ГТ in vivo қалыпты ген тікелей адамның ұлпасына (арнайы ұлпа клеткаларына) енгізіледі.

Гендік инженерияның тотипотентті клеткаларының модификациясы трансплантациясы аурудың жоғалтқан клетка түрін және ген өнімін қайта қалпына келтіру үшін ех vivo гендік терапиясының басты әдісі бола алады. Мысал ретінде токсиндік қызметі В және Т-клеткаларының өліміне және ауыр иммунотопшылыққа душар ететін қан құрамындағы аденозин мен дезоксирибозаның мөлшерінің артуы- АДА ауытқуын алуға болады. В және Т-лимфоциттер тотипотентті клеткалардан пайда болатындықтан, АДА функциональді геніне соңғы көшіру ауруға келесі енгізгенде қандағы аденозин мен дезоксиаденозин төмендеуін іске асырады және В және Т-лимфоциттерінің бұзылуын тоқтатады. Бұл клеткаларды аурудың өзіне немесе іздеп табу өте қиын ұқсас донорынан алуға болады.

Өкінішке орай тотипотентті клеткаларды сүйек кемігінен алу және өсіру өте қиын АДА тапшылығынан туған SСDІ-ді ex vivo гендік терапиясында зерттеулерін ретровирусты векторлар көмегімен модификацияланған аутологиялық Т- клеткаларға жүргізді, ex vivo гендік терапиясы терапиялық белок түзетін модификацияланған генетикалық клеткалардың трансплантациясына негізделген. Аурудың өз клеткаларын пайдалану оның қабылдамау мүмкіндігін төмендетеді, бірақ ех vivo гендік терапиясының мүмкіншіліктерін шектейді.

In vivo гендік терапиясы міндеті аурудың белгілі бір мүшесіне «терапевник» гендерді тасмалдау болып табылады. Ретровирусты векторлар нысанның тек бөлінетін клеткаларына ене алады, бірақ гендік терапия бағытталған көптеген ұлпаларда клетка бөлінбейді. Сондықтан да «терапиялық» гендік тасмалдау жүйесінде әртүрлі вирусты немесе вируссыз векторлар жасап шығарылады.

200-ден астам ауру адамға жүргізілген кленикалық зерттеулер ретровирстар векторлар бойынша репликация ауытқулары ешқандай кері әсер бермейтіндігін анықтады.

Аденовирустар адамдардың бөлінбейтін клеткаларын инфекциялайды және тірі вокцина аяқты қолданылады. Бұл аденвирустарды нысана клеткасына тән жеткізуде ерекше етеді.

Кейбір аурулар (рак, қабыну, вирусты және паразитті инфекциялар) қалыпты белок гиперөнімімен байланысты. Мұндай ауруларды емдеуде олигонукмотидтерді қолданған «терапевтік» жүйелер қолданылады.

Вектор – деп бөтен генетикалық материалды клеткаға (реципиенттің) тасмалдауға қабілетті ДҢҚ молекуласын айтамыз. ДҢҚ молекуласын векторсыз мысалы бактериялық клеткаға енгізсе, онда оларды бактериалық ферминттер ыдыратып жібереді.

Гендік терапия — бұл тұқым қуалайтын ауруларды емдеу мақсатымен адамның сомалық клеткаларындағы генетикалық материалды өзгертуге бағытталған гендік инженериялық (биотехнологиялық) және медициналық әдістердің жиынтығы. Бұл мутациялар (өзгерістер) әсерінен ДНҚ молекуласындағы өзгерістерді жөндеуге немесе клеткаға жаңа қызмет бере алатын қарқынды дамып келе жатқан жаңа бағыт. Медицинадағы геномика бұл- гендік терапия (ГТ). Оның көмегімен көптеген тұқым қуалайтын ауруларды емдеуге мүмкіндіктер пайда болуда.

XXI ғасыр медицинасы ГТ-ның негізінде наномедицина деңгейіне жетті. Қатерлі ісік, атеросклероз бен жұқпалы аурулардың арасындағы ЖИТС (жүре пайда болған иммундық тапшылық синдромы) ауруының емделуі ГТ-ның көмегімен шешілмек. Қазіргі заманауи ГТ жыныс (ұрықтық) клеткаларына емес тек сомалық клеткаларға бағытталған.

ГТ-ның негізгі стратегиялары: 1) клетканың қызметін бұрынғы қалпына келтіру. Емделуге жататын ұлпаларда бір «өзгерген» геннің қызметі жоғалса, бұл геннің қызметін алғашқы деңгейіне келтіру қажет. Бұл үшін зақымдалған ұлпаға немесе клеткаға жетіспейтін, қызметті толықтыратын ген енгізіледі. Мысалы, рецессивті тұқым қуалайтын ауруларға қолдану.

2) Клетканың қызметін толық тежеу. Керісінше, жеке клетка немесе ұлпа қалыпты күйінен айырылып, аса қарқынды қызметке ие болуы мүмкін. Мысалы, инфекция мен ісіктен өзгерістердің пайда болуы. Бұл жағдайда ГТ-маманы клетканың артқан функциясын тежеуге мәжбүр. Аталған екі стратегиялық жол бірегей ГТ-ға жатады, яғни олар гендік модификациялардың көмегімен клеткалық бұзылыстарды түзейді.

3) Инфекциямен немесе ісік пайда болуымен байланысты клетка әртүрлі жағымсыз күйлерге ұшырауы мүмкін. Мұндай қолайсыз жағдайға қарсы клетканың иммундық жауабын күшейту стратегиясы жүзеге асырылады. Сонымен қатар, иммундық жауапты тудыратын нысана-клетканың немесе иммундық әсерді нығайтатын антидене түзейтін клеткалардың өзгерістері жаңа ген енгізу арқылы іске асады. Бұл кейінгі стратегия классикалық гендік терапия түсінігіне толығымен жатпайды.

ГТ-ның әсерімен емделетін аурулардың түрлерін қарастырсақ, олардың арасында генетикалық аурулардың саны 4500-ден астам. Қазіргі уақытта олардың көбі хромосомдық картада белгіленбеген. Бұл аурулардың өте шағын бөлігі карталанған және биохимиялық жағынан зерттелген түрде тіркелген. ГТ арқылы емдеу жұмыстарының көпшілігі (шамамен 80%) онкологиялық және ЖИТС ауруын емдеу бағытында жұргізілуде. Сонымен қатар бірқатар моногенді ауруларды Гоше (сфинголипидоз) ауруы, Хантер ауруы, Гурлер синдромы, жанұялық гиперхолестеринемия, гемофилия А, гемофилия В, талассемия, орақ тәрізді клеткалық анемия, өкпе эмфиземасы, муковисцидоз, фенилкетонурия, гипераммониемия; цитрулинемия, Дюшеннің миодистрофиясы, респираторлық дистресс-синдромы, Леш-Нихан синдромы т.б. ауруларын емдеу мақсатында клиникалық зерттеулер жүргізілуде. Аталған ауруларға жауапты гендердің қызметі де анықталған.

Гендік терапия моногенді, яғни бір геннің мутациясынан қоздырылатын, полигенді бірнеше геннің мутациясынан қоздырылатын және кейбір инфекциялық ауруларды емдеуде қолданылуда.

Қазіргі қоғамда аурулардың көбі, мәселен қатерлі ісік, атеросклероз, нейропсихиатриялық аурулар негізгі генетикалық компоненттерге ие болғандықтан, классикалық гендік терапияның зерттеу нысаны болып есептелінеді. Әрине, бұл соңғы жағдай ең күрделі болғандықтан, осындай аурулардың генетикасы нақты қарастырылуы қажет.

Жалпы тұқым қуалайтын ауруларды сау гендерді ұрық клеткаларының линиясына енгізген кезде емдеуге болады. Осы тактикалық шешім трансгендік жануарлармен араласқанда өзінің жоғары пәрмендігін дәлелдеген. Бұл әдісті ұрық клеткаларының ГТ-сы деп атау жөн. Дегенмен жануарлардың клеткаларын пайдалану арқылы жүргізілетін ұрық технологиялары қазіргі таңда көптеген техникалық және этикалық кедергілер тудыруда. Осыған орай гендері енгізу жолында нысана ретінде сомалық клеткалар пайдаланылады. Сонымен, негізгі гендік терапия соматикалық гендік терапия түрінде дамуда.

Нормадан ауытқыған, «бұзылған» генді немесе оның «бүлінген» бөлігін қалыпты, өз кызметін толық атқаратын генге ауыстыруға болады. Мысалы, таргетинг немесе гендік коррекция арқылы. Бұл әдістің, ұқыпты орындалғанына қарамастан, нақтылығы жеткіліксіз. Ауру ген өз қызметін жалғастыра берсе де, бұл геннің ақуыз өнімі төмен болса, қосымша сау ген енгізіледі. Сол себептен жетіспеген өнімнің мөлшері көтеріледі. Бұл тәсіл қосымша ГТ деп аталады. Осындай кездейсоқ енгізуі трансгеноздың әсерімен ұқсас. Инсерциялық (енгізілетін) мутагенездің араласуымен орындалатын трансгендік экпрессиясы дұрыс реттелмеуі де мүмкін. Рецессивті ауруларды алынған эктопикалық трансген атты трансгендік организмнің көмегімен емдеуге болады. Керісінше, доминантты аурулар, қалыпты, қызметі сақталған геннің енгізілгеніне қарамастан өз әсерін тигізеді. Осындай қиын жағдайда қалыпты генді орнатпай, ауру генді әлсіздендіруге немесе белсенділігінен толығымен айыруға болады.

Зақымдалған геннің қызметін тежеуге болады. Мысалы, вирус шабуыл жасағанда немесе онкоген өз жұмысын арттырғанда, бұл әдісті клетканың ішінде жағымсыз, ұнамсыз үдерістер көбейгенде қолданылады Тиімсіз гендердің немесе тіпті қауіпті гендердің экспрессиясын тежеу керек. Бұл үшін клеткаға қосымша гендік құрылымдар енгізіледі. Олардың ерекшелігі бұл гендік кешендер экспрессияланған кезде ұнамсыз геннің өнімдерімен әрекеттесетін туындыларды бере алады. Мұнда ұнамсыз гендік өнімінің залалды (зиянды) әсері жойылады. Мысалы, клетка құрамындағы қажетсіз ақуызға қарсы антиденелерді реттейтін гендерін енгізуге болады (Richardson e.a., 1995). Синтезделген антиденелер бұл жағдайда орынсыз, ұнамсыз ақуызбен байланысып, бұл ақуызды залалсыздандырады. Бұл үдерісті басқаша клеткаішілік иммунизация деп атайды. Жеке ақуыз деңгейінде нормадан ауытқыған геннің залалды әсері жойылады. Клетка ішілік антиденелер интраденелер деп аталады.

Залалды геннің әсерін басқаша да жоюға болады. Бұл үшін клетканың құрамына генді м-РНҚ деңгейінде тежейтін төмен-молекулалық құралын енгізеді.

Ең соңғы ГТ нәтижелеріне назар аударсақ:

Эпилепсияның гендік терапиясы әдістемесін құрастырып жатқан бір топ ғалымдар алғашқы нәтижеге қол жеткізді. Егеуқұйрықтарға жүргізген эксперименттер жаңа әдіс эпилептикалық ұстамалар қарқындығы мен ұзақтығын айтарлықтай төмендеткенін көрсетті.

Эпилепсиямен ауыратын науқастардың миы, сау адамдарға қарағанда соматостатин гормонын аз синтездейтіні бұрыннан белгілі. Зерттеу жетекшісі Рабиа Зафар (Rabia Zafar) бұл нейропептидтің өте төмен деңгейі ұстама кезінде байқалатындығын ерекше атап өтті.

Зерттеушілер құрамында соматостатин синтезін қосатын ген бар препарат ойлап шығарды. Қазіргі уақытта мамандар егеуқұйрықтарда самай эпилепсиясы (аурудың ең кең тараған түрі) әдісіне сынақ жүргізуде.

Препарат егеуқұйрықтардың миында соматостатин мөлшерін тиімді түрде жоғарлатып, ұстамалардың ұзақтығы мен қарқындылығын төмендеткендігі анықталды. Сонымен қатар, егеуқұйрықтар ұстаманың ауыр дәрежесінен арылған.

Эпилепсияның ағымына әсер етуден басқа, гендік терапияның қосалқы әсері жоқ және ол жануарлардын үйрену қабілетін жоғарлатады. Құқықтық рәсімдерден өткен соң препаратты адамдарда тестілеу басталады. Ғалымдар препарат сатылымға түскеннен кейін эпелепсияны емдеу, тұмауды емдегендей жеңілдей түседі деген үмітте.

Аяқ-қол ишимиясын емдеуге арналған жаңа дәрілік препаратты ойлап тапқан Адамның бағаналы клеткалары институтының мамандары гендік терапия «диабетті табаны» бар науқастарды ампутациядан құтқара алады дейді.

Сонымен, тұқым қуалайтын ауруларды емдеу өте қиын және әркезде тиімді шешімі табыла бермейтін мәселе. Адамның тұқым қуалайтын ауруларын емдеуде ГТ жетістіктерін қолдану – генотерапия эрасы басталып кетті. ГТ принциптері мен әдістері, осы әдіспен емдеуде тиімді нәтиже бере алатын аурулар да таңдалып алынуда. Бұл бағыттағы жұмыстар түрлі елдерде, түрлі бағытта жүргізілуде. Гендік терапия тек қана тұқым қуалайтын моногенді ауруларды емдеуде ғана емес сонымен қатар полигенді ауруларды мысалы, қатерлі ісіктерді және созылмалы вирустық аурулардыда емдеуде қолданылатыны анық.

 

Дәріс

Тақырыбы: Клетканың қоршаған ортамен қарым-қатынасы. Клетканың патологиясы.

Мақсаты: Клетканың қоршаған ортамен қарым-қатынасы. Клетканың патологиясымен танысу.

Жоспар:

1. Клетканың қоршаған ортамен қарым-қатынасы.

2. Клетканың патологиясы.

3. Плазмалемма (цитоплазмалық мембрана) патологиясы.

4. Ядро патологиясы.

 

Клетканың қоршаған ортамен қарым-қатынасы.

Қоршаған орта факторлар табиғаты:

Қоршаған ортаның физикалық факторына – ионды сәулемен зақымдалу түрлері, яғни гамма, рентген және ультракүлгін сәулелерімен зақымдалу жатады.

Қоршаған ортаның химиялық факторларына органикалық, органикалық емес және биогенді қосылыстар жатады.

Органикалық емес мутагендердің 8 топтары белгілі. Мысалы: оларға литий, кадмий, азот, фосфор және т.б. жатады. Органикалық мутагендерге гетероциклді қосылыстар, күрделі қосылыстар, көмірсутектер жатады.

Қоршаған ортаның б иогенді факторларына өз алдына бөлек топ астына жатады. Оларға алколоидтар, флавоноидтар, токсинді саңырауқұлақтар, кейбір антибиотиктер жатады (Қазақстандық авторлар Шигаева және әріптертері).

Қоршаған ортаның химиялық факторлары нағыз немесе тік және тік емес (промутагендер) болып бөлінеді. Нағыз мутагендер мутация туғызады. Промутагендер организмдегі метоболизмдік белсенділіктен кейін мутагенді қасиетке ие болады, мысалы, микроорганизмдер мен бактерияға кофеин мутаген болып саналса және комутагенді қасиетке ие болса, ал адамдарда кофеиннің мутагенді эффектісі бауырдағы микросомальді ферменттермен төмендетіледі.

Қоршаған ортаның биологиялық мутагендер – бұл вирустардың РНҚ-сы мен ДНҚ-сы, вирусты емес паразитарлы агенттер (микоплазмалар, бактериялар), паразиттердің метаболизмдік өнімдері (токсоплазма, мысық сорғышы, трихинелла) және транспозондар.

Транспозондар – мобильді элементтермен байланысқан мутагендер түрі. Транспозондар көлемі жүзден бірнеше мың нуклеотидтерге созылады. Мобильді элементтер бір ДНК бөлігінен екінші ДНК бөлігіне клетка көлемінде өте алады. Бұл процестер транспозиция деп аталады. Транспозондар арқылы түзілген мутагендердің 3 түрі белгілі:

1. Құрылымдық гендерге орналасқан нуклеотидтер тізбегінде өзгерістер түзіледі.

2. Транспозиция нәтижесінде түзілген ДНК үзілсе, қатемен тігіледі.

3. Транспозондар алмасқан кезде көрші нуклеотидтер тізбегіне әсері өтеді.

Кейде транспозондарда репликация жүріп, көшірмесін көрші хромосомаларға береді де өздері орнында қалады. Биологиялық мутагендер (вирустар мен транспозонда) құрылымдық мутация типін түзеді.

Физикалық және кейбір химиялық мутагендер клеткалық циклдің барлық фазаларында хромосомаларға әсер етеді. G₁ фазасындағы хромосомаға әсер еткенде, олар құрылымдық мутация типін күшейтеді. S және G₂ фазасындағы хромосомаға әсер еткенде, олар хроматид мутациясын туғызады. Мұндай мутагендер жиынтығы S – тәуелсіз мутагендер депаталады. Оларға барлық ионды сәулеге ұшырау типтері мен кейбір химиялық қосылыс типтері – блеомицин жатады.

Кейбір мутагендер тек хроматидті мутацияны туғызып, S және G2 фазасына әсер етеді. Мұндай мутагендер S –тәуелді деп аталады. Оларға ультракүлгінді сәулелену, әр түрлі алкінді қосылыстар және т.б. жатады.

Физикалық факторлар зақымдалудың 3 типін түзеді: жалғыз үзіліс, екі үзіліс, негіздің зақымдалуы. Үзіліс негізінен хромосомды үзілістен туады.

Химиялық факторлар негізді зақымдайды: ДНК – белокты тігу, жіпаралық тігу, негіздің химиялық модификациясы. Кейбір химиялық мутагендер екі және жалғыз үзілісті түзеді.

Жыныс клеткалары мен ұрыққа төменгі температураның әсері тиетін болса, онда 5 температуралық аймақ айқындалады.

Жыныс клеткалары мен ұрықтың баяу мұздауынан бос су клетка ішінде немесе сыртында ірі кристалл түрінде қатады да, олардың өлуіне әкеп соғады. Жыныс клеткалары мен эмбриондардың өлуі, сол сияқты азоттың сұйықтыққа айцналып, нәтижесінде су клеткадан шықпай қалғандықтан болады.

Мұз кристалдары процесінің пайда болуы гамета мен эмбрионның қату кезінде клетка аралығындағы аймақта басталады. Ал осы ортада иондық концентрацияның өсуі клетканың жансыздана бастауына, тұз ерітіндісінің өсуіне әкеп соғады. Осындай процесс нәтижессінде клетканың бүлінуі клетка суының жоғалуынеа, ал бұл компоненттер табиғи емес химиялық байланыстарды тұғызу және де бірінен екіншісіне ауысуы да болуы мүмкін, ад бір жағынан алғашқы жансыздандыру кристалдық мұздың клеткаға әсері кедергісін тоқтатады.

Клетканың патологиясы. Атақты неміс патологы Р.Вирхов (1858)организмнің барлық ауруларының негізінде клетка патологиясы жатады деп есептеген.

Клеткада болатын өте күрделі өзгерістер,оның ультра құрылымы көп жылдардан кейін электрондық микроскоп жәрдемімен ғана анықталды.Электрондық микроскоп клетканы екінші рет қайта «ашты» деуге толық негіз бар.Организмді біртұтас жүйе деп қарасақ,клетка-соның бір бөлігі.

Плазмалемма (цитоплазмалық мембрана) патологиясы.

Әрбір клетканың өзіне тән цитоплазмалық белоктары болады. Цитоплазмалық мембрана бетіндегі рецепторлық белоктар кешені тек белгілі бір заттармен ғана әсерлеседі. Мысалы;гормондар нысана-клеткалардағы арнайы рецепторлармен қосылып цитоплазма мембранасының бір бөлігімен бірге (эндоцитоз жолымен) клетка ішіне енеді,сонда ғана өз әсерін көрсете алады.

Микропиноцитоз үдерісінің күшеюі плазмолемманың кеңеюіне клетканың ісінуі нәтижесінде кейде оның жарылып кетуіне соқтырады. Цитоплазмалық өсінділердің пайда болуы клетка сыртының электрлік зарядының өзгеруіне байланысты.Егер осы өсінділер клеткадан бүтіндей үзіліп түссе,оған микроклазмацитоз дейді.

Ядро патологиясы. Ядролар санының көбеюі,оның көлемінің ұлғаюы клеткада белок синтезінің күшейгендігінің белгісі.Ісіктер үшін ядролардың ерекше өзгеруі –атипиялар тән. Қалыпты клеткаларда хромосомалар саны 46 болса,ісік клеткаларында олар 200-300 және одан да көп болды. Ядродағы өзгерістерге ең алдымен митозға байланысты патология кіреді.Митоздың бірнеше сатылардан тұратыны мәлім; 1)профаза 2)метафаза 3)анафаза 4)телофаза 5) интерфаза. Онан басқа клетка ядросы амитоз жолымен де көбейеді. Митоздың және де эндомитоз деген түрі бар. Бұл кезде хромосомалар саны,ядро қабықшалары бұзылмай-ақ, бірнеше есе артады. Ядролар санының көбеюі, оның көлемінің үлғаюы клеткада белок синтезінің күшейгендігініц белгісі. Ісіктер үшін ядролардың ерекше өзгеруі - атипиялар тән. Қалыпты клеткаларда хромосомалар саны 46 болса, ісік клеткаларында олар 200—300 және одан да көп болады. Ядродағы өзгерістерге ең алдымен митоздың патологиясына байланысты болады.

И. А. Алов (1972) бойынша митоз патологиясының негізгі түрлеріне мыналар кіреді:

1)Хромосомалардың закымдануы: клеткалардың профазада кідіріп қалуы; хромосомалардың спирализация және деспирилизация процесінің бұзылуы; хромосомалардың белшектеніп кетуі; анафаза кезеңінде хромосомалар арасында кепірлердің пайда болуы; хрома- тидтердің уақытынан бұрын ажырап кетуі,кинетохордың зақымдануы;

2) Митоздық аппараттың зақымдануы: митоздың метафазада кідіріп қалуы; хромосомалардың метафазада бытырап кетуі; үш топты метафаза; қуысты метафаза; кепполюсты митоздар; асимметриялық митоздар; бір орталықты митоздар; К-митоздар кіреді.

3) Цитотомияның бұзылуы: мерзімінен бұрын болатын цитотомия; цитотомияның кідіріп қалуы; цитотомияның болмауы. Негізінен, әртүрлі салдарлармен байқалатын клетка ядросы аппараты зақымдалуында екі түрлі механизмді келтіруге болады:

1. Ядро мембранасының зақымдалуы. Ол келесі түрде сипатталады: ядродағы ДНҚ молекуласының бекітілуі мен кеңістіктік бағытталып орналасуының бұзылуы; клетканың генетикалық аппаратына сигнал берілуінің бҧзылуы; ядродан цитоплазмаға әртҥрлі РНҚ типтері, информосоманың және т.б. шығуының бұзылуы; ядроға иондардың, гормондардың, медиаторлардың, индукторлар және репрессорлардың, гистондардың және т.б. тҥсуі.

2. Ядроның зақымдалуы. Клетканың барлық әрекеті, оның ішінде оның реактивтілігі де әртүрлі бағдарламалардың жиыны бойынша айқындалады. Олар генетикалық детерминделінген және ұрпақтан ұрпаққа беріледі. Әртҥрлі патогендік факторлардың олардың клеткадағы бағдарламаның сақталу орнына (ядро, ДНҚ) әсері мутация деп аталады және оның нәтижесінде бағдарламаның өзгерісі мен патология үдерісі дамиды.

Клетка ішілік мембрананың зақымдануы-липидтердің асқын тотығуының нәтижесінде пайда болады. Ал бұл зақымданулар немен тудырылады? Кең тараған сыртқы факторлардың ішінде: сәулелендірудің әртүрлі түрлері, температуралық өзгерісі, белгілі химиялық қосылыстар, сондай-ақ ДНҚ құрылымына орналасатын заттар (циеплатин), топоизомеразаның ингибиторлері жатады.Бұлардың барлығы ДНҚ-ның конформациясын бұзады.

Эндогенді қосылыстар түзетін-азот оксиді, супеоксидтік радикал және басқалар клеткаға қауіпті.

Стрестік ситуациялар бұл қосылыстардың түзілуін жылдамдатады.

Сондай-ақ әртүрлі зақымданулар клетканың қоректенуі бұзылғанда дамиды. Келтірілген типтің апоптозының мысалы ретінде-жас ұлғайған сайын басмиындағы нейрондардың прогрессивті төмендеуі жатады.Апоптоз бас миының бірнеше бөліктерінде интенсивті түрде жүрсе оған сәйкес келетін ауру дамиды.

Жолақты ядроның және қара субстанцияның апоптикалық дегенерациясы Паркинсон ауруына сәйкес келеді. Нейрондар-бөлінбейтін клеткалар. Хромосома құрылымының аномалиясы-хромосоманың репликациясы, конденсациясы және сеграциясы ретінде көрінуі мүмкін.

Соған сәйкес бөлінудің жоғарлауы апоптоздың мүмкіншілігін жоғарылатады. Сәулелендіруге жедел түрде реакция беретін жаушалар бар. Ол интенсивті түрде бөлінетін-қан жүйесінің эпителиальдық клеткалар. Ер және әйелдің клеткаларын қарастырайық. Бұл клеткаларда эмброиональдық перинатальдық кезеңде жыныстық жетілуден кейін де –бұл клеткалардың өлімі өте қарқынды болады.

Жалпы айтқанда бұл өлімді-қалай түсіндіруге болады.бұнда «сапасыз» геномдардың клеткалық элиминациясы да орын алмайтынын айта кету керек және де толық пісіп жетілген жыныс клеткаларының адам организмінің қартаюына байланыссыз-әртүрлі түзілістер де түзіледі.

Барлық жағдайлардан көріп отырғанымыздай апоптоздың атқаратын қызметі-ол дефектісі бар клеткаларды жою болып табылады. Тағы да айта кететіні апоптоз –бөлінетін және бөлінбейтін клеткаларға –ақуыз арқылы жүзеге асырылатын қанағаттандырарлықсыз жағдайдың әсері.

Бірақ бұл ақуыз –транскрипциондық факторлы болып табылады. Ол апоптоздыө процестің болшақ гендерін активтейді.Соған сәйкес апоптоз процесі жүру үшін-транскрипция және транслияция қажет.

Егер де клетканың зақымдануы аса жоғары болса-клетка өлімі бақылаусыз сипатқаие болып, некроз даму қаупін тудырады. Зақымданушы әсердің сипаты мен интенсивтілігіне қарай клетка өлімінің апоптотикалық немесе некроздық жолмен жүруі анықталады.

Биологиялық роль командасы бойынша апоптоз.

Апоптоздың бұл типі сыртқы ортаның негативті сигнализациясы арқылы пайда болады.Ол мембраналық және клетка ішілік рецепторлармен беріледі.

Осы жерде айта кететін нәрсе-клеткалық өмірлік қабілеті жоғары, бірақ бүкіл организм тұрғысынан алғанда-ол зиян және оның пайдасы жоқ.

Апоптоздың осы мысалдары, онтогенездің бірнеше кезеңдермен байланысы.

-жәндіктердің метоморфоз барысында қуыршақ клеткаларының өлімі.

-проефрос және басқа да ұрық бөлімдерінің (хрода, мезонефральдық және парамезонефральдық канал бөліктеріт.б.)

Эмбриогенез сатысындағы редукциясы.

-эмбриональдық морфогенез барсындағы саусақ аралық жарғағының жоғалуы.

Эмбрионның аяқ бөліктері пайда бола бастағанда миллиондаған жаңа клеткалардың пайда болуымен қатар, бұрынғы миллиондаған клеткаларда өлімге ұшырайды.

 

 

Практикалық сабақтар