Ундүртенче бүлек тәмам.

СУГЫШ ЧУКМАРЛАРЫ.

УНДҮРТЕНЧЕ БҮЛЕК.

 

1.

Нарыйм каласыннан инде ун чакырымнан артыгын үттеләр. Вәсиль нукер Илдуска кул болгады да алдагы атны туктатырга боерды. Алдагы сугышчылары белән өчәр ат җигелгән чаналар туктады. Әйтерсең кыз сорарга баралар мени, биш чаналы атлар, алда, артта матур киенгән сугышчылар. Барысы үзенең йомышын үтәргә ашыкты. Илдус Вәсиль янында елмаеп үзенең йомышын үтәп, Хуҗасына карап көлгән иде, Вәсильнең исенә шунда ук киңәшчесе Салман абзый исенә төште дә бер-берсенә карап эчләрен тота-тота кычкырып көлделәр.

- Илдус, ишетәсеңме, “илле метрга сикерәм!”- дигәч, ул “ышанам, ышанам, үзем күрдем Табол елгасын берәү сикереп чыкты!” Тагын акырып көлделәр. Барысы моны күреп башта елмаешып карадылар, аннан кайсысы баш чайкады елмаеп, кайсысы аларга кушылып көлеп җибәрде, аларга көлгән егетләр үзләре көлке тоелды. Йоклап барган абзыйларның да күңелләре бераз ачылып китте, селкенә башладылар. Чаналар кузгалып китте.

- Албуга абзый, ә син беләсеңме, мин Алабуга исемле шәһәрне беләм. Ул Кама елгасы буенда, биек яр өстендә урнашкан. Матур шәһәр, зур мәчете бар. Бүрәнәдән түгел, ә таш белән салганнар. Шул мәчетне мәрмәр ташы белән тыштан матурлаганнар. Анда бар бер кое, аны да таш белән уратып куйганнар, зур, түгәрәпләп төзегәннәр. Менә ул кое ясалганмы-түгелме, шуны әйтәсе килә, төбенә кадәр төшкән кеше булмаган. Беләсезме, төбе юк. Ничек кенә төшеп карамаганнар, төбе юк. Илле метр төшкәннән соң су бар икән, суның да төбе юк. Суы тәмле икән, бар чирләрдән терелтә, шул дөрес булса, белмим, шулай сөйлиләр. Кемнәрдер гел шул коедан су алып яшәгәннәр, менә алар өч кеше гомере яшәгәннәр икән, Албуга абзый. Бәлкем әкияттәге кебек сезгә әти-әниегез шул исемне биргәндер.

- Чынлап та әтием ул исемне биргән миңа. Ул шул якларда булган, чөнки миңа җылы киң елга турында әкият сөйләгән иде, йоклатканда. Минем исемдә каламаган шул, йөзе генә истә, чирләп үлде. Әнием сөйләгәнчә, ул Уралның теге ягында яшәгән. Минем исем Уралның теге ягына бәйле. Ә белмәдем мин Алабуга шәһәре турында, ул якларда булдым мин. Күмертау, Стәрле, Сувар, Биляр калаларында, тик телләрен аңламагач ул яшь вакытта, күпне белмәдем.

- Ул Шоңкар авылы ул ничек, сөйлә әле миңа.

- Затлы елга буенда, агач күперне чыккач та яр өстендә зур булмаган бер матур гына Шоңкар авылы бар. Бай авыл, андагы халыкның берсе зур көтү сарык тотса, икенчесендә зур көтү сыерлар булыр, өченчесендә тавык фермасы, кайсысы каз, кайсысы үрдәк фермасы тоткан, кайсысы бик яхшы аучы, кайсысы балык белән мавык. Янәсе сарык тоткан бер сыер да, бер тавык та, бер каз да, бер үрдәк тә тотмый, ярамый. Шаман шуны кушкан, дәһмән янәсе төшәр дә авыл упкынга төшеп китәр, бер кеше аңламый калыр. Шулай менә, нинди авыллар бар дөнъяда.

- Халык шуңа ышандымы, шырлатан булса кирәк!

- Юк, алай димә! Ышанасыңмы, юкмы, дөрес әйткән. Берәү каравылда булган, тавык фермасында, бер заман яшен суккан шуның йортына. Ә бит инде шаман сүзләрен халык оныта да башлаган, шулай бара да бара дөнъя диеп уйлаучылар була. Тегенең семъясы да, тегесе дә, монысы да янган, сүндергәннәр. Күрәләр, ишек алдында тавык йөри. Исән, чүпләнә, нәрсәдер кабып йота, исе дә китми тавыкның. Шак каткан халык, менә бит!

- Син, абый миңа әйт әле, әмир булып Хуҗага хезмәт иткәнсең, менә кайсы яклап?

- Минем хезмәт шуңа бәйле, гел юл эше иде. Бөтен шәһәрләр белән, бөтен авыллар белән мин бу якларда таныш! Бар шәһәрләргә барып үзебезнекен сатып, аларныкын алып кибетләребезне кирәге белән тутырып тордым. Алтын коштабакмы, көмешеме, җиземе, җәя белән угымы, турысы, мин сату-алу белән шөгелләнгән кеше. Мине инде дуслар Төмән башкаласында көтәләр бүгенге көндә. Тургенхан миңа әйтте, “курыкмагыз, сезгә зарар булмас. Сез бит әле байларга гына түгел, халыкка да кирәк. Сезсез донъя алга бармый”. Менә шулай, үскәнем!

- Ә мин ялгышканмын, күңелдән сезне начар кешеләргә чутлый идем.

- Ничек инде “начар кеше”?

- Шулай менә, күңелдән, янәсе, сезнең кебекләр ялганлап саталар, байлар, кеше талаучылар диеп уйладым. Соңарак аз гына аңладым. Ә хәзер бөтенләй күземне ачтың, Албуга абый. Ана, күперне күрәм.

- Аны Шоңкар абзый үзе салган, ышанасыңмы, мәңгелек итеп. Шул күперне бер үзең сал инде. Аты, ние булмаган, ә бүрәнәне урманнан ташып ике ел төзегән. Ике яклап та яры биек бит, күрәсеңме?

- Шулай бер үзең бүрәнә ташып төзи алмыйсың?! Арбалы ат кирәк.

- Төзегән менә, әйтәләр, бер балта белән төзегән, диеп. Ташларын да елгадан күтәреп меңгерергә кирәк. Ул юкса бик тә кызыксынган кеше булган, беләсеңме? Ташны күтәрер өчен баулар ишкән, хәйләсен табып менгергән. Берсенең дә башы эшләмәс иде. Авылда капка янындагы абзыйны күреп, Вәсиль сикереп төште дә янына китте.

- Булдылар алар безнең авылда. Ике йөздән артык иделәр. Бик ипле бер ир-ат белән үзем сөйләштем. Исеме истә калмаган, безнең як исеме түгел, ничектер куянга бетә исеме. Ике тапкыр әйттердем әле.

- Алтанхуяг исеме, ул бик зур дәрәҗәдә, меңбашы. Кая киттеләр инде.

- Нигә ул улым, сиңа?

- Бик кирәк кеше ул миңа, ә менә нигә качып китте, шуны аңламадым. Ул Алтанхуяг бик башлы диделәр әмирләр, меңбашлар. Алар хәзер миңа хезмәт итәләр, сез бит беләсездер Албуга әмирне, ана чанада утыра.

- Албуга әмирне беләм, нишләп белмәскә! Ул башта бер чибәр хатынның ирен читкә куды, аннан мондагы шул ирнең хатынына яләште. Миңа ул охшамый.

- Халыкка зарар китермәдеме?

- Юк, кибеттә шүрлекләр басылып торды. Әле тегесен китереп ике төн, әле монысын китереп ике төн шул хатын янында булып китә.

- Баласы булмады мени ул хатынның?

- Бар иде бер малае, никтер китте дә укырга керәм, диеп югалды. Теге бичара хәзер елый, ире дә юк, малае да юк! Ә бәлки үтерткәндер, тик мин әйтмәдем сиңа, ярыймы?

- Сүз бирәм, миңа абзый Алтанхуяг кирәк, кайтсын иде ул, ана аның кәрдәшләре хәзер минем якын киңәшчеләр. Әгәр күренсә, җиткер абзый. Әйт авылдагы халыкка, әгәр аңа минем сүзләрне җиткерсә ун көмеш тәңкә бирәм.

- Җиткерсеннәр, ди, ул кайтмаса? Ун көмеш тәңкә юк бит инде, сүзеңә ышансаңда.

- Миңа язып җибәрсә, шул җиткән. Аның язуыннан минекеләр, аның әхирәтләре таныр.

- Кайта да байрак кебек эленеп торамы, аннан?

- Юк инде, башы эшләмәсә, мин аны эзләмәс идем. Ул бит халык таламаган, рәнҗетмәгән, үтермәгән, үзенең биргән васыятен тик үтәгән. Мин, шәһәрнең хуҗасы исеменнән, эзләмәс идек, абзый, ана, күрәсеңме, ак байрак күтәреп йөрибез, ул тик тыныч сөйләшер өчен. Сугыш әмире Мәхмүт, меңбашлары Нурулла һәм Хасан хәзер безнең киңәшчеләребез. Аларның йортларына да тимәдек, Алтанхуягның да йорты шул килеш. Без тиз генә хуҗа була алмыйбыз, андый кешеләр түгел без. Китәбез без абзый, төнен кайтып җитәргә кирәк Нарыйм каласына. Иртәгә эшем күп, әлегә авыр чак. Барысын җайга салырга кирәк. Ярый сау булыгыз!

- Сау булыгыз, ачуланмагыз, чыгарып күрсәтеп булмады инде!

- Нәрсәне ул, мин аңламадым?

- Юк, шундый мәкәл бар, сау булыгыз!

Бу юлы Вәсиль өченче чанага утырды. Монысында яртылаш әмир Даут ята иде.

- Мин аны уйлаган идем, өчәр атлар белән аерым-аерым утырттың, ә нигә?! Аңладым мин синең хәйләне! Якыннан танышырга кирәк бу. Син безне, янәсе, зурлыйсың. Дөресе, син безнең белән танышыр өчен зурлаган булдың, шулаймы?

- Әлбәттә, мин сезне өчәр атлы чанада йөртә алмам, анысы дөрес. Сезне генә хөрмәт итәргә түгел, ә мин сезне рәнҗетмәгән икәнне Шоңкар авылы күрсен. Ә киресенчә, сезгә хөрмәттән, чын күңелдән. Аннан миңа уңайлы, ә нигә?! Танышып, дуслашып бергә-бергә күңелле итеп яшәргә без телибез. Безнең гомер бер генә, аны бер-беребезгә дошман булып яшәргә була, аннан ачыктан-ачык үз фикеребезне әйтергә курыкмыйча дуслашып, бәхәсләшеп яшәрбез. Миңа Вәнҗән абый шулай сөйли иде. Әйт әле, Даут абзый, бу мин сөйләшкән абзый, саубуллашканда миңа әйтә, “гафу итегез, чыгарып күрсәтеп булмады”,- ди. Сорагач, шундый мәкәл, янәсе бар. Нинди...

Даут акырып көлеп җибәрде. Туйганчы көлде дә:

- Урта боты турында, ахмак син, аңладыңмы?! Вәт, Алтанхуяг,...,- тагын кычкырып көлеп җибәрде. Бераз торды да: - Алтанхуяг булдыра! Ышан миңа, үзе Алтанхуяг синең белән сөйләшкән!

- Туктагыз!- диеп Вәсиль акырып җибәрде. – Илдус, безнең киңәшчеләребезнең барысын да чакыр, киңәшләшергә кирәк.

Барысы да чаналардан төшеп Вәсиль янына килделәр.

- Беләсезме, мин бит Алтанхуяг белән сөйләшкәнмен. Кире барып сөйләшикме, юкмы?! Тыңлыйм сезне.

- Кайдан аңлап алдың моны?

- “Гафу итегез, чыгарып күрсәтеп булмады”, диде.

Барысы да кычкырып көлеп җибәрделәр.

- Уф, менә кирәк булса, саубуллашканда, аның сүзләре ул! Кәрдәшләренә генә түгел, безгә кайчак шулай әйтә, тик соңыннан гафу үтенә, “гадәт”, янәсе. Әйтим, ирләр, атларны кире борырга кирәкми. Ул аңлады хәзер безнең әйләнеп киләчәкне, аңардан инде җилләр исте! Үзе кайта ул. Байлыкларын нәрсәләрен алдың кире йортына илтеп куй, Вәсиль. Кайта, кайтмаса, ишетә ул. Ун тәңкә алтын турында әйттеңме?

- Әйттем.

- Яхшы,Вәсиль! Сине охшатса, кайта ул. Кайтып китик, бик ерак әле кайтасы. Иртәгә эшләр муеннан. Әлегә оныт, эзләмә аны. Ир-ат бул, хәзер син зур шәһәрнең Хуҗа кешесе. Халыкның бөтен өмет сездә.

- Дөрес әйтәсез, әйдәгез кайтып киттек.

Барысы йөгерешеп таралды. Йөгергәннәрен күреп, Вәсиль эченнән сөенеп куйды.

- Даут абзый, сез әллә бер яшьле инде. Барыгыз да бер чамада бугай?

- Дөрес әйтәсең, без бер тирә туганбыз.

 

Шушы вакыттан инде өченче көне бара иде, үзәк йортка Вәсиль янына Алтынхуяг килеп керде дә, рөхсәт тә сорамады:

- Беләсеңме, шәһәр Хуҗасы Вәсиль, аз гына үзгәрешләр кертергә кирәк, мин гәскәр турында.

- Саумысыз, Алтынхуяг, мин шат, бик тә шат. Сез һаман ялгыз яшисез, ник әле шулай? Утырыгыз, утырыгыз, зинһар. Менә бит, юл буена минем киңәшчеләрем көлеп кайттылар миннән сезнең саубуллашканда әйткән сүзләрдән. Әле дә онытып булмый!

Икәүләп көлеп җибәрделәр.

- Минем начар гадәт ул, бәләкәйдән бирле шул сүзләр хәзер дә ычкынып китә. Гафу ит мине, Хуҗа, гаепле!

- Ярар инде, булган беткән, менә син монда, шунысы яхшы. Өйләнергә, бүген исән, иртәгә юк! Балаларны ятим калдырып, хатынымны елатып ялгыз калдырырга теләмим. Минем әти-әниемне сарык суйган кебек..., әлдә күз алдымда. Бар минем сөеп йөргән иптәшем Шоңкар авылында. Таныштым мин аның белән. Албуга кунакка алып барган иде, авыл мончасы, янәсе, елга кырда. Мин үзем авыл егете булгач, кызыктым. Без шәрә мунчадан чыктык та йөгерешеп суга кердек. Күңелле чак иде. Без белмәдек, анда шәрә кыз су керә икән. Ул куркып су эчендә егылды да агып китте. Миңа шәрә килеш коткарырга туры килде. Икебез дә ару гына су буйлап агып бардык. Тотып чыгардым, ә киемнәр ерак. Кыз чибәр, сылу, шәрә, аңын куркудан югалткан. Мин уйлаган идем су йоткан диеп. Йөзен артка каратып тегене пыр селкетәм. Ә ул юк инде, авызыннан су җибәрми. Мин тын юлына сулыйм тегеңә. Ә ул миңа: “Сез нәрсә, мине үтерәсез бит”,- ди. Шулай таныштык. Айлар буе истән чыкмый. Түзмәдем, киттем. Ул хатын булып чыкты. Ялгызы, бер малай, бер кыз үстерә. Яләштем менә, туры килгәндә шунда. Шәһәргә килергә бөтенләй каршы, җене чыга чакырсам. Ике бала белән ялгыз иргә, мин аны аңлыйм. Ярата мине, шул миңа җиткән! Мин бәхетле кеше, менә бит авыр чакта да мине кабул итте, тәрбияләде, “минеке син!”-ди. Яхшы бит.

- Тукта әле, онытканмын, кунакларга минем бит күчтәнәч бар, кабымлык та, тозлы кыяр, помидор, аларның суы, барысы бар.

Ике бокал белән тулган графин өстәл астыннандагы тартмадан чыгарды.

- Мине меңбашы Рәсүль өйрәтеп китте кунакларны ничек каршы алырга.

Ничек, яхшымы сәмәй?

- Яхшысы бар, тукта атымны тикшереп керим әле,- диде дә йөгереп дигәндәй, чыгып китте. Озак та үтмәде кулына кувшин күтәреп керде. Чүлмәк сиңа бүләк, тик эчемлек икебезгә дә.

- Бу бит истәлекле әйбер, кыйммәтледер?

- Миңа бүләк итеп кытай дустым Си Ся Чун бүләк итеп бирде. Әйдә минекен тәмләп карыйк!

- Бу бит су синең, Алтынхуяг?! Чиста су, коегыздан мени?

- Әйе, кое суы. Файдалы ул, бөтен аруны бетерә, менә тик күп эчәргә кирәк. Әйдә тагын берәр бокал эчик. Эх, менә ичмасам! Сәмәй ул күп эчсәң, иртән башны авырттыра. Бездә көмешке кайнаталар, ул чистарак сәмәйгә карый,Вәсиль. Көмешкене аз гына марганцовка да салып ике атна тотсаң, бөтенләй чистара. Мандаринның кабыгын гына салып бер кич тотсаң, кытайның тәмле эчемлеге. Мин сине авылга кунакка чакырам. Бер туры китереп кайтып килербез. Анда бер сиңа ярарлык чибәр кыз бар, ушың китәр. Ә нигә, эш ул эш белән, ял вакытында кирәк. Ана ябыгып беткәнсең. Мин синең унбашлары белән танышып уйлаган уйлар белән аз-маз килешим дә, бер төн ял итәргә китәрбез, килештек.

- Мин риза, ярар шулай эшләрбез! Тик мине дә Нарыйм каласы хуҗасы Гариф кебек....

- Теләсәм, мин бүтән хәйләсен табам,Вәсиль?! Мин Шоңкар авылына Нарыймнан гәскәр килгәнен телимме инде?!

- Беләсеңме, меңбашы Алтынхуяг, киләсе җәй сугыш уеннары ярышлары башлана. Батыйхан теләге шулай, ә син нәрсә әйтерсең.

- Ә мин әхирәтләргә өч ел инде шул ярышлар үткәрергә кирәген сөйләнеп килдем, ышанмасаң, син алардан сора әле. Синең ике мең сугышчыңны монда меңбашы Рәсүль калдырды. Васыятлары булдымы сугышчылар турында.

- Сугышчыларны йоклатмаска кушты. Алар сугыш уенында зур майданда.

- Мин Енисенда һәм Таболда да күзәтеп йөрдем сез Иркутта сугышканда. Иркутта булдым өч көн элек. Беләсеңме, кайда яхшы оештырылган? Енисенда бер дигән итеп Шамсулла оештырган. Сугыш уены ун урында, су буенда, яр буенда, тау битендә, урман авызында, шәһәрнең төрле почмагыннан ерак та түгел. Тәлгәт синең биетә егетләрне, күрдем, сөйләштем. Аңа да минем фикер охшады,Вәсиль. Иртәгә үк йөреп кайтабыз, әгәр риза булсаң.

- Кыш тышта, Алтынхуяг, кыш! Ничек мин андый корылмаларга балта осталарын җибәрим?!

- Мине тыңла, син шәһәр хуҗасы, шулай. Тик кайчан оешма була, минем алар белән килешәсем килә. Нинди кыш ул, җәен яңгыр яуса, хәзер ял итеп ятырлармы? Синең биш әмирләр киңәшче, ике меңбашы киңәшче, шулаймы? Мин ялагайланырга килмәдем, турысын киңәш итәргә килдем. Иркутта бөтен көче белән балта осталарын Раид куйган. Сугышчылар бүрәнә ташыйлар, ун җирдә җир казыйлар. Ә бит Иркут салкын урынга урнашкан, суык җил туктаусыз. Ә Нарыйм тирә яклап урман, җил дә юк, ул кадәр салкын да юк. Шамсулла да җәлләмәде көмеш тәңкәсен эшчеләргә. Анда бәйрәмдәге кебек барысы шатланып эшлиләр. Рәсүльнең вакыты булмады, Ике көннән соң гәскәрен оештыргач Таболга китте. Ә менә мин өч көн вакыт үткәнне сиңа, түзмәдем, әйтергә килдем. Ялгышлыкны төзәтергә телим.

- Менә хәзер аңладым, рәхмәт! Нукер Ильдус, кер монда. Син бар миңа Тәлгәтне китер.

- Синең ничә нукер?

- Икәү минем җан сакчылары да, йомышымны да тыңлый. Рәсүль әйткән иде, унбашы белән ун сугышчыны нукер итеп куй, әлегә булмый, вакыт тар.

- Вакыт тар?! Синдә вакыт муеннан! Нигә чабасың фермасына, тегермәненә, тимерлеккә, ул бит синең эшең түгел! Иртәгә беренче булып ун нукер һәм нукеларга унбашы сайлыйбыз. Нигә әле Тәлгәтнең сүзен тыңламыйсың, кәмсетү түгелме бу?! Син алай булсаң, Рәсүль, элеке хуҗага әйләнәсең. Әйдә әйт, күпме балта осталары акча ала? Ике-өч тәңкә, ә күпме тегүче, күпме аучыларның тиресенә, күпме тире эшкәртүчеләргә...

- Булды, мин элеке акчаларыннан кәм бирмим. Ул көмеш акча күзгә күренеп азая. Яз килгәч чәчүгә балта осталарын җибәрмәсмен бит. Нәрсә, аларга “кышын күп түләдем, эшләгез”- диярменме?

- Син кәрван Төмән башкаласына һаман җибәрмәгәнсең, язга таба икенчесен җибәрергә кирәк. Синең киңәшчеләрең бишәү, Вәсиль, әллә аларны да тыңламыйсың?! Әйдә бергәләп хаталарны төзәтәбез!

- Хаталарны төзәтәбез? Син нәрсә, мине өйрәтергә килдеңме?! Мин сине куып җибәрәм, мин монда Хуҗа!

- Ә-ә-ә, шулай мени?! Юк, син түгел, меңбашы Алтанхан өстәрәк түгелме? Тәлгәт түзмәс, мине кусаң. Ачуланма, син миңа Хуҗа, сүз дә юк. Син мине үзең эзләп килдең, “миңа синең кебек ярдәмче, киңәшче кирәк”,- дидең. Мин шул ягыңны яраттым, үскәнем. Ә беләсең килсә, Алтанхан минем белән килеште, “кимчелекләрен төзәт, әгәр кирәк булса, меңбашы түгел, ә шулай ук йөзбашы булып калыр”, диде.

- Кит анан, меңбашы?! Чыннапмы?! Шулай диеп әйтте?

- Әйтте, инде Батуханга синең турда гына түгел, алтын-көмеш йолдызлар сорап җибәрде.

Шул вакыт йөзбашы Тәлгәт килеп керде. Көлеп каршы алырга диеп Вәсиль торган иде әүпән-тәүпән килде дә егылып китте. Башы әйләнә, әйтерсең җир әйләнә. Алтынхуяг көлеп җибәрде. Тәлгәткә сөйләгән иде инде алдан эчемлекнең тәэсире шулай икәнен, ул да елмаеп Алтынхуягка карап торды. Алып аны күрше бүлмәдәге сәкегә салдылар.

- Ярамас иде, Алтынхуяг, бик әйбәттән түгел бит.

- Эчмәс кергән бер күчтәнәчне. Әгәр Батухан алып килгән күчтәнәчләрне эчсә, әллә кайчан җир астында ятыр иде. Күчтәнәчнең хуҗасы бар, башта бокалы белән үзе эчсен, аңлыйсыңмы?!

- Анысы дөрес, зарары бармы?

- Юк, иртәгә иртән башында бер нәрсә калмый. Күрәсең, ябыгып беткән йокламыйча. Көмеш корты, йодрыклап тоткан тәңкәләрен, кәми дә кәми. Түләмичә эшләтә, ничек булган, шулай түли, аңлашыламы? Түләмәгәч, кемнең яхшы эшлисе килсен. Мин хуҗа, янәсе! Ә үзе мине эзләп тапканда алай әйтмәде. Миңа киңәшче кирәк, янәсе, ә килгәч “мин хуҗа!” Мин әйтәм “син хуҗа, ә мин аңа исем өчен ялагайчымы?! Көтсен менә! Карарбыз бергә, бергәпәп өйрәтербез дә!

- Минем сүзләрне дә элми, хәзер. Син дөрес әйтәсең, һәр йөзе йөз урында, ике атна саен урыннарны алыштырып уйнарга ул сугышуны.

- Мин Алтанда булдым, сөйләштем. Өйрәтегез, диеп хуплады безне. Кайчан биш киңәшче әмирләр, ике меңбаш киңәшчеләр җыела?

- Бүген җыелыш булмас инде.

- Юк була Тәлгәт, була. Син минем яклы бул, ялгышмассың, ышан миңа.

- Ышанам, бел шуны, мин синең яклы, килештек!

- Рәхмәт, әйдә сәмәен берәр бокал эчик!

Инде бокалларны тутыра гына башлаган иде, сәркатип хатын кереп:

- Җыелдылар, керсеннәрме?

- Бу хатынны алыштырмаган, яхшы хатын. Мине ул яхшы белә!

- Бәрәч! Алтынхуяг! Менә бу сөенеч, вәт бит, баребер “чыгарып күрсәтеп булмады, чукынмыш!”

Барысы шаркылдап көлеп җибәрде.

- Беләсеңме, бу малайдан Шоңкар авылыннан кайтканчы мин көлдем! Карале, нинди сөенеч бит. Минем өйдә бар, киттек безгә, сөйләшәбез, монча яктырам. Сагындык сине! Кил әле тагын бер кочам үзеңне!

Көттермәде, янына барды да Алтынхуяг Даутны үзе кочып алды. Барысы да бер буйлы, әйтерсең тик шундыйларны Нарыйм хуҗасы Гариф сайлап куйган. Тәлгәт алардан буйга аз гына кала иде. Барысы белән кабат кочаклашып аркаларыннан сөешкәч:

- Ильдус туганым, кер әле. Күрәсеңме безне, кунакларны?

- Аңладым, хәзер,- диеп елмайды да бокаллар белән тагын бер савыт сәмәй кертте. Аннан кабымлыклар белән кашыклар, сәнәкләр кертте. Тәлгәт өстәл өстенә яртылаш утырды да елмаеп иптәшләренең шаярып сөйләшкәннәрен карап торды. Күңелле иде.

- Дусларым, Тәлгәт син дә себер ирләре белән бер рәттән булдың, рәхмәт. Бездә тагын башбаштаклык була күрмәсен инде. Каты тормасак, “мин Хуҗа”- дигәнгә баш исәк, соңынан кыен булыр. Мин әле монда чагында Якуп Таболда сөйләгән, киләсе җәй ярышлар булыр, һәр шәһәрдән ике йөз яхшы сугышчылар җыелсын. Белмим, себергә Төмән башкаласына килерләрме, әллә яңа Уфа каласында барырмы, билгесез. Унбиш шәһәр әзерләргә тиеш була ярышка яхшыларын егетләрнең. Без дә шул исәптә, шуның өчен инде кичә без әзерләнә башларга тиеш идек. Безгә ничек булсада балта осталарын, җир казырга эшчеләр табып сугышчылар белән бергә ун урында шәһәр читендә сугыш майданнарын ясарга кирәк. Яхшысы егерме урында, чөнки бездә ике мең сугышчы.

- Юк, ун урында булсын әлегә, шулай да иркен әле булыр. Ике мең сугышчы бер майданда бик күп.

- Мин риза, Тәлгәт. Шулай булсын әлегә. Иртәгә иртән сугыш киңәшчесе, Тәлгәт һәм без өчәү урыннарны карап кайтыйк.

- Гафу ит, мин кайбер бу якны белгән өч-дүрт йөзбашын, аннан сүрәт төшерүчене алыр идем.

- Рәхмәт, дөрес әйтәсең, Тәлгәт! Яхшы белгән өч-дүрт йөзбашлары безгә комаучаламас. Яхшы булыр сүрәт төшерүче, тик белмим мин, ә нигә? Аңлат безгә.

- Мин ике сүрәтчене алыр идем. Алар матур итеп кагәзгә төшереп безнең Вәсиль Хуҗага күрсәтер идек. Мин монда күргәзмә ясап, бөтен батырлыкларны искә алырлык итеп сугыш уенында сындырган имән кылычларны язу белән пыяла астына куяр идем. Аннан сүрәтчеләрдән батырларның йөзләрен ясатып диварга ябештерер идем. Аннан барлык булган безнең хайваннарның...

- Көлмәгез сез, Тәлгәт нәкъ ноктасына төртеп әйтте. Дусларым, бүген эшләнәсе эшне иртәгә калдырмыйк. Сүрәт төшүречеләр бу зур шәһәрдә җитәрлек, иң яхшы сүрәткә яхшы акчасын түләрбез! Ышаныгыз безгә, бездә көч бар, сәләт бар! Без әле карт түгелбез. Балаларыбыз безнең белән горурланыр! Аннан кызлар урамда үзләрен кая да куярга белми йөриләр, беләм, алар бала чага, аларга алда гаилә матурлау, балалар үстерү. Менә алай гына да түгел икән шул. Төмән башкаласында берсе дә бу яшендә урамда уйнап йөрми. Укый, яза, чутлый белү, чигү, сүрәт төшерү, ашарга пешерә белү, аңлыйм, сез уйлыйсыз тик аш пешерү, юк, бик күп башка ризыклар, аннан дару үләннәрен белеп җыеп дарулар ясау, әгәр өйрәтергә кирәк булса бездә әле табылыр аны белгән апасы, бабасы! Аннан бит Төмән башкаласында сугышчылар кызлардан әзерлиләр, беләсезме? Яп-яшь кызлар атларда елдерәләр, кышларын урманнарга экскурсияга баралар, җәен дару чәчкәләренә, үләннәренә чаптырып баралар, җыеп кайталар, әллә бу яхшы түгел. Менә гел сугышырбыз да яшәрбезме?! Юк, көтү-көтү мал булсын, кош-кортлар фермаларда тутырып күкәй тапсын, чеби үстерсен, ашхәнәдә өстәлләр мул булсын. Акча кәми минем, янәсе. Дөрес түгел, бүген очмарлап акчаны тотсаң, иртәгә син ач, хәерче. Мин өйрәтермен ничек акча ясарга, мин бит киңәшче. Нигә без шушы Вәсиль маңкадан куркып, дөрес юлдан бармыйбыз?!

- Ә ул чынлап та дөрес юлдан барса? Кайдан эш хакын түләргә киләсе елда.

- Мин аңлатам, акча кирәк, тик акчаны ашап булмый. Акчаны ясап була. Безнең аучылар ике өй аша берәү. Аларны кызыксындырмый, чөнки ун тирегә бер көмеш тәңкә, алар бит сукыр түгелләр, төлке тиресенә берсенә түрт-биш көмеш тәңкә, монысын аңладыгыз! Эшкәртелгән тиреләр бездә киштәләр тулы, барып карагыз! Бүген утыз ат йөге Төмән башкаласына җибәрик, аларда бит тегүчеләр эшсез утыра, безнең тегүчеләр эшсез утыра, ә эшкәртелгән туннар тулып тора. Сугышчыларны карагыз, өсләренә юк, булганнарда искереп беткән. Тексеннәр, тегүчеләр күп бездә. Урын юк икән, өйләрендә тексеннәр, бездән аларга ризалык кына кирәк һәм түләү әлбәттә! Үзебезнең кибетләр башта безнең ясалган, эшләнгән нәрсәләр белән тулсын, эшләгән акчалары кабат кайтып керә, эх, дусларым! Безнең әле җир астында күп нәрсә чокып алынмый, акча җәллибез! Түләргә кирәк, булыр бездә алтыны, көмеше, тимере, кургашы, җизе, алмазы, топазы һәм башкалары. Менә кайда акча, эх, дусларым! Башта түлисең, соңыннан акчасы берләп түгел, капчыклап кайтарылыр. Әле очмарлап тотсаң, бармаклар ярыгыннан баребер агар, халык хәерчеләнер. Мин булдым, күрдем, нәтиҗә ясадым! Бергә җыелабыз дуслар, артка карамыйбыз, үзебезнең Хуҗабыз белән бергә алга барабыз, килештекме?! Без бит аннан шәһәрне генә түгел, илебезне баетабыз, Алла бирса! Рәхмәт, мине тыңладыгыз. Шуңа булса да рәхмәт.

- Ә минем хуҗалык ничек булыр? Мин аларның киңәшчесе. Барысында көмеш тәңкә, көтү көткәннәр акчасыз кала булып чыга!?

- Өйрәтермен, юкны уйлама. Кемдер безне ашка чакырды бугай?

Үзенә бармак күрсәтеп барысы көлделәр.

- Сине Хуҗаның беренче ярдәмчесе итеп куябыз, килештекме, әхирәт?!

Барысы чәбәкәй чапты.

Тик икенче көнне Алтынхуяг күренмәде.

Арттан кулларын бәйләп тимер ишекле бүмәгә кертеп очырдылар.

2.

- Мөҗипхан дускай, бу якта бер хатын яши икән, исеме Әбсәләм. Ул күрәзәче генә түгел, яхшы табиб тә, өшкерүче дә икән, ишеткәнең булдымы? Шунда барып кайт әле шушы атналарда.

- Ярар хуҗа. Миңа сөйләделәр ул хатын турында. Сезгә безнең киләчәк турында белергә кирәк. Әйбәт фикер, минемчә кеше сүзе кеше үтерә ди, шулай да начар булмас, явыз сүзләр ишетсәк тә без күпме дошманны җәя кылычтан үткәргән кеше.

- Сезгә киләчәк өчен кайгырасы юк. Чит илдән сезгә берсе дә ташланмас. Алтын урда үзе эчке эшләр белән килешмәүчелек аркасында таркалыр, тик инде сез ул вакытны күрмәссез. Мин инде ике мәртәбә тикшердем алдагысын, ике чорда да бер нәрсәне күрдем. Алтын урданың мирасы булып маскитлар калыр, бар андый халык, алар начар халык булмаса да, башта Киев урысның исемен урлар, һәм үзен “урыслар без”, диеп атар. Чын урыс халкы моның белән кәнәгать булмас, халык арасында дулкынлану сизелер. Аннан Римнең католик тәресен маскитлар муенына асып йөри башлар. Бу католик иманына маскитларның үзләштерүгә маташу һәм православие белән катыштыру бик каты охшамас, җир калтыраган булыр иде, тик көнчыгыштан килгән бик көчле татарлар моңа комаучалык ясаган. Мирас булып Алтын урда үзен урыс дип атаган маскитларга кала, тик озак үтми, бер нинди сугышсыз, хәйләкәрлек белән бөтенләй начар халыкка кала. Аларның бер иле Газраил җан матурлыгы өчен, икенчесе урыс иле, анысы баер һәм урыс халкын җазалап күңел ачыр өчен булыр. Аларның иманы Иуда, үз кешесеннән башка бу илдә бүтән кешене җазалау аларга көч бирә. Тик киләчәктә урыс ул “Иуда” сүзен әйтергә куркыр, “Иуда, еврей, җида”, дигән сүзләр күңелендә генә булыр, чөнки ул сүзне ачык әйткән кеше озак яшәмәс. Киләчәге Алтын урданың караңгы, тик шунысы бар, урыслар үзләрен арттырыр өчен мөселман халкын иделгә чумдырып үз диненә күчергә мәҗбүр итәр. Ялгышканны иң зур һәм бай ил иң хәерче халкы белән кайчандыр аңлар, инде тик ул Иуда кулыннан котыла алмас.

Бар бер явызлык, аны Бату белә, ул сугышчылар бик күп булыр, мин меңләгәнне күрдем. Бик каты сугыш чукмарлары. Алар төнъяктан булыр, әгәр дөрес эшләсәгез, сезгә әле зарары тимәс. Кайбер урыс шәһәрләрен таларлар, утта тотарлар. Күп урыс халкы тончыгып, яисә кылычтан үткәрелеп үләр. Аларга беренче түгел бу куркыныч. Хатын-кызларны мыскыл итеп башта көчләр, аннан теге турына пычагын тыгар. Үлгәннәрнең җаннары баребер оҗмахта булыр.

- Алар ушкуйлар, апа, дөрес әйтәсез. Алар инде бар бөек Новгород каласында.

- Шулар, шулар, улым, ушыклар, кәмә белән....

Синең бит уң кулың авырта, улым.

- Авыртмый, апа, сез ялгышасыз!
- Тукта әле, тотып карыйм. Менә сиздеңме инде?! Мин сиңа даваланырга дару бирәм, кичен гел шул даруны менә шушы урынга бәйләп ят. Ул аз гына җылы бирер, борчылма.

Шуны әйтим, улым, берни үзгәртергә уйлап баш ватмагыз. Чаналы ат, печән, фураҗ, солы өчен рәхмәт Бату улыма. Яшәсен иде озак кына, икенче төрлерәк булыр иде, Алла тәгәлә яхшы кешене донъяда озак тотмый. Киләчәктә, алдагы донъяда аның эшләре күп. Зур рәхмәтләремне җиткер, улым Батуга, ярармы?! Сау бул, эшем кала, сүз биргән идем муллага. Мәчет миңа шушы өйне салып бирде.

- Апа, Батухан сезне алып кайтырга кушты Сарай башкаласына. Сезгә матур йорт булыр, үзегезнең ялчыларыгыз булыр, бай яшәрсез.

- Юк, улым, донъяда Алла тәгәлә ничек теләгән, артыгын сорарга ярамый. Киләсе донъяда байлык өчен яшәгән кешене бик яратмаслар. Кеше җаны бик озак яши ул.

- Ә сез әйткән Иуда халкы киләсе донъяда тагын да шулай яшәрме, апа?

- Аларны мәңге кеше каргышы җазалар, каһәр төшкән ләгънәт киләчәктә аларга авыр. Бату күп кешене үлемгә дучар итте, тик ул күп бәләдән халыкны алып калды. Бу илләрдә еллар буена сугышып яшәп халыкның юкка чыгуы, ходай гына белә. Халык көнчыгыш европа илендә бик аз, ул урыслар да, маскитлар да халык үтерүдән бер дә туктамаганнар. Иуда ачтан халыкны интектерсә, көчен алыр өчен төннәрен үтереп канын эчсә, аны халык тиз генә аңламас, шуңа да киләчәк кап-караңгы. Ярар, улым, бар утыр да кайтып кит үз калаңа.

Бату барысын ихтибар белән тыңлады. Үзең дә белмәдең инде кулыңның авыртканын, ә ул әйткән. Менә бит Әбсәләм апасы. Менә андый кешеләр бар икәненә ышана да башладым, күрәсең яшем картлыкка бара. Минем бабам, Чингизхан Байкал күлендә үз гәскәре белән булган. Ай яктысы, текә яр, дулкынсыз диңгез, ай нуры тегеләйгә таба еракка юл салган. Карыйлар, матур, зур пыяла шәһәр диңгездә барлыкка килмәсме, Мөҗип. Сугышчылар белән Чингизхан гаҗәпләнеп карап торганнар. Татарларда анда һаман шул сүзләр бара. Мин дә барып матур айлы диңгезне саклап яттым, тик ачык һәм тыныч төнне күрә алмадым. Кайдандыр болыт килеп чыкты, кайдандыр дулкын барлыкка килде. Ә менә Әбсәләм апаның сүзләре бик тә бер шаман бабайның сүзләре белән охшаш. “Алда караңгы”, “Иуда”, “еврей халкы”. Әйтерсең сөйләшеп куйганнар. Ә мин озак яшимме?!

- “Озак яшәсен иде, без әле бик яхшы чакта яшибез!”- диде. Тик менә ушкуйларны, “ушыклар, кәмә белән...”, диде.

- Барысы да алда буласы җебенә кадәр дөрес чыкмый, яртылаш ул бозылып, томан булып күренә. Ә бәлкем безнеңчә ушыклардыр. Әле билгесез Иуда дине безнең өчен.

- Мин ишеткәнем бар, шундый дин бар. Ул Газраил иле бар, үлем фәрештәсе иле безнеңчә. Бөтен халыктан аларның халкы аерыла. Башларында бәләкәй генә ак түбәтәй, өстеннән зур һәм киң кап-кара эшләпә. Ике яклап үрелгән чәч, кара озын пәлтә. Алар таш стенага карап, башларын ия-ия туктаусыз үзләренең кара тышлы язылган антны укыйлар икән.

- Ничек, яттан белсәләрдә укырга кирәкме? Антларында нәрсә язылган?

- Аларның китабында яхшы сүзләр юк. Кеше үтерсәң, көче сиңа күчәр, шайтанга әверелерсең, менә шулайрак, аның тәрҗемәсе юк. Җеннәр белән бәйле бугай, шуңа да китапның тышы да кара. Аларның Иуда диненә бүтән халык теләсә дә күчә алмый, тик еврей каны булу кирәк. Үткән гасырда кайсыдыр еврей булган икән, аның нәселе еврей телен белмәсә дә Иуда динендә чутлана, түбәтәйне киергә рөхсәт ителә, ул диннең кара тышлы китабын тотып башыңны ташына тукмарга ярый.

Эчләрен тотып кычкырып көлделәр.

- Ярар, Мөҗип, гафу ит, кунаклар көтәләр. Өйемә чакыртырмын әле, бераз күңел ачырбыз.

 

Озак көттермәде Батухан, көннәрнең бер көнендә нукеры килеп чакырды. Мөҗипхан сәркатип Айгүльгә әйтте дә атына атланып Батуханның йортына китте. Янында Даниль үз аты белән бара иде.

- Мөҗипхан, сез әллә беркайчанда күрмисез, минем өстә инде кайчаннан яңа кием.

- Ә, шулай мени, онытканмын өстеңә карарга. Нәрсә, әллә бик охшамый сиңа?

- Сөенечемнән миңа канатлар үсте, аякта яңа унт аяк киеме, башымда бөтенләй хәзер икенче.

- Асияны хәзер инде сиңа кияүгә бирәләрме?

- Бөтенләй икенче хәзер, мине гел зур кунак итәләр. Мунча ягалар икән, мине Асиядан чакырталар.

- Мин сиңа рөхсәт биргән юк бит?

- Мин сәркатиптән рөхсәт алам. Сез аңа каршы әйтмисез.

- Үз кызымны шулай яратмыйм, ә Айгүль икенче ул. Ярар, син бар кит, Асия көтәдер.

- Рәхмәт, мин киттем. Сау булыгыз!

Атын аркылы агачка бәйләп куйды да Батуханның нукерына яреп кереп китте. Елмаеп берсе берсен кочып, аркаларыннан сөештеләр. Өстен салып өйдәге хезмәтчесенә бирде дә яреп түрге якка керде.

- Беләсеңме, мин сине көтеп алдым. Әйдә әле мунча керик, мин гел тирли башладым соңгы вакытта. Тышка чыгып суына башладым. Син әйтә аласыңмы, нигә шулай ул?

- Көндә сез аз булсада каты эчемлек эчәсез, шулаймы?

- Ул бит аз гына, мин ышанмыйм.

- Бөтенләй ташларга кирәкми, ә менә елына бер ай аз гына да кабырга ярамыйча, бөтен организмны чистартырга кирәк. Организм үзе чистарта ул. Көндә салкынча чиста су эчсәң, иң яхшысы.

- Күпме, бер чашка җитәме соң?

- Юк, күп эч, ул яхшы. Су сиңа бик яхшысы килә, су синдә тәмле, салкын, шифалы! Көненә ярты бидрә, әгәр эчәлсәң.

Без синең белән, Бату, үткәндә кызлардан торган сугышчылар гәскәре әзерләргә сөйләшкән идек, исеңдәме?! Менә хәзер тыңла инде. Төмән башкаласында ике йөздән артык кызлар язылганнар икән, ә дөресе тик ике йөз яшь кызларны тазалыкларына, әти-әнисе ризалыгы белән исемлек төзеп сугышчы рәтенә алганнар. Атта атланып чаптырып барырга, җәядән уклар атырга, пычак ыргытырга, хәнҗәр белән дошманыннан сакланырга, үзләре өчен җиңел итеп ясалган кылыч белән ничек кулланырга, йөгерергә, биеклеккә, озынлыкка сикерергә өйрәтәләр икән. Шулай ук файдалы дару үләннәрен җыялар, тәбип эшләрен эшләргә ярдәм итәләр, аш-су ашамлыкларына өйрәнәләр икән. Монысы әле көн дә укырга, язырга, чутларга өйрәнгәннән башка. Шулай ук Табол, Нарыйм, Иркут калаларында да шул ук тәртип икән. Ышанасыңмы, яшь кызлар шул яшьтәге егетләрдән арттыралар икән.

- Нигә, элеке вакытта кайчандыр безнең монгол халкы сугышка хатыннары белән барганнар. Син оныттың мени шуны?!

- Мин аңардан әйтмим, без хәзер шуны кабаттан Ясага кертәбез булып чыга. Ә бит Ясада хатын-кызлар шифалау, ашарга әзеләү өчен үз теләге белән сугышта катнаша ала диелгән, шулаймы? Ә бит хатын-кыз чын сугышчы! Ир-атлар белән бергә хатын-кызлар да сугышта катнаша булып чыга түгелме?!

- Юк, ботама Мөҗип! Син нәрсә монда миңа әкият сөйлисең!? Нәрсә, син аларны тагын пушкадан да, катапультадан да, аркбалистан да бүген атырга өйрәтерсеңме, аннан аларны өстерәргә дә кушар идең безнең белән бер рәттән! Юк, ясада дөрес язылган, тик теләге булса, ялгыз кызлар, ә кияүдәге балалы хатыннар түгел. Бөтенләй оятың юк синең! Алар безгә киләчәккә уннап балалар табалар, киләчәк безнең алар кулында. Теләсәң, үзең балаларыңны ал да ушкуйларны кырырга бар. Мин инде беләм, бар гәскәр булган шәһәрләрдә кызларны өйрәтәләр. Аларны сакланырга өйрәтәләр, Мөҗип! Тик әгәр безне тар-мар китереп кызларыбызга ташлансалар. Минем истә, бер аш-су әзерләгән кызны көчләгәндә, кызкай хәнҗәрен савытыннан алып дошманның муенына кадаган да үтергән, аннан икесен үтереп урманга качкан, ә син ишетмәгәнсең дә?!

- Ишеттем ул хәлне, ул безнең гәскәрдәге кыз әле булган, исеме дә Гәлиябану аның. Бөтен ил ул батырлыкны сөйли. Яшь чибәр кыз булган ул, әйтәләр үзенең йөзбашына гашыйк булган, шуңа да ул аш пешерүчеләргә язылып сугышка киткән. Аннан егетен төнлә яралы килеш табып, тартып урманга алып киткән. Ярасын үләннән чәйнәп дару ясап каплаган, терелткән. Кузгалактыр, ашарга яраган бүтән үсемлектер җыеп, йомран тотып, чи итен ашатып астына тычып яткан егетен аякка бастырган, аннан ярты мең чакырымнан безнең илгә кайтканнар. Әле дә исән диләр, кайсыдыр авылда сарык үрчетеп, сыер сөте эчеп яталар.

- Син менә Әпсәләмгә бардың, шуны да белмисең. Шунда яшәп яталар. Аның ярасы тагын ачылган да, хатыны шунда алып барган, менә шунда инде Әпсәләм терелткән. Шунда яшиләр алар хәзер.

- Ә нигә миңа әйтмәдең инде?

- Ул гаилә шунда яшәп ятканын мин син киткәч кенә белдем, Аларның өч балалары бар, ике малай, бер кыз. Малайлары йөзбашы булып Мәдҗәр каласында хезмәт итәләр икән. Өйләнгәннәр, балалары бар, әти-әнисенә кайтып йөриләр икән. Мин бүләк җибәрдем ике баласына да. Аннан кызына кыйммәтле муенча җибәрдем. Батыр хуҗага, батыр хатынына күчтәнәчләр һәм бүләкләр җибәрдем, онытмадым Әпсәләм хатынны да. Аптыраганнардыр инде искә алгып шул кадәр бүләк җибәргәнгә. Сөенсеннәр Мөҗип, шулаймы?! Мин алай гына да түгел, ә бар сугышта катнашкан, яраланып кайдадыр яшәгән ир-атларга күчтәнәч һәм бүләк җибәрергә куштым. Бүләк итеп көмеш тәңкә җибәрәм. Ике меңнән артык исемлек буенча чутка кергәне, йөзәр көмеш тәңкә җибәртәм. Күпләре картлыктан да, ярадан да чирләп үлгәндер. Шулай да искә алырга кирәк мөмкинлек булганда. Йөз көмеш тәңкә күп ул, әйбәт тотсаң бер елга җитә булып чыга, чутлаткан идем. Аннан күбесе кире кайтыр. Ничек уйлыйсың син?!

- Ул исемлектә урыслар да бармы?

- Әлбәттә безнең якта сугышканнарга бар, Урда да яшәгәннәрнең барсына да була, Тәңгри бирсә. Аучы авылыннан син чакырган бер гаилә килгәннәр, унбашы Ринат һәм Айсылу. Син әле ике шәп айгыр бүләк иткәнсең дә никахтан соң Сарай каласына кызларны укытырга чакыргансың, исеңдәме.

- Исемә төште хәзер, аларны кая куйдың инде?

- Кая булсын, кунакхәнәдә алар. Син нәрсә хәзер күргән берсен Сарайга җыясыңмы?

- Булды инде, күпсенмә! Ул егет әле сугыш уенында аптыратыр безне. Мин аны тикшердем, ә ул кыз, Айсылу, чынлап та сылу кыз, үзе кебек чибәр кызлар, малайлар табыр, Алла бирса минем Тәңгригә! Монда булыр-булмас кеше кирәкми, чибәр, таза булсыннар, аннан башлы яшьләр!

- Булды, булды, кызып китмә. Чум ана суга, инде бер чүлмәкне катың!

- Мин үзем генә бер чүлмәкне...? Ә син карап тордың булып чыга?!

- Теге ушкуйныкларны мин әйтәм, елгаларны боз тотты, безгә юл ачык!

- Тагын мин китимме инде. Бәлкем башкортлар барсыннар? Казанда корсак симертеп ята Тимерхан, ул да сугышта сирәк була.

- Алар хәйләкәр түгел синең кебек, тар-мар китерәләр аларны. Мин әйтмим тик сиңа гына диеп, безгә мәскитләр ярдәм итә. Аннан идел елгасы буйлап Мәскәү янына кадәр генә. Йоклап яталар димәсеннәр. Идел елгасыннан менәсең, аннан төшәсең.

- Ярар, бу мәсәләне чишәрбез. Теге Василевскийны үзебез белән алырга кирәк булыр, бояр бит әле ул?

- Бояр Василевский ушкуйлар турында сөйләде шул, бөек Новгородта оештырылган алар. Ул шәһәрне яндырасы калган, кем уйлаган анда ерткыч халык үрчер диеп. Идел елгасы ачылса, алар елга буйлап тагын бу якларга килеп чыгулары бар. Менә әле көзгә табан безнең Новгородта булганнар, шәһәр милеген алганнар, хатын кызларын көчләгәннәр, күп ир-атлар үтерелгән, кайбер йортлар янган. Әле алай гына да түгел безнең Кострома каласында пыр тузып йөргәннәр, шулай ук Самарада, шулай ук Сембердә, Селиҗарда, Тверда, Старицада, Корчев белән Дубнада, алар безнең исемнән ясак өч елга таптырып алганнар, ә инде Ярлык минем исемнән сораннарны шунда ук кискәләп үтергәннәр, янәсе күрсәтәбез әйдә диеп үзәк йортка алып керәләр дә куркытып халыкка янәсе “ярлык бар, мин күрдем” диеп боярдан әйттерәләр икән. Төрле хәйләкәр уйлары бар аларның. Ә кайсыдыр калада тавыш чыкса, китә бөтенләйталау, хатын-кызларны мәскәрәләү, өйләрне яндыру. Бик усал, таза ирләр, гомер буе сугышканнар. Меңбашы Җәүдәт сөйләде, ничектер качырып Мәскәү ясак биргән диеп, янәсе үз кешеләре. Мин җиткерттем ул Дмитрига, биклербекка ярлыкны алырга мин мөмкин синнән, кара аны дөрес булса. Бик каты өркетеп кил, ә миңа булган яңалыкны өзмичә җибәреп тор. Үзең беләсең, башкортларда бишәр йөз сугышчы калдырткансың, барысын себергә Алтан меңбашына ярдәмгә җибәрткәнсең. Аларда әгәр теге-бу була калса син гаепле.

- Нинди алар сугышчы, йөзбашлары аларның симереп яталар иде инде. Берсе, ышан миңа, берсе минем батырны алдыра алмады! Минем йөзбашы Саматка унар сугышчысы чыкты имән кылычлары белән, биш минутта берсе артыннан берсе очты, имгәнеп яттылар. Аннан мин аларның бала-чагаларын җибәрергә куштым. Мин Алханханга тугыз йөз җибәрергә кушмадым, ә биш йөз сугышчы, ул элемтә хуҗасы Якуп тагын ярдәм итергә кушкан яшь сугышчылар белән. Ана, тик

Биш йөз җибәрде Бугдайхан. Алар сугыша беләләр мени, тере ит алар сугышта. Алтан аларны кеше итмәсә, ялгыша ул Алтан.

- Ул да синең кебек уйлаган шул, Иркут белән Нарыймны алганда бер башкорт егетен сугышка җибәрмәгән. Ишеттем Җәүдәттән, биетә икән тегеләрне, араларыннан йөзбашларын бөтенләй сугышчы дәрәҗәсенә төшереп беткән. Әле йөзбашына инде лаек дигәч, үзендә сораулар биреп интектерә, ә юк синең кебек охшаса йөзбашы, охшаса берәр кәнтәе, унбашы!

- Минме шулай, йөзбашлары белән үзем сугышып кына тикшереп куям.

- Сугышу берни түгел ул, әгәр башыңда чүп икән. Алтан комнан зур сугыш мәйданы ясаткан, анда ташлардан таулар, сызып елгалар ясый икән дә сораулар ала. Башы эшләмәсә, имтихан сынауны үтәлми, ул инде йөзбашы түгел. Күпләре укырга, язырга, чутларга өйрәнәләр икән. Барысына башы эшли, ә укый белми икән теге башкорт. Иртәдән кичкә тиклем тегеләр укыйлар икән. Укытучыларын да тапкан, мәктәпләр дә төзеткән. Бүгенге көндә шундый яшьләрне котырткан язын ярыш башлана диеп бөтен урда каларында, ике йөз сугышчы сайлана бездән диеп янәсе, хәзер үзләре пыр тузып сугышып яталар икән. Җәүдәтнең шымчысы шак каткан күреп, ә синекеләр анысын-монысын белмиләр.

- Юк, алай димә, сугыш уеннары миндә дә бара, кызларны да өйрәтәләр, мәктәптәге яшь егетләрне дә. Минекеләр дә пыр тузалар, үзем әле гел алар белән уйнаштырам, кара миңа, синеке шикелле эчем юк әле.

- Миңа инде утыз биштән артык, туганкай. Ә ул гомернең яртысы үтте дигән сүз, ә инде кулга күсәк тотарга бөтенләй вакыт юк. Мин ана Актархан кебек корыч кылыч белән уйнар идем әле. Көндә үзенең җан сакчылары белән берәр сәгать уйный, йөгерә, сикерә, гер күтәрә икән. Алтмыш яшь, корсагы юк. Ә нинди егетләрдән меңбашлары ясады, бармаклар җитми, ә син менә кем?! Ата ялкау син, белдеңме. Бар ана “ушекларны” кыйнап кайт, Әбсәләм апасы әйтмешли.

Икесе дә көлеп куйдылар. Мөҗип үзенең кимчелекләрен шушы бәхәсләшкәндә күрә иде, аннан икенче төрле итеп төзатә башлый. Бу юлы да әңгәмә юкка китмәс, билгеле.

- Әйт әле Мөҗип, син менә шул кадәр биеклектәге алтын ат нигезенә ничек ул, баскычтан мендеңме, аннан баскычны алып ат корсагына куеп менгәнсең икән, диеп ишеттем.

- Кара әле, Җәүдәт сиңа җиткергән дә инде, менә дуслар, алдыңда елмая, артыңнан йодрык ямый! Мин аны сүгәм әле шуның өчен, бүтән минем дус түгел ул!

- Борчылма, Җәүдәтнең үзенә мин күрсәттем инде, сине тыеп калмаганы өчен! Ул миңа әйтер, көт, донъяның бөтен серен белә, шул миннән куркырмы. Аңа үлем, әгәр серне тота белмәсә, ялгышасың “малай, бидрә төбенә ярамай”! Башың эшләми, мин синнән имтихан алмый булмас ахрысы.

- Аннан каян минем кебекне кайдан табасың инде?! Бот астында калкып торган нәрсә түгел минем кебекләр, җир йөзендә унау без. Мөҗипхан, Бугдайхан, Алханхан, Алтанхан, Тархан, Кәримхан, бетте бугай инде.

- Сана уйлап, әйткәч барысын да әйт, имтиханнан беренче сорау сиңа!

- Бар анда, син аларны болай гына куйгансың, мәсәлән, Аспаруххан, хан Котраг, Кубратхан, аларның исемемнәре таныклы кешеләрнеке чөнки.

- Чөнки, син әйтәсең чөнки?! Алар Берке белән тегеләй-болай пыр туздырып урта Азияда йөрделәр, каян аларны беләсең син. Исемнәрне дә сугыштагы батырлыклары өчен биргәннәр аларга, ә бала чагында бирелгән исем түгел. Кем бу Идель Булгарны төзеткән, беләсеңңме? Ике бертуганнар шушы Кама елгасы буен элеке яшәгән халык белән килешеп, үз халкы белән урнашканнар. Хәйләкәрлек бик зур булган монда. Юк ул синдә баш. Бик ягымлы, х