңдалған қауіпсіздік саясатын іске асыру үшін не істеу керек? Қазіргі уақытта құны атқаратын міндеті және сапасы жағынан әртүрлі болатын ақпарат қорғау құралдарының көптеген түрі бар. Олардың ішінен нақты объектінің ерекшелігіне сай келетінін таңдап алу күрделі мәселелердің бірі болып саналады.

Қауіпсіздік саясаты мынадай элементтерден тұрады: қатынас құруды ерікті басқару, объектілерді қайтадан пайдаланудың қауіпсіздігі, қауіпсіздік тамғасы және қатынас құрудың мәжбүрлі басқару.

Қатынас құрудың ерікті басқару - жеке субъект немесе құрамына осы сцубъект кіретін топтың тұлғасын ескеру негізінде жасалған объектілерге қатынас құруды шектеу. Ерікті басқару - белгілі бір тұлға (әдетте, объектінің иесі) өзінің қарауынша басқа субъектілерге өзінің шешімі бойынша объектігі қатынас құру құқығын бере алады.

Қатынас құрудың ағымдағы жағдайы ерікті басқару кезінде матрица түрінде көрсетіледі. Қатарларында - субектілер, бағандарында - объектілер, ал матрицаның түйіндерінде қатынас құру құқығының (оқу, жазу, орындау және т.б.) кодасы көрсетіледі.

Операциялық жүйелердің және дерекқор басқару жүйелерінің көпшілігі осы ерікті басқаруды жүзеге асырады. Оның негізгі жағымды жағы - икемділігі, ал негізгі кемшіліктері - басқарудың бытырыңқылығы және орталықтандырылған тексерудің күрделілігі, сондай-ақ, қатынас құру құқығының деректерден бөлек қарастырылуы (қаскүнемдер осыны пайдалана отырып құпия ақпараттарды жалпы қол жеткізерлік файлдарға көшіріп алуы мүмкін).

Объектілерді қайтадан пайдаланудың қауіпсіздігі. Бұл элемент құпия ақпаратты «қоқтықтан» кездейсоқ немесе әдейі шығарып алудан сақтайтын қатынас құруды басқаратын құралдардың маңызды қосымшасы болып табылады. Объектілерді қайтадан пайдаланудың мүмкін болатын 3 қаупі бар: жедел жадыны қолдану, сыртқы сақтау құрылғыларын қайтадан пайдалану және ақпарат еңгізу/шығару құрылғыларын қайтадан пайдалану.

Қорғаныш тәсілдерінің бірі - құпия ақпаратпен жұмыс істегеннен кейін жедел жадыда немесе аралық жадыны тазалау. Жақсы әдіс деп тегерішті нығыздау программаларын қолдануды да санауға болады.

Мәселен, принтерлердің аралық жадында құжаттардың бірнеше беті сақталып қалуы мүмкін. Олар басу үрдісі аяқталған соң да жадыда қалып қояды. Сондықтан оларды арашықтан шығарып тастау үшін арнаулы шаралар қолдану қажет. Әдетте кездейсоқ биттер тізбегін үш қайталап жазу жеткілікті болады.

«Субъектілерді қайтадан пайдаланудың» қауіпсіздігі жайында да қамдану керек. Пайдаланушы ұйымнан кеткен кезде оны жүйеге кіру мүмкіншіліктерінен айыру және барлық объектілерге оның қатынас құруына тиым салу керек.

Қауіпсіздік тамғасы. Қатынас мәжбүрлі басқарудың кезінде субъектілер және объектілер қауіпсіздік тамғасы арқылы байланысады. Субъектінің тамғасы оның шүбәсіздігін сипаттайды. Объектінің тамғасы оның ішіндегі сақталатын ақпараттың жабықтық деңгейін көрсетеді.

Қауіпсіздік таңбасы екі бөліктен тұрып: құпиялылық деңгейі және категориялар.

Құпиялылық деңгейі реттелген жиынтық құрайды және әр түрлі жүйелерде құпиялылық деңгейлер жиынтығы әр түрлі болуы мүмкін. Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес мемлекеттік құпия құрайтын мәліметтердің үш құпиялық дәрежесі тағайындалған және осы дәрежелерге сәйкес аталған мәліметтердің тасушыларына мынадай құпиялылық белгілері берілген: «аса маңызды», «өте құпия», «құпия», ал қызметтік құпия құрайтын мәліметтірге «құпия» деген құпиялылық белгісі беріледі.

Санаттар реттелмеген жиынтық құрайды. Олардың міндеті - деректер жататын аймақтың тақырыбын сипаттау.

Қауіпсіздік таңбалардың тұтастығын қамтамасыз ету оларға байланысты негізгі проблемелардың біреуі болып табылады. Біріншіден, тамғаланбаған субъектілер мен объектілер болмау керек. Әйтпесе тамғалық қауіпсіздікте (қолдануға ыңғайлы) саңылаулар пайда болады және қаскүнем осы жағдайды пайдаланып қорғанылатын ақпаратқа заңсыз қол жеткізуі мүмкін. Екіншіден, қорғалынатын деректермен қандайда болмасын операциялар орындалмасын, қауіпсіздік тамғалары өзгермей қалуы керек.

Қауіпсіздік тамғаларының тұтастығын қамтамасыз етуші құралдардың біреуі - құрылғыларды көп деңгейлік және бір деңгейлік деп бөлу. Көп деңгейлік құрылғыларда әр түрлі құпиялық деңгейлі ақпарат, ал бір деңгейлік құрылғыларда тек бір қx