МОДУЛЬ 3. ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ЖӘНЕ РУХАНИ ЖАҢАРУЛАР

Лекция №7 Тәуелсіздік жағдайындағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік құрылысын қалыптастыру /13-14/

Негізгі ұғымдар: Біріккен Ұлттар Ұйымы, стратегия, инвестиция, халықаралық экономикалық және қаржылық ұйымдар

Мақсаты: Қазақстанның басқа елдермен саяси және экономикалық байланыстардың дамуы Ресеймен экономикалық байланыстары мен халықаралық қатынастар туралы тарихи біліктіліктерін дамыту.Отаншылдық рухқа тірбиелеу..

Жоспар:

1. 1995-2000 жылдары Қазақстан үкіметінің әлеуметтік саясаты.

2. 1995-2000 ж.ж. мәдениет, ғылым білім және денсаулық.

3. Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңіндегі басты сыртқы саясаты (XX ғ. аяғы- XXIғ. басы.)

1. 1995-2000 жылдары Қазақстан үкіметінің әлеуметтік саясаты. Қазақстандағы экономикалык, әлеуметтік, саяси удың құқықтык базасы 1995 жылы жаңа Конституция қабылданды.

Реформаларды жалғастыру және тереңдету үшін Қазақстан Республикасы Президентінің басшылығымен және тікелей қатысуымен әзірленген елдің жаңа Конституциясын қабылда у жөніндегі республикалық референдумның маңызы аса зор. Жаңа Конституцияны қабылдауды біддірген 1995 жылғы амыздағы референдумның оң қорытындылары (сайлаушылардың 89 пайызы жақтап дауыс берген) тандаған жолдың дұрыстығын тағы да дәлелдеп берді. Ірезиденттің Қазақстан Республикасының егемендігін жариялауымен бірге аумақтық тұтастықты сақтау мен едцің Іқ қауіпсіздігін қамтамасыз етудің неғұрлым өткір Іелері де шешімін тапты.

Конституцияның кабыддануы Презвдештік басқару анының ауқымында Мемлекет басшысының мәртебесі, "ахуалды" меңгеруіне, сөйтіп Қазақстан жағдайында рмлекеттік билік органдарының үйлесімді қызмет етуін гыз етуге, коғамды ойдағыдай және түпкілікті реформа мүмкіндік береді. Сонымен қатар, қуатты әлеуметгік Іс жүріп жатқан кезде көп ұлтгы әрі көп дінді қоғамда латгық татулықтың, қоғамдық түрақтылықтың және аралық келісімнің кепілі Президент сынды түлғаның: өмірлік мәнді мәселеге айналады. Ол сонымен қатар меттің өзін тағайындап отырған халықтың алдындағы жауапкершілігін көтерудің де ұтымды құралы болды.

Тәуелсіздік алған Қазақстан Республикасы алдывда ядролық саясатгың өзіңдік қырсырын, ядролык, қаруды жоюдың түрлі мәселелері бойынша ұстанымдарын анықтау секілді өте маңызды міндеттер тұрды. Ядролық қарудан бас тарту саясатын ұстанған Қазақстан 1991 жылғы 29 желтоқсандага Алматы декларациясына қол қоюшы ретінде Ресей, Украина және Беларусьпен бірігіп, бұрынғы КСРО ядролық арсеналының қызметіне, ядролық қауіпсіздіктің қажетгі дәрежесін жоғалтпау үшін бақылау жасау қажеттігін айтты. Қазақстан сондай-ақ КСРО-ның стратегиялық шабуыл каруын қысқарту саласындағы халықаралық міндеттемелеріне сенімділігін қуаттады. Биліктің тұрақтылығы реформаларды жүргізудің жоспарлылығын, кезеңцерін, биліктің әр тармағындағы саясат сабақтастығын қамтамасыз етті. Соның нәтижесінде қоғамда саяси тұрақтылық сақталды.

1995 жылғы Конституциямыз экономикалық реформаларға тың серпін беріп, Үкімет қызметі үшін нарықтық қатынастар талаптарына сай келген және сай келетін заңна-малық негіздің және заіщамалық ерістің жасалуын қамтамасыз етті. Мәселен, Конституция мемлекеттік те, жекелік те меншіктің бірдей қорғалуына кепідцік береді. Біздің еліміз үшін жерді жеке меншікке жатқызу мүмкіндігін конститу-циялық тұрғыдан бекемдеудің маңызы ерекше болды соның ішінде макроэкономикалық түрақтьшықты, инфляцияны толық тежеуді, тиімді қаржы-кредит жүйесінің қалыптасып, меншік қатынастарының түрақтанғанын, жекелендірудің кезең-кезеңімен ойдағыдай жүгізілгенін атаған жөн. Әсіресе, инвесторлардың сеніміне ие болғанымыз президенттің керегендігін көрсетті.

Қазақстан бүгінгі күні ұлттық экономикаға шетел капи-талын тарту жөнінен үздік көрсеткіштердің біріне ие. Әнеркәсіп өндірісі түрақты есе бастады. Ауыл шаруашылыш жанданып келеді. Әлеуметтік реформа табанды да жоспарлы жүргізіліп келеді.

Бүгінгі күні біздің Конституциямыз бен зандарымыз адам иігілігіне жұмыс істеумен қатар, оның шығармашылық, жасампаздық қуатына серпін беріп, кәсіпкерлік бастамашылығын ынталандырады деп айтуымызға толық негіз бар.

Жаңа Конституциямызда азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандығы айқын тұжырымдалып, оларға нақтылы кепілдік берілді. Негізгі занда адамның қадір-қасиеті, оның құқықтары мен бостандығы туралы қағида-лардың баянды етілуі әрбір азаматгы қорғауға деген ұмтылыстан туындап отыр.

Басқаша айтсақ, Конституциямызда осы заманғы нарықтық экономиканың адамның өз еңбегінің нәтижесіндегі нақты үлесіне (нәтижесіне) қарай оның сан түрлі мүддесін қамтамасыз ету мүмкіндіктерін алға тартатын принциптеріне сәйкес азаматтардың конституциялық құқықтарының, бостандығы мен міндеттерінің мәнісі мен мазмүны пайымдалып отыр. Бұл ретте мемлекет тегін әлеуметтік қамтудың ең қажетті төменгі деңгейіне кепілдік береді.

Қазақстанда қазіргі қолданып жүрген Негізгі Заңның қабылдануына орай азаматтардың өз мүмкіндіктерін іске асыруы үшін сапалық жаңа құқықтық кеңістік қалыптасып, коғамды одан әрі демократияландыру үшін кең өріс ашыдды. Экономикалық бостандық, идеологиялық және саяси саналуандық, баршаның заң адцыңцағы тендігі — Қазақстан-ның құқықтық дамуының негізгі басымдықтары, осылар. Сонымен қатар, Конституция демократиялық институтгары асыра пайдалануға жол берілмейтінін ескертеді, сөйтіп конституциялық құрылысы күштеп езгертуге, республиканың тұтастығын бұзуға, мемлекетгің қауіпсіздігіне нүқсан келті-руге, әлеуметтік, нөсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық алауыздықты қоздыруға тыйым салады. Негізгі Заңның қоғамда конституциялық зандылықты, тұрақтылық пен құқық тәртібін қамтамасыз етуге бағытталған қорғаушылық уәзипасы, міне, осыдан айқын көрініс береді.

Біздің Конституциямыз, бір қарағанға "Қатал" болып корінгенімен, демократиялық институттар құруға кедергі келтірмегені былай түрсын, қайта оларды қолдап, көтермелеп отырады. Негізгі Заңға 1998 жылы енгізілген түзетулер де, міне, осыған бағытталды. Мүны, тегінде, биліктің қолда-нылып жүрген институтгарын демократияландыруға — Парламенттің өкілеттігін кеңейтуге, жекелеген санаттағы бас-шылардың, соның ішінде аймақтағы басшылардың сайлан-балылығына байланысты, сондай-ақ саяси партиялар мен қозғалыстардың қызметіне, азаматтардың қоғамдық бірлес-тіктерінің ел өміріне белсене қатысуына байланысты да айтуға болады.

Бұған мысал ретінде Конституциямызға сәйкес құрьшған екі палаталы Парламентті айтуға болады.

1998 жылдың күзінде Парламент қабылдаған Конституцияға енгізілген өзгертулер мен толықтырулар жоғары өкілді органның мемлекеттік билік жүйесіндегі маңызын, ролі мен орнын айқындап берді. Жүйеге келтірген конституциялық низамдар еліміздің заңнамалық органы қызметінің тегеурінін, оның депутаттарының кәсіпқойлығын артгыруға бағытталды.

Парламенттің заңнамалық қүзыретінің аясын айқын белгілеу заңнамалық биліктің неғүрлым тиімді жұмыс істеуіне қажетті алғышарттар жасап, заң шығару жұмысының пәрменділігі мен сапасын артгырады, оны қатаң конституциялық негізге қояды. Ал, мұның езі, өз көзінде, еліміздегі консти-туциялық зандылық тәртібін нығайтады.

Өркениетті қоғамда Парламенттің қолындағы ықпал ету мен бақылау жасаудың ең қуатты құралдары ұтымды зандар Қабылдау, мемлекеттік бюджетті бекіту, Үкімет қызметінің бағдарламасан мақұлдау немесе кабыдцамай тастау, Үкіметгің осы бағдарлама бойынша Парламентке есептілігі, Премьер-министрді тағайындауға келісім беру, сенімсіздік біддіру, Парламент палаталарында үкімет мүшелерінің есептерін тывдау жөне Президентке оларды қызметтерінен босату женінде үсыныс жасау болып табылады. Сейтіп, барлық бақылау жасау өкілеттері біздің Конституциямыз бойынша Қазакстан Парламентінің қолына беріліп отыр.

Мұның үстіне, Ұлттық Банктің төрағасын, Бас прокурорды, ҰҚК-нің терағасы, Жоғарғы Соттың төрағасы мен судьяларын, Орталық сайлау комиссиясының төрағасы мен мүшелерін, сондай-ақ Конституциялық кеңестік құрамының копшілік бөлігін тағайындау сияқты негізгі кадр мәселелері де Парламенттің немесе оның палаталарының тоқтамды, шешуші сөзінсіз жүзеге аспайды. Осылайша, Қазақстан Парламентінің конституциялық өкілеттігі қазіргі жағдайда барынша ауқымды болып отыр.

Бұрынғы кодцанылып келгеніне қарағанда, 1995 жылғы Конституция жаңа институттар мен низамдар енгізді. Бұл арада әңгіме Парламенттің екі палаталы құрылымын, Конституциялык, кеңес тағайындау, қолданылып жүрген құқық көздерінщ арасалмағын айқындау, соттардың біртұтас жүйесін құру, биліктің сот тармағының тәуелсіздігін қамтамасыз ететіндей деңгейге оларды жасақтаудың жаңа тәртібі жайында болып отыр.

Бізде құқықтык мемлекет қалыптастыру процесі енді ғана күш алып келеді, сондықтан да біз үшін құқықтық жүйесінің, соның ішінде сот жүйесінің тиімділігін арттыру маңызды мәселе болып табылады. Оның үстіне бұл процесстер бір-бірімен өзара байланысты әрі өзара тығыз қарым-қатынаста болып отыр.

Ұтымды экономика, жетік құқықтық база болмайынша, әділ де адал соттың болуы да мүмкін емес. Өз көзінде, нарықтық кұқықтық жүйені қалыптастыру, Конституция мен зандарды мемлекеттік аппаратқа, барлық азамматтар мен заңды түлғаларға мүліксіз орындату арқылы ғана экономиканы өркендетуге болады.

Заңды қастерлемейінше, құқық пен сот жүйесін үлықтамайынша, Қазақстанда тиімді экономиканың болуы мүмкін емес.

Мемлекет құру ісі — үздіксіз процесс, ол мемлекет қанша омір сүрсе, сонша уақыт жүргізіле бермек. Әлбетте өмірдің езі оған өзгерістер енгізуді, соның ішінде конституциялық өзгерістер енгізуді талап етуі ықтимал. Бірақ бір мәселенің басы ашық, Қазақстан Республикасының Конституциясы озі өмір сүрген жылдардың ішінде өзінің өміршеңцігі мен тиімділігін дәлелдеді, оның басты қағидалары бүгін де кокейкесті қалпында қалып отыр. "Қазақстан 2030" страте-гиясында атап көрсетілген: "Аса ауыр жағдайларда жинақ-талған мемлекеттік құру, саяси және экономикалық рефор-малар жүргізу тәжірибесі, әлем және оның дамуы туралы білім-білігіміз", қазақстандықтардың төзімділігі мен түсінушілігі бізге қосымша күш-қуат пен сенімділік үстейді".

Еліміздің негізгі Заңы біз үшін адцагы уақытта да озіміздің билік максатымыз — мемлекетгердің олемдік қоғамдастығына енген, азаматтарының дәулетгі лайықты омір сүруіне барлық жағдай жасалған тәуелсіз экономикалық еркенді мемелекет құру жолындағы ілгері басуымызды реттейтін негізін калаушы басты құжат болып қала береді.

Тәуелсіз Мемлекеттер Достастыгы тарихыңдағы аса жарқын кұжаттардың бірі "Қарапайым адамдарға қарай қарапайым он кадам" бағдарламасы мен Еуразия одағының моделі болып табылады, оларда Президент Н.Ә.Назарбаевтың жан азабы мен ақиқаты - өз елінің қарапайым адамдары және тарих пен тағдыр тәлкегіне орай бір сәтте шекараның екі жағында кала берген бұрынғы КСРО азаматтары жөніндегі камқорлығы шоғырланып, көрініс тапқан. Және де ақиқат пен әділетгікке жүгіне отырып, Н.Ә.Назарбаевтың адамдарға көмек беру жөне олардың өмірін жеңілдету тұрғысындағы жарқын идеясы мен шынайы үмтылысын осынау оң існиет арналған жандардың жылы ұшырай қабыл алғанын есте сақтаған жөн. Бағдарламаның ТМД-да кабылдануы, Қазақстан Президентіне жолданған жүздеген, тіпті мыңдаған алғыс хаттар осының куәсі болып табылады.

Сонымен Ата Заңьшыздың қабылдануы, экономикаға басшылық жасаудың жүйесін қалыптастыру, әлеуметтік және ұлттық саясаттың негізгі бағдарын белгілеп беру, тұрақтылықтың сақталып отыруы Қазақстан мемлекетгілігін қалыптастырудың сын сағатынан сүрінбей өттік деп қорытынды жасауымызға мүмкіндік береді.

2. 1995-2000 ж.ж. мәдениет, ғылым білім және денсаулық. Халықтардың қарым-қатынасындағы басты да мәнді қырлардың бірі-гуманитарлық, соның ішінде мәдени ықпалдастық. Көптеген парасат иесі ғалымдардың

эконномикалық проблемалар қанша күрделі, қаншама білгір болса да, мәдениет мәселелері, рухани игілік жайлары басым тұрады дейтін санаспасқа болмайды: шынында да, адамдардың санасы мен имандылығындағы ақау-нағыз қасірет.

Ықылым заманнан-ақ мәдени ынтымақтастық, рухани астасу тарихының қандай тар кезеңдерінде болсын халықтарды тұтастырып, ел мен елді табыстыратын берік дәнекер болған.

Құрлық бойымен дүние жүзіндегі ең ұзақ ортақ шекаралардың бірі және іргелес жатқан ұлан-ғайыр территория өткен уақыт ішінде біздін халықтарымызға тату көршіліктің мейлінше мол тәжірбиесін тауып, жинақтауына мүмкіндік берді. Кемеңгер ақын әрі ойшыл Абай қалдырған рухани мұраның ғасырлар бойғы берік-байланысты одан әрі дамытуға тигізетін ықпалына баға жетпейді.

Туғанына 160 жыл толуы 1995 жылы атап өтілген қазақтың тамаша ғалымы Шоқан Уалиханов: «Біз орыстармен тарихи, тіпті қандас туыстықпен байланысқанбыз- деп жазды.Ресейлік және европалық талғам биігінде тамаша білім алған Шоқан өз халқының арман-мүддесін қалдықысыз білетін.Қазақ халқының болашағы туралы ой толғай келіп ол: «Халықтың қалыпты өсуі мен дамуы» үшін ең әуелі бостандық пен білім керек,-деді.

1994 жылы бүкіл шығармашылық өмірі қазақ халқының музыка әениетімен тығыз байланысты болған белгілі музыкантэтнограф. Қазақстанның халық артисі Александр Затаевичтің туғанына 125 жыл толуы кеңінен аталып өтті. 20-ші жылдары Орынборда тұрған көзінде А. Затаевич қазақ музыка мәдениетінің байлығымен ерекшелігін барынша сөзінді. Ол ұлттық музыканның фольклордың шығармаларын тұңғыш жинап, бастырып шығарды, 2300-ден аса халық әндері мен күйлері жазып алды.

Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Ресей Федерациясының кезекті сапарының барысында мәдениет, ғылым мен білім беру саласындағы ынтымақтастық туралы сондай-ақ біліктілігі жоғары ғылыми және ғылыми-педагогикалық кадрлар даярлау саласындағы ынтымақтастық туралы,сондай-ақ біліктілігі жоғары ғылыми және ғылыми-педагогикалық кадрлар даярлау саласындағы ынтымақтастық туралы келісімдерге қол қойылды, бұлар осы салалардағы қарым-қатынасты дамытуға жаңаша серпін берді. Мұның мазмұны айрықша: Қазақстан халқының үштен біріндейі-орыстар, сондай-ақ миллионная аса қазақтар ресейлік. Сондықтан екі жақты мәдени және біліми талаптарды қанағаттандыру қажеттігі айдан ашық .

Қазақстан мен ресей халыктарының мәдениет,ғылым және білім беру саласындағы достық байланыстар мен ынтымақтастықты одан әрі дамытуға және нығайтуға деген ынта-ықыласын білдіре отырып, екі мемлекет халықтарының мәдени араласы мен достық қарым қатынас дәстүрлерін ескере келіп, екі ел үкіметтері олардың арасында мәдениет, ғылым, білім беру, спорт саласындағы, сондай-ақ жастар одақтары мен шығармашылық одақтарын, ассоциялар мен қорларды қоса алғанда қоғамдық ұйымдар арнасы арқылы жүретін ынтымақтастықты алдағы уақытта да дамытуға ықпал етіп отыруға міндеттенді.

Ескерте кетейік: тараптар бір-бірінің аумағында тұратын өз халықтарының ұлттық ерекшелігін, тілін сақтау мен дамытуға, рухани және діни қажеттерін жүзеге асыруға қолайлы жағдай туғызу, ана тілінде білім алуына мүмкіндік жасау арқылы олардың мәдениетінің еркін және тең дамуына кепілдік берді.

Бұрын берілген құжаттардың, біліктілік аттестаттары мендипломдарының баламалалығынын мойындау туралы уағдаластыққа қол жетті және білім беру саласында жүзеге асырылып жаткан реформаларды ескере отырып, жаңа құжаттарды өзара мойындау жөнінде әзірлеу көздеді.

Біліктілігі жоғары ғылыми және ғылыми-педагогикалық кадрлар даярлау мен аттестациялау саласындағы ынтымақтастық туралы келісімде біліктілігі жоғары ғылыми және ғылыми-педагогикалық кадрларды өзара мақсаткерлікпен даярлау және сынаудан өткізуді ұйымдастыру, ғылыми қызметкерлер мамандықтарының ұлттық тізбесін (номенклатураның) әзірлегенде және өз мемлекеттері аумағында ғылыми дәреже беру жөніндегі кеңестер ұйымдастырғанда консультациялар өткізу, біліктілігі жоғары ғылыми және ғылыми-педагогикалық кадрларды аттестациялаудың ұлттық мемлекеттік жүйелерінде ғылыми дәрежелер мен ғылыми атақтар алуға көздеушілерге қойылатын негізгі талаптардың салыстырмалылығын қамтамасыз ету, ғылыми ұйымдар мен жоғарғы оку орындарының аспирантурасына және докторантурасына екінші жақтың азаматтарының құқығы шектелмей түсуіне жағдай-жасау, ғылыми дәрежелер мен ғылыми атақтар туралы тиісті ұлттық орган берген мемлекеттік үлгідегі біліктілік құжаттарын бір-бірінің аумағында мойындау көзделген.

Қазақстан мен Ресей тәуелсіздік алғаннан кейін де мәдениет саласында пәрменді ынтымақтастық жасап, кең ауқымды байланыстарын

дамытумен келеді. Ресей мәдениет қайраткерлерінің 1993 жылғы қыркүйек-қазан айларында Қазақстанда өткен гастрольдерінің, көрмелерінен, концерттерінен соң келесі жылдың сәуірінде Ресейде Қазақстанның Мәдениет күндері дүркіреп өтті. Оның ресми ашылуы «Россия, мемлекеттік Орталық концерт залында болды. Қазақстан өнер шеберлерінің консерваторияның үлкен залында, П.И. Чайковский атындағы концерт залында өткен концерттеріне жетекші солистер мен шығармашылық ұжымдар қатысты. Алуан қырлы әрі ауқымды бағдарламаға Ресей мемлекеттік Үлкен театрының спектакльдерінен А.Адамның «Жизель», Қазақстанның жетекші солистері Г. Түктібаевтың, Б.Смағұловтың,Н.Үсенбаеваның және Ғ.Есімовтың, дирижер Б.Жалтибаевтың қатысуымен Дж.Вердидің «Травиатасың кірді.

1994 жылы ұлттық киноматографиялар мен «Мир» мемлекетаралық телекомпаниясының бірлескен шаралары шеңберінде ТМД мемлекеттері киноматогрофтар одақтарының конфедерациясы Мәскеуде «Московский» фестивалін өткізді де, оның біркүні Қазақстанның әртүрлі халықаралық кинофорумдарда көзге түскен жас киноматогрофтарға арналды.

«Достардың музыка фестивалі көзінде композиторлар үйінде орындалған шығармалары елеулі ынта туғызды.

Белгілі қазақ жазушысы Ә.Нұрпейсовтың басқаруымен Қазақстан мен Ресейдің мен орталықтары Қостанайда тұңғыш екі жақты кездесу ұйымдастырып, оның барысында жазушылар біздің халықтарымыздың рухани бірлігін, мәдени байланыстарды кеңейте түсу қажеттігі, шығармашылык проблемалары жайында сұхбат құрып, ой өрбітті.

Адамдардың әсіресе мәдениет пен рухани байланыс саласында ізгі де дәстүрлі тығыз ынтымақтастықты сақтауға деген құлшынысын ескере отырып, біздің елдеріміздің мәдениеті министрліктері, баска да ведомстволары мен шығармашылық одақтары бұдан гөрі пәрменді әрі байыпты ынтымақ орнатып, пайда болған проблемаларды бірлесе шешіп, рухани ортақ өрісімізді одан әрі кеңейте беру үшін күш-жігерді топтастыра алған болар еді.

Дағдылы байланыстардың үзілуі қазақстандық студенттерді, ғылыми және ғылыми-педагогикалық кадрларды оқыту мен даярлау аясында елеулі алаңдаушылык туғызып отыр.Бұрынғы жылдары тек ресейлік жоғарғы оку орындарында ғана орталықтандырылған түрде барлық мамандықтар бойынша 1,5-2 мың кадр даярланатын. Ресей жоғары оқу орындары Қазақстан үшін өресі биік мамандар даярлаудың тірек базасы болып келгені және солай болып та отырғаи жасырын емес.

Қазақстан жағының көзқарасы алдағы кезде де Ресей жоғары мектебінің артықшылығын сақтаудың маңыздылығынан туады. Өзінің Ресей Федерациясына ресми сапары көзінде (1999 жылы) Президент Н.Ә.Назарбаевтың М.В.Ломаносов атындағы ММУ-ге барып, Ресейдің бас оқу ордасындағы оқытушы-профессорлар құрамымен және студенттерімен кездесуі тегін емес болатын^.

Көп жылдар қалыптасқан достық қатынастарды ескере келгенде ММУ-мен Қазақстанның тиісті орындары арасында Қазақстандық студенттерді осы университет қабырғасында жеңілдік шарттармен даярлауды одан әрі жалғастыра түсуге және Қазақстанның бірсыпыра оқу-ғылыми базасын ММу-дың пайдалануына беруге келісім жасалды.

1995 жыл Қазақстан мен Ресейдің мәдени қарым-қатынасындағы ерекше жыл болды. Осы жылы қазақтың ақыны және ойшылы Абайдың туғанына 150-жыл толып, ол ЮНЕСКО-ның қамқорлығымен көптеген елдерде аталып өтті. Сәуір айында М.Рудомино атындағы шетел әдебиетінің бүкіл ресейлік мемлекеттік кітапханасында «Абай және әлемдік мәдениетң дейтін тақырыппен әдеби көрме ұйымдастырылып, оған дүние жүзінің 22 тілінде шыққан 200-ге жуык аса сирек әрі бірегесі басылымдар қойылды. Әлемдегә ең ірі кітапханалардың біреуінің шаңырағы астында Абай туралы жүрек жарды сөздер айтылып, оның өлеңдері оқылды, әндері шырқалды.

1995 жылы 13-сәуірде Одақтар үйінің Бағаналы залында салтанатты кеш өтіп, Қазақстан өнер шеберлерінің үлкен концерті болды.Жазушылар-КСРО мемлекеттік сыйлығының лауреаты Ә.К.Нұрпейсов, әлемдік әдебиет институтының директоры Ф.Ф. Кузнцов және басқалар Абай туралы тебірене сөз сөйледі. Санкт-Петербургте, Орынбор, Қорған, Астрахан облыстарында және Ресейдің Қазақстанмен іргелес басқа да облыстарында Қазақстаннан келген меймандардың қатысуымен мерекелік концерттер, конференциялар, кездесулер өткізіліп, солардың бәрінде Абай мұрасы тағы-тағы ой таразысына салынды.

Ұлы Абайдың атына лайықты кең құлашты мерекелік шаралар Алматыда және ақынның туған өлкесі-Семей облысында болып өтті. Салтанатты мәжілісте баяндама жасаған Президент Н.Ә.Назарбаев былай деді: «Абайдың әуелден-ақ әкеннің баласы болмай, адамның баласы болуды армандағаны белгілі. Бұл жолғы тойдың төріне сол көксеген мұратына жетіп, барша әлемге аты қадірлі сөзі өтімді, пікірі қымбат адамзат ардағы, адамзат ақыны, адамзат ақылшаны болып көтеріліп отыр. Ақ пейіліміз бен адал шешіміміздің асыл көрінісіндей Абайымыздың әлемдік татулық пен ынтымаққа өз үлесін қосатын рухани мәмлегерлілігіне кіріскеніне ерекше тәнті болып отырғанымызды да жасыра алмаймыз...Абай жылын өткізген жақсы. Абай жырын жаттаған дұрыс. Ал оның терең ойы мен өжет пікірі тек айта жүрер әңгіме болмай, күнбе-күнгі тірлігімізге бір кірпіш боп қаланып жатқан нақты іске айналса, тіптея құба-құл. Ол үйреткен тағылым мен ол көксеген мұраттарды шын қастерлей білгендігіміздің, әділет пен абзалдық ұстазы алдындағы перзенттік қарызымызды терең түсініп, өтей алғандығымыздың бірден бір белгісі де осы...

Ресей ғылым академиясының Әлем әдебиеті институты мен Қазақстанның Ресейдегі елшілігі ұйымдастырып 1995 жылы 15 қарашада Мәскеуде өткен «Абай мұрасы осы заманғы дүниеде» атты ғылыми конференция елеулі оқиға болды.Конференцияға қатысушыларға Президент Н.Ә.Назарбаевтың кұттықтауы жолданды. Баяндама жасағандар Ресеймен Қазақстанның белгілі ғалымдары: Ресей ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, Ресей ғылым академиясы әлем әдебиеті институтының директоры Ф.Ф. Кузнецов, Қазақстанның халық жазушысы, КСРО мемлекеттік сыйлығынын лауреаты Ә.К.Нүрпейсов, Ресей ғылым академиясының корреспондент- мүшесі профессор Г.И.Ломидзе, жазушы, Президенттің бейбітшілік және рухани келісім сыйлығының лауреаты Г.К. Бельгер, филолгия ғылымының докторы, профессор З.Г.Османова және басқалар болды.Ақын шығармашылығының әлі де танылып болмаған сырлары мен қырларын одан әрі зерттеп-зерделеу жөнінде бірлескен күш-жігер жұмсау қажеттілігі айтылды. Ғалымдар ұдайы байланыс жасап, халықтарымыздың мәдениетіндегі өзара ықпалдастықтың әр алуан тиянақ тұрғасы бойынша дүркін-дүркін ғылыми және басқа да конференциялар өткізіп тұру қажет дейтін ортақ пікірге тоқталды.

1996 жылғы сәуірде Қазақстан республикасының Ресей Федерациясының мәдениет күндері зор табыспен өтті, ол жыр алыбы, теңдесі жоқ төкпе ақын Жамбыл Жабаевтың 150 жылдық мерейтойы құрметіне арналды.Бұл күндер қазақ халқының бұрынан етене таныс, ерекше айшықты өнерімен қайта табысу сәттері ретінде мәскеуліктердің есінде қалды.Қалыптасқан дәстүр бойынша мерекелердің Казақстан өнер шеберлерінің Одақтар үйінің Бағаналы залында болған концерті бастап берді.

Содан тура 60-жыл бұрын республикамыздың әдебиеті мен өнерінің Мәскеуде өткен тұңғыш он күндігінде сияқты, Бағаналы залдың күмбезі астында қоңыр сазды домбыра үнімен жарасып Жамбыл өлеңдері ән боп өрілді. Ресей мемлекеттік кітпханасында өткен кітап безендіру көрмесі мәскеуліктерді Жамбыл шығармашылығымен таныстырды.

Президент жарлығы негізінде 1996 жылы мамырда Қазастанның жаңа астанасы Ақмолада Л.Н. Гумилев атындағы Евразия университетінің ашылуы аса мәнді оқиға болды, бұл көрнекті орыс ғалымының Евразиялық проблемаларды зерттеуге сіңірген орасан зор еңбегіне деген ел құрметінің белгісі еді.

3. Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңіндегі басты сыртқы саясаты (XX ғ. аяғы- XXIғ. басы.) Евразиялық одақ (ЕАО) ЕАО — тең құқықты тәуелсіз мемлекеттердің одағы, ол қатысушы әрбір елдің ұлттық-мемлекеттік мүдделерін және қолда бар жиынтық кірігу әлуетін іске асыруға бағытталған. ЕАО — егеменді мемлекеттердің кірігуінің пошымы, оның мақсаты — кеңестік дәуірден кейінгі кеңістікте тұрақтылық пен қауіпсіздікті нығайту, әлеуметтік-экономикалық мәдени жаңғыру.

Тәуелсіз мемлекеттердің жақындасуының негізін экономикалық мүдделер айқындайды. ЕАО-ның саяси институттары осы мүдделерге сай болуға және экономикалық кірігу ісіне жәрдемдесуге тиісті.. Ғылым, мәдениет, білім беру саласыы бойынша.

Өткен он жылдықтарда қол жеткен әлуетті сақтау және осы саладағы кірігуді күшейту үшін бірқатар шараларды жүзеге асыру ұсынылды:

—ЕАО-ның осы заманғы білім саласындағы іргелі зерттеулер жөніндегі ортақ зерттеулер орталықтарын құру;

—ЕАО-ның әртүрлі елдердің ғылыми ұжымдарын біріктіретін ғылыми зерттеулерді дамыту қорын құру;

— ЕАО үкіметтерінің басшыларының кеңесі жанынан мәдениет, ғылым, білім беру саласындағы байланыс мәселелері жөнінде комитет құру;

— мәдениет-білім беру және ғылым саласында бейүкіметтік ассоциациялар мен бірлестіктердің жасақталуына жәрдемдесу;

—ЕАО Аткомы жанында стипендия қорын құру.

Ресейдің мәдениет қайраткерлері, тандаулы орындаушылар кең тараған музыка мен фольклордың Алматыда өтетін халықаралық фестивальдарына белсене қатысты.

Ресей интеллегнциясының қазақ мәдениетін дамытуға айта қаларлықтай толымды үлес қосқан өкілдері мәртебелі «Парасат» орденімен марапатталды.Солардың ішінде ұлттық өмірімізді өркендетуге елеулі еңбек сіңірген, соғыс жылдарында Алматы сахнасында би билеп, хореграфия училищесінде сабақ берген әйгілі балерина Г.Уланова Қазақстанның халық артисі атағын алды, марапатталғандар қатарында сондай-ақ бұрын «Қазақстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері» құрметті атағына ие болған белгілі хореграф Ю.Григоревич, Семей облыстық бейнелеу өнері мұражайына өзінің аса бай жинағындағы сұңғат және кескіндеме өнері туындыларынан 500 шығармашы сыйға тартқан, «Семей қаласының құрметті азаматы» атағын алған мәскеулік Ю.Невзоров, т.б. бар.

Екі жақтың да табандылықпен жүргізген жұмысының нәтижесінде Қазақстан мен Ресейдің мәдени ынтымақтастығының берік негізін қалап, бұдан былайғы ықпалдастықтың кең арнасын салуға жағдай туды.

Елдеріміздің соңғы уақытта өткізген бірсыпыра мерекелік шаралары мен мәдени қаракеттерін атап өтпеске болмайды.

Алматы,Астана,Қостанай т.б. қалаларда Қазақстан мен Россияның бірлескен гимназиялары мен жоғарғы оқу орындары жұмыс істеуде. Астаналық Л.Гумилев атындағы Евразия университетінің базасында Москва университетінің М.В.Ломоносов атындағы филиалы ашылды. Қазақстандықтар ресейдің танымал оқу орныныңстуденті бола алады.Сонымен қатар қазақ жастары мақсатты жолдамамен М.В. Ломоносов атындағы Москва университетінінде оқи алады. Жылда Москвада Наурыз мейрамы тойланады.

Сондай-ақ гуманитарлық мәселелер жөніндегі маңызды құжаттарды да атап өтпеске болмайды.. Оның үстіне Астрахан мен Орал қалаларында Казақстан мен Ресей консулдығын ашуы, екі ел тілшілерінің мәртебесі туралы келісім және бар. Келіссөзді аяқтай отырып, мемлекет басшылары жаңа мыңжылдыққа мызғымас достық пен стратегиялык әріптестік туы астында енгенін айрықша атап көрсетті.

Қазақстан тәуелсіздігінің онжылдығы жылы деп жарияланған 2001 жылдың маңызы айрықша. Мәскеуде біз Казақстан Республикасының онжылдығына арналған шаралар өткізе бастадық. Сөйтіп, Ресей саяси және гуманитарлық жайсандарына осынау тамаша мерей-тойымыздың мән-маңызын паш еткелі отырмыз. Аса маңызды шаралардың ішінде Мәскеу білімдарлық клубында осы жылдың қаңтар айында болған Казақстан тәуелсіздігінің онжылдығы-на арналған мәжілісті атап өткен абзал. Белгілі Ресей саясатшыларының, көр-некті ғалымдардың кәсіпкерлер мен журналистердің басын біріктірген клубта менің «Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің онжылдығы. Казакстан-Ресей стратегиялық әріптестігі» деген баяндама жасауыма мүмкіндік туды. Осынау абыройлы жиында Казакстан Президентінің сара да сындарлы сырт-қы саясатына, оның казақ мемлекет-тілігін нығайту, ұлтаралық тыныштық пен азаматтық келісімді қамтамасыз ету женіндегі қызметіне жоғары баға берілді. Атап айтканда академик Л.Абал­кин Еуразия идеясының қуатты әлуеті Еуразия экономикалық коғамдастырушілердщ халыкаралық одағыныңжетекшісі Н.И.Рыжков тәуелсіздік жылдарындағы Қазакстанның тұрлаулы дамуы Президент Н.Ә.Назарбаевтың қызметімен тығыз байланысты екенінде дау жоқ деді. Сондай-ақ ол Қазакстанды ынтымақтастығы серпінді дамып игі нәтиже беріп келе жатқан санаулы одактастарының бірі деп атай келіп, елбасымыздың атына Алматыдағы аталмыш одактың мәжілісін өткізуге көрсет кен қолдауы мен көмегі үшін алғыс айтып, Еуразия идеясының болашағы үлкен боларына сенім білдірді.

Мәдениет, ғылым және білім саласындағы ынтымақтастықтарымыз Қазақстан мен Ресей аумағында тұратын халықтардың мәдениетін еркін де терезесі тең дамытуға кепіддік беретін кұжаттарға арқа сүйейді. Бұл арада олардың ұлттык өзгешелігін, рухани және діни қажеттіліктерін, туған тілінде білім алуын ескере отырып, оған колайлы жағдай туғызу естен екі елі шықпасқа тиіс. Мәңгілік достық туралы Декларацияда көзделген ашық әрі бұкаралық ұйым — мәдениет пен ғылым кайраткерлерінің «Қазақстан мен Ресей арасындағы мәңгі достық үшін» Ассоциациясы Астана мен Алматыны қосқанда көптеген қалаларда қалыптасып келеді. Бірлескен гимназиялар мен жоғары оку орындары құрыдды. Астаналык Л.Гумилев атындағы Еуроазия университетінде М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің филиалы ашылды. Өткен жылғы қазан айында мемлекеттеріміздің басшылары Гуманитарлық саладағы ынтымақтастықты дамыту туралы меморандумға қол қойды. Екі жақ халықтардың ортақ мәдени мұрасын, ұлттық мәдениеттердің өзгешелігін сақтап, мәдени, біліми және ақпараттық кеңістіктің ұлғаюын жан-жақты қолдауға деген ниетін бекіте түсті. Бұған бағышталған шаралар 2006-2009 жылдарға арналған гуманитарлық ынтымақтастық бағдарламасында қорытылды. Оларды жүзеге асыру халықтарымыздың өзара жақындасуына жаңа серпін берері сөзсіз. Екі еддің өзара қарымқатынасындағы саяси серіктестіктің жоғары деңгейіне қол жетуі, сөз жоқ, Ресейде тұратын бір жарым миллиондай қандастарымыз үшін олардың ұлттық, мәдени және тілдік дербестігі үшін мейлінше маңызды.

Ал Ре­сей Жазушылар Одағының төрағасы В.Ганичев, «Молодая гвардия» баспасының бас директоры Б.Юрин және басқалар екі елдің арасындағы мәдени-гуманитарлык ынтымақтастыктың оң дамып келе жатқанын атап көрсетіп, Қазақстанның ортақ акпарат кеңістігін камтамасыз ету жөніндегі күш-жігерін қуаттады.

М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінде үстіміздегі жылдың наурыз айында «Орыс тілі: тарихи тағдырлар және осы заман» атты халыкаралық конгресс өтті. Оның жұмысына әлемнің отыздан астам елінен алты жүзге жуық орыс тілін зерттеуші ғалымдар қатысты. Олардың ішінде АҚШ-тың, Жапонияның, Еуропа мен ТМД мемлекеттерінің де өкіддері бар. Конгреске қатысушылар Н.Ә.Назарбаевтың құттықтауын ілтипатпен қабыл алды. Жиынның ашылуында МГУ рек­торы академик В.Садовничий, Ресей Ғылым академиясының Орыс тілі институтының директоры А.Молдован, РҒА Әлем әдебиеті институтының ди­ректоры Ф.Кузнецов сөз сөйледі. Онда қазіргі алмағайып замандағы мемлекет тілінің рөлі атап көрсетілді. Міне, сондықтан да біздің елбасымыздың орыс тілін қолдау және дамыту жөнінде қор ұйымдастыру жөніндегі ұсынысы жұртшылықтың үлкен ынтасын туғызып отыр.

Елшілік атқарып жатқан бұдан ба­сқа да жұмыстар аз емес. Биыл Одақтар үйінің Бағанды залында Республика тәуелсіздігінің он жылдығы құрметіне Наурыз мейрамын тойлап өттік. Оған ел Президенті арнайы құттықтау жолдады. Қазақстан сахна шеберлерінің мерекелік концерті болды. Тәттімбет атындағы қазақ халық аспаптары Кара­ғанды академиялық оркестрінің және облыстық филармония артистерінің өнері тындармандарын тәнті етті. Осындай мәртебелі орындардағы мерекелеріміз мерей тойымыздың даңқын асыра түскенінде сөз жоқ. Тағы бір атап өтетін жайт өнерімізді Ресей жұртшылығына паш етуіміз дер едім. Елшіліктің ықпал көмегі арқасында Қазакстан Республикасының еңбек сіңірген өнер қайраткері, көрнекті суретші Ерболат Төлепбайдың дербес көрмесі мемлекеттік Тре­тьяков галереясында ұйымдастырылды, Сөйтіп Қазақстан қылқалам шеберлерінің еңбегі ең орталық өнер сарайында көрсетілді. Ал Қазақстан мемлекеттік классикалық ішекті квартеттін құрылғанына көп болған жоқ, алайда ол жастығына қарамастан елімізден шет жерлерге аты әйгілі өнеріне тәмам жұртты тамсантты. Мәскеуде ол А.Д.Сахаров атындағы сыйлыққа ие болды. Украинада өткен камералық оркестрлер мен ішекті квартеттердің халықаралық конкурсында бірінші бәйгені жеңіп алды. Ол Д.Д.Шостакович атындағы ішекті квартеттердің Ресей астанасында өткен.

Италия, Түркия, Латвия, Ресей сияқты елдердің өнер ұяларымен бәйгеге түсіп, жүлделі орын алды. Ол 1994 жылдан бастап, Қазақстан елшілігі өткізетін Мәскеудегі шаралардын бәріне белсене қатысып келеді.

Сол сияқты талай тамаша оқиғаларға толы он жылдың жүріп өткен жолын есте қалдыру үшін түрлі тақырыпта кітаптар шығып жатқанын да атап айтқан жөн болар. Кітап — шын мәнінде өз дәуірінің басты куәсі, адам зердесінің қазыналы қоймасы. Осы арада екі мәрте жоғары баға алған кітаптар әзірлеп, басып шығарғанымызды айта кеткім келеді. Оның бірі — «Президент Нұрсұлтан Назарбаев — Мәңгі достық стратегиясы — Қазақстан-Ресей». Атауының өзі айтып тұрғанындай, онда Қазақстан-Ресей қатынастарының жо-ғары деңгейіне, стратегиялық әріптестіктің қуатты іргетасына тиісті баға беріледі. Сайып келгенде, бұлардың бәрі елдеріміздің өткен он сегіз жылда қол жеткен табыстары ғой. Елшілік екі жақты қатынастардың негізін калайтын қол койылған құжаттардың жұртқа барынша жетуі, мемлекетаралық қатынастардың қазіргі тәжірибесіне ынта қоюшылардың жете пайдалануы үшін біраз жұмыс жүргізді. Қазақстан мен Ресей ынтымақтастығынын барлық жағын қамтитын құжаттар мен материалдардың жинақтары басып шығарылды.

2000 жыл мәдениетті қолдау жылы болып жариялануына орай, елшілік көп жылдық жұмысын корытындылап, «Нәзір Төреқұлов - КСРО-ның Сауд Арабиясындағы өкілетті өкілі» атты кітап шығарды. Бұл аса көрнекті дипломат-ғалым және мемлекет қайраткерінің өмірі мен қызметіне арналған. 1927-1936 жылдары Араб еліндегі Кеңес дипломатиялық миссиясын басқарған аса көрнекті отандасымыз туралы очерк әзірлеу көзінде ақтарған қыруар архив материалдарын зерделей отырып, осынау ірі тұлғаның шалқар ой-өрісіне, жемісті жұмысына таң қаласың. Ресей араб танушы ғалымдарының пікіріне Караған­да, тұңғыш елші қазақ туралы бұл кітап қазіргі шығыстануға қосылған елеулі үлес. Біздің жалпы мәдени жетістігімізді құрайтын тарихи оқиғаларды, тамаша тұлғаларды зерттеудің жақсы бір үлгісі.

Біздің дипломаттар Қазақстанмен іргелес жатқан Ресей аймактарының бәрінде болып, отандастарымыздың тұрмыс жағдайын, толғандырып жүрген мәселелерін жете зерделеп, ана тілі мен мәдениетін, ұлттық әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін қалай сақтап келе жатқанымен жете танысады. Біздің бұлайша көңіл бөлуімізге кандастарымыз дән разы болып, бір қуанып қалады.Қазақ жұрты тұратын өңірлерде «Қазақ тілі» қоғамының бөлімшелерімен, ұлттық мәдени орталықтар жұмыс істейді. Қазақстан мен Ресейдің іргелес облыстарында еліміздің аса көрнекті қайраткерлерінің мерейтойларына, ұлттық мейрамдарға арналған бірлескен шаралар жүйелі өткізіліп тұрады. Сонымен қатар бұл істе қоғамдық ұйымдар ғана емес, тиісті мемлекеттік кұрылымдар да шешуге тиіс елеулі де күрделі бірқатар мәселелер орын алып отыр. Қандастарымыз ұлттық дәстүрлері мен ана тілін сақтауға тырысып, Қазақстаннан газет-журналдар алып, радио-телехабарлар тындағысы келеді. Меншікті кітапханаларын қазақ тілінде шыққан көркем және оқу тәсілдемелік әдебиеттермен толықтыруға да құмар. Балаларын көбі Қазақстан жоғары оқу орындарында окытуға ынталы. Ресейде тұратын казактар үшін елшілік бес мын, дана тиражбен қазақ тілі жөніндегі көмекші оку құралын басып шығарды. Мұның өзі Ресейдегі отандастарымыз үшін шын мәніндегі маңызды оқиға болды. Ал оқулықтың Ресей казақтарына туған тілін терендей зерделеуіне көп көмек көрсетуі шәксіз.

Қазақстанның Ресейдегі елшілігінде 2006 жылғы көктемде Ресей Федерациясының он алты республикасы мен облыстарынан келген қазақ аймактық қоғамдық бірлестіктері басшыларымен кездесу болып өтті. Жерлестеріміз республикада жүргізіліп жаткан саяси және экономикалық кайта құрулар, Қазақстан-Ресей катынастарының жай-күйі мен келешегі, сондай-ақ елшіліктің федералдық және аймақтық билік органдарымен арадағы Ресейде тұратын қазақтардың әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсарту жөніндегі жұмысы туралы мол мағлұмат алды. Бұл кездесуде іргелес аймақтардың атқарушы органдары белсене атсалысуға тиіс жоғарыда аталған мәселелер де көтерілді. Кездесуге катысушылар Н.Ә.Назарбаевтың атына Үндеу қабылдап, оның отандастарына көрсетіп отырған қамқорлығы үшін алғыс айтты. Жерлестеріміздің өз туған тілін ұлттық мәдениеті мен дәстүрлерін ұрпақтан ұрпакқа мирас етіп сақтай беретіні атап керсетілді. Қоғамдық бірлестіктердің басшыларына Нұрсұлтан Әбішұлының қазақ диаспорасының тағдыры да кеңінен сөз етілетін «Тарих толқынында» кітабы тар­ту етілді. Президенттің бұл кітабын елшілікте өткен ғылыми-практикалық конференцияға қатысқан қандастарымыз — кабырғалы ғалымдар, белгілі Мәскеу жоғары оқу орындарының профессорлары және ғылыми орталықтардың кызметкерлері ыстық ықылас білдіріп, ілтипатпен карсы алды. Пікір алысу жұртшылықтың ынтасын оятып, үндестік тапты. Конференцияға каты­сушылар бұл кітапта өрбіген идеялар Қазақстан халқын біріктіруге, елдің әлемдік қауымдастықта лайықты орнын алуына игі ықпал ететінін білдірді. Мәслихатта сез алған ғылым докторлары, профессорлар Нұр Қирабаев, Мұхамбет Мәшімов, Әлкен Мендіғұлов және Ескендір Ондасынов Қазақстан Президентінің отандастарына қатысты саясатын бірауыздан қуаттады. Конфе­ренция материаддары бөлек жинақ бо­лып басылып шықты.

Қазақстан тұрақты да демократиялық Ресейдің одан әрі жан-жақты нығаюына мүдделі. Ресей үшін де Қазақстанның экономикалық және саяси-мәдени реформалардағы табысы соншалық маңызды болса керек. Осы өткен жылдар бойы екі елдің екеуі де мойнына алған міндеттерін нақтылы әрі уақытында орындалғаны асқан жауапкершілігін паш етті. Тұтас алғанда геосаяси және стратегиялық мағынадағы факторлардың бар жиынтығын ескере келгенде, біз үшін Ресейдің елімізде болып жатқан оқиғаларға деген пікірі мейлінше мәнді. Ресей басшылығы Қазақстан Президентінің бастамаларын, басқа да кірігушілік ұсыныстарын, атап айтқанда Азия үшін Хельсинки үрдісінің негізі сынды Азиядағы ыкпалдастық пен сенім жөнінде кеңес (СВМДА) шақыруды қызу қолдады