Даярлық кезеңінде дыбыстармен жүргізілетін жұмыстар

Дауысты дыбыс. Дауысты дыбыстардың артикуляциясы келесі түрде қалыптасады: а, э, о, ы, у, и, я, е, ё, ю (бұл кезекті жартылай даусты дыбыс й жалғастырады).

Я, е, ё, ю дыбыстары и және де (а, э, о, у) дыбыстардың қосылуынан қалыптасады. И дыбысы дифтонгтың бірінші немесе екінші бөлімінде жұмсалатын бағытын табуға көмектеседі.

Артикуляциялыұқ дыбыстардың жазбаларының суреті төменде көрсетілген, ерекшеліктері артикульмен белгіліленген (а, э, о, у, и, дыбысы). Бұл суретте еріннің созылуын, соның ішінде ерін бұлшықеттерінің жоғары бөліміне салмақ көп түсетіні көрсетілген.

─ Я (j +a)

 

─ Е (j + э)

 

О – е (/ + о)

Сурет 18

Дыбысқа арналған.

О <...> ы мұрын бұлшықеттерінің қимылы <...> симеттриялық асты сызылып белгіленген және ауыздың бұрыштарын көлденеңінен белгілеу. Ауыздан шығу ұзақтығы сызықшалармен, ал қысқалығы нүктелермен белгіленген (и үшін).

 

Дауыссыздың дауыстымен бірігуін көрсетеміз.

А     у     ы     и     Я     Е     ё     Ю     Й

 

Сурет 1

Бұл сызбаларды картоннан жасап, оны қолмен ұстап көруге болады (әсіресе ауыз қуысының праксисінің нашарлауы мен көрудің қатты нашарлауы кезінде).

Дауыссыз дыбыс. Дауысты дыбыстың артикулемасымен танысып болған соң қатаң дауыссыз дыбыстардың ауыздық дем шығару жаттығулары жасалады. Даусты дыбыстардың артикулемасымен жұмыстар сыбырлап сөйлеу арқылы жүргізіледі. Мұндай тізбек ауыздық дем шығаруды жақсартып, сөйлеу мүшелерінің естіп қабылдауынсыз автоматтандыруға мүмкіндік береді. Баланың барлық назары артикулеманың сапасы мен ауыздық дем алудың бағытында әрқашан жазылып отырады. Естілуіне назар аударылмайды.

Дауыссыз қатаң дыбыстардың артикуляциялық жүйесі балада логопедтің сөйлеген кезде арткуляциясына еліктеуден пайда болады (еріннің бейнесі, тілі және ауыздың ашылуы). Бала дауысталуын естімеуі тиіс. Дауыссыз қатаң дыбыстардың артикулемасның қалыптасуы келесі кестеде көрсетілген.

Кесте 2

Дем алу		Дауыссыз дем шығару
Ауыздың бейнесі		Артикуляциялардың суреті
	1)	Дауысты дыбыс:а,э,о,ы,у,и,я,е,ё,ю.
	2)	Қатаң дауыссыз дыбыс: ф,с,ш,щ,х

 

Даярлық кезеңінде қатаң дауыссыз дыбыстармен жұмыс жүргізгенде қалыптасатын келесі тізбек: ф, с, ш, щ, х. Дауыссыз дыбыстардың қалыптасуы ф дыбысынан басталады, өйткені артикуляциясы айтылуға жеңіл. Бұл артикуляциялық жүйені бала тез қарастыра алады, ал логопед болса тексереді. Дыбысты ұзақ айту баланың ауыздық тдем шығаруына және қадағалауға мүмкіндік береді.

Даярлық кезеңінде жүргізілетін логопедиялық жұмыстардың мөлшері балаға ұсынылатын сабақтарда жүргізілетін жаттығулар әр түрлі болуы мүмкін. Мысалыға бірінші сабақта ауыздық дем алуды жаттықтырумен шектелсек, екінші сабақта дауысты дыбыстардың бірнеше артикулемасын қалыптастыруға болады.

Үлкен балаларға жаттығулардың көп түрлерін беруге болады, бірақ ол тапсырмалардың барлығын бір сабақта беруге болмайды. Жоғарыда көрсетілген артикулемалардың тізбегін ұстану керек. Алғашында дұрыс емес айтылған артикулемаларға тоқталып қалмау керек.

Сабақтың барлығы алдымен өткен сабақты қайталаумен басталады. Бірінші сабақта жаттығулардың әр түрін қайталап шығу керек. Дауысты және дауыссыз қатаң дыбыстарды қалыптастыру жұмыстары қалай жүргізілгенін сабақ жоспарынан көріп шығамыз. Баламен бірге № «таблицадағы дем алу және дем шығарудың түрлерін үйреніп болған соң, ауыздық дем шығару мен дауысты дыбыстардың артикулемасын қалыптастырып, бекітуге кірісеміз. Логопедиялық сабақтың жұмыс барысын қарастырып кетейік.

Логопед: сен ауызбен дем шығарып және тілдің ұшын төменгі тісіне тіреп тұруды жақсылап үйренеді. Ал енді ауызды әр түрлі етіп ашып, дем шығаруды үйренеміз. Ауызбен терең дем алып, ал демді қатты ашық ауызбен шығарады. Тіл жалпақ және астыңғы тістерге жақын жатады, еш қимыл жасамайды. (Ауыздық дем шығаруды мақтамен тексеріп көрелік. Ерін мен тіл осы қалыпта тұрып, дем шығарған кезде сыбдырлаған «а» дыбысы шығады). Егер артикулема дұрыс болмаса оны түзеп, қайтадан жасау керек.

─ Жарайды. Ал мен саған ауызбен тағы қалай дем алуға болатынын көрсетемін. (э дыбысының артикулемасын көрсеті). Баламен бірге артикуляцияны айтқан кезде тілдің дұрыс қалыпта тұрғанын қадағалау керек.

Ары қарай бала ауызбен дем шығарады (ерін мен тілдің қалпын сақтап тұрып). Егер артикуляцияны дұрыс айтпай жатса логопед оны түзеп, бірақ сонда да айтпаса келеси артикуляцияға көшу керек. Ал түзету келесі сабаққа қалады. дәлосы жағдайда о, ы, у дауысты дыбыстардың артикуляциясы жасалады.

А, э, о, ы, у дауысты дыбыстарының артикуляциясын қалыптастырып шығарғанда и дыбысын үйренуге әсер етеді. Әр түрлі жағдайларды қарастырып, балаға күліп отырып дем шығаруды үйретеміз.

Логопед: «Күліп отырып дем шығарайық!»

И дыбысының қалыптасқан жағы е дыбысын шығаруға мүмкіндік береді

Логопед: «Қазір балақай, екі ерінді қимылдату арқылы ауаны сыртқа шығарайық. Күлуден бастап өзіңе таныс қимылдарға көше бастаймыз».

«С» дауыссыз сәйкестігі екі көрнекілік сурет беріледі (и+а, о)(2 кестені қара). Барлық жаттығулар тілдің орналасуына қарай ауызбен дем алуын жақсартуына байланысты 2-ші қатардағы дауыссыз дыбыстарды қосуға мүмкіндік береді.

Баланың аузына қарай алақан немесе қағазға мақта қойып дем шығаруын мұқият назар аударып қадағалау керек. Мақтаның әр түрлі түсті болғаны тиімді. Сабақты міндетті түрде эмоционалды қызықты ету керек, баланы қанағаттандыратын әрі қызығушылығын оятатындай.

Ауызбен дем алу жаттығулары дауысты дыбыстарды артикуляциялық тәрбиелеуге негізделеді. Баланың алдын – ала дыбысты естімеуін ескеру қажет. Кестенің 2-ші сол жағына – дем алу – дыбыссыз дем алу деп жазамыз.

Балаға назар аудара отырып, нұсқау береміз: «Жарайсың балақай, енді сен ауызбен дем шығаруды үйрендік, өзің қалай үйренгеніңді көрсетші.(ф – дыбысының артикуляциясын көрсетеді)».

Логопед ауызбен дем шығаруын өзі көрсетпеуі тиіс, себебі бала дыбысты естіп, өзінше шығаруы мүмкін. Логопед тек ауызша және дәптер парақтарына ф – дыбысынығ артикуляциясының кескінін салып беруі тиіс.

Логопед: «Кел балақай, үстіңгі – астыңғы ерніңді бірге біріктіріп «Қақпа» жасайық. Осы «Қақпаға» дем шығарып үйренейік». Ары қарай логопед сөйлеу мүшелерін қорытынды тексеру үшін мақта арқылы дем шығаруын қадағалайды.

С, Ш,Щ,Х дыбыстарының артикуляциялық аналогиясы.

Балаға дыбыс шығару мақсатында азу тістер арқылы ауызбен дем шығаруды үйрету. Егер с дыбысын азу тістер арқылы артикуляция формасы қалыпты келмесе, онда тіл ұшының төменгі орналасуын қадағалайды. Балаларда әдетте тек тіс аралық артикуляциясы кездеседі. Бірақ оны қолдану тиімсіз. Тәжірибеде дәлелденгендей тіс аралық артикуляция арқылы тәрбиелеу процесі үдемелейді тек бәсеңдікке алып келеді. Балаға көмек көрсету тиімдірек, себебі ауа шығару кезінде тістер ашылады, ал тіл «тіс артында» болады. тілдің шығуына жол бермес үшін міндетті түрде төменгі ерінді жұмыс істетуі қажет. Балаға тістерін біркелкі етіп қоюын ұсыну керек.

Егер бұл артикуляциялық жаттығу тиісті деңгейде орындалмаса,келесі сабақтарда орындалуы керек. Егер массаж және дифференциялды жаттығу нәтиже бермесе, механикалық көмек беруге болады.

«ш» дыбысын шығаруға арналған ойын ұсынысы.

Логопед: «Қанеки балақай, ауыз ішінде парустық кеме жасайық. Тілді парус секілді жоғары көтерейік, кемені жүзетіндей үрлейік, тістерімізді жабайық». Ш дыбысының артикуляциялық тәрбиелеуде ең алдымен еріннің, тілдің қалыпты орналасуы маңызды. Логопедтен «ш» дыбысының жаттығуы барысында көмей мен тілдің, еріннің орналасуын қадағалауы тиіс.

2 кестені дәптерге сызу керек. Сол жаққа (дем шығару, дыбыссыз) парустық кеме салу жанына тілдің жоғары көтерілген қалыпты суретін бейнелеу. Бұл баланың парустық кеме тілдің жоғары көтерілу белгісі екендігін көрсетеді.

«Щ» дыбысын балаға түсіндіруі - тілді жоғары таңдайға көтеріп ауыздан дем шығару кезінде табаға котлет қуырған сияқты дыбысестіп - шығарумен түсіндіріледі. «Щ» дыбысының төменгі артикуляциясы кезінде тілдің ұшы төменгі тістерге жақындауы керектігін түсіндіреміз.

«Х» дыбысын қою кезінде балаға жаураған кезжегі ситуациялық жағдайды ұсынамыз, оған қолды жылыту үшін қолға үрлеуді ұсынамыз. Бұл тәсіл оң нәтиже бермек. Кей жағдайда Х дыбысының артикулемасын бекіту үшін дем шығару кезінде зонд арқылы тілді артқа,ал тіл ұшын төмен түсіреді.

Дайындық кезең бағдарламасы кезінде атқарылған жұмыс баланың дем шығаруының дұрыстығын дағдыландыру мен қатардағы дыбыстарды меңгеруді үйрену.

Жұмыстың нәтижесі көрнекілік кезеңде кестеде көрсетіледі.

Бұл кезеңдегі жұмыстың ерекшелігі:

1. Дем шығару мен артикуляция қатарластығы.

2. Баланың есту қабілетінің назарын шоғырландыруы, дыбыс шығару кезіндегі бақылау.

3. Өткен тақырыпты үнемі қайталау.

Негізгі кезең.

1. Дыбысты ұзақ уақытта дем шығаруда қосуы.

2. Дауыссыз дыбыстар қысқа уақытта дем шығару кезінде қалыптасуы.

3. Ұзақ және қысқа уақытта дем шығару. Мұрынмен дем алу кезінде дыбыс шығару.

4. Жіңішке дыбыстарды қалыптастыру.

1 кезең.

Фрикативті дыбыстардың айтылуынан жоғарғы дыбыспен артикулемалық үйренуде бір дем арқылы шығаруы.

1 кезең мақсаты – ұзақ уақыт дем шығару кезіндегі дауысты қосуды балаға үйрету.

Артикуляциялық дауыссыз дыбыстарды үйрену барысында дауысты қосуы мүмкін, бірақ «ф» дыбысына ұқсас дыбыстан айыру тиімдірек болады (балаларда «в,ф» дыбысы екі тілдік дифференцияцияға ие болуы мүмкін). Дауыстың «в» дыбысында дауыс шығаруын, яғни ф – жұтқыншақта қозғалыс байқалуы тиіс. Осыда тактильді – дірілді бақылауды қолданады. Логопед айырмашылықты түсіну үшін баланың саусағын алып өзінің жұтқыншағына тигізеді, «ф» дыбысын шығарғанда жұтқыншақ жұмсақ, дауыс қосылғанда жұтқыншақ дірілдейді, алға қарай жылжиды, уақыты өткенше болып тұрады. Бұл кезеңде кестеге тағы бір кесте қосылады.

Кесте 3

Дем алу	Дем шығару дауыссыз	Дем шығару дауыспен
Ауыз қуысының кестесі
Артикуляция кескіні а) дауысты б) дауыссыз дыбыс

 

Бұл кезеңде кестеде тағы бір жүйе – дауыстап (дыбыспен)дем шығару. Артикулемді қалыптастыру әріпке сай болуы тиіс. Бұл деген баланың міндетті түрде есту арқылы өзінің сөйлеуін қадағалау.

2 кезең. Бұл кезеңде ауыз арқылы дем шығару: қысқа мерзімде. П,Б,Т,Д,К,Г дыбыстарын қалыптастыру кезеңіне тән. Қысқа дем шығару дайындық жаттығуларында артикулемалық дем шығаруының «й» дыбысы келесі кестеге 1-ші одан кейінгі дауысты 1-ші және 2-ші топқа кіреді.

«П» дыбысының айтылуы баланың еріні бүкірейген, ауа қарқыны тік, мақтаны ұшыратындай болуы керек. Сабақ дәптерінде схема артикуляциясы бейнеленеді. Осыдан кейін осындай дауыспен бірге дем шығару арқылы «Б» дыбысы қалыптасады.

«Т» дыбысы кезінде тілдің жоғарғы тіске жанасуы және альвеолаларға берік бекінеді.

Келесі «Г, Д» дыбыстары.

«К» дыбысының артикуляциясына ұқсас. Бала тіласты байланыстарының тіл ұшымен берік ұстауымен сәл ғана ауызды ашу, ауыз арқылы дем шығаруды ұсынады. Толығырақ түсіндіру мақсатында балаға тілін «жұдырық» тәрізді жинап алуды ұсынамыз. Сәтсіздікке ұшыраған жағдайда келесі әдіспен К дыбысын Т дыбысын қою арқылы. Осыдан кейін Г дыбысы қалыптасады.

Дыбыстардың қалыптасуы біртіндеп 2 кестеге толтырылады.

3 кезең – дауыссыз дыбыстармен жұмыс, ұяң дауыссыздар – л,р,н,м және аффрикат дыбыстар – ц,ч.

Л қатаң дыбысының артикуляциясы қиын. Қатаң л дыбысының айтылуы – тіл түбінің жоғары көтерілуі. Л дыбысын қоюда «Ы» дыбысына жүктелеміз. Міндетті түрде дем алу тек ауыздан болуы тиіс.

«Ц» және «Р» дыбысын балаға нық (анық,нақты) үйрету жаттығу дем шығару үйрену.

«Ц» және «Р» дыбысына арналған жаттығуларды дайындау кезінде ауыз арқылы дұрыс де малу біліктілігі мықты қалыптасады және бұл дыбысты еліктеу арқылы шығара аламыз. Ц дыбысын дыбыстау үшін бастапқыда тілдің қалпын бейнелейді және көрсетеді, ал кейін баланың өзі дыбысты дыбыстай алады. Сонымен қатар баланың бірінші және екінші саусақтарын логопедтің ауызының бір бұрышына тақап жаттыққан дыбысын дыбыстайды. Бала барлық ауыз қуысының бұрыштарынан шыққан ауаны сезініп отырады. Бұл тәсіл «Ц» дыбысын қоюға мүмкіндік береді. «Т» дыбысын қолдану арқылы Щ дыбысын қоюға болады. Бала ұзақ уақыт т-т-т дыбысын қайталайды, логопед т дыбысын айтатын кезде зондты тілдің ұшын төменге орнатады.

«Р» дыбысын қоюда дайындық жаттығуды ерте бастау керек.

«Р» дыбысын қоюда «З» дыбысымен «ДЗ» қосылу арқылы немесе шарикті зондпен тілдің төменгі шеткі жағынан жүргізіледі.

В.И.Рождественская «Р» дыбысын қоюда «Дзын - дзын» буындарын қолдануды ұсынады.

Баланың тілінде «ц» дыбысы анық шыққан кезден бастап, оған таңдай арқылы тілді сору және тақылдату жаттығуларын жасатуы керек. Оқытудың сәтті жаттығулары кезінде таңдай арқылы тілді сору және оны сол қалпы ұстау; содан кейін бала тілді таңдайдан алмай, оны жай ғана ішке қарай таңдайға жылжытып «ц» дыбысын жылдам айтқызу керек. «Р» дыбысының айтылуын дұрыс шығару кезінде, бұл тәсіл дауыссыз дыбыстың қалыптасуына әкеледі.

Дауыссыз «Р» дыбысының айтылуы (бала дз тіркесін айта отырып, сонымен қатар «ц» дыбысының барлық айтылу шарттарын орындау керек). Көрсетілген әдісті сақтау кезінде «р» дыбысы механикалық көмексіз айтылуда «р» дыбысын ж немесе дж тіркесімен келтіріп айтуға болады.

Ал м және и дыбыстары көбінесе бұзылмайды. Бұларды 2 кестеге жазуға болады. М және И дыбыстарын ерте оқыту, сөйлеу кезінде өз зиянын келтіреді, дегенмен олар дұрыс дем шығарудың қалыптасуына өз септігін тигізеді, әсіресе дауысты дыбысты айтқанда.

Жуан дыбыстардыың айтылуы біткен соң 2 – ші кестені толығымен толтырамыз.

4 – ші кезең – жіңішке дыбыстардың қалыптасуы.

Жіңішке дыбыстарды айту кезінде бала жуан дыбыстардың өзінің айтуы бойынша тыңдап үйрену керек (оның дәптерінде ол әріппен жазылған).

Жіңішке дыбыстармен жүргізілетін жұмыс балаға алдын – ала айтылуы керек. Әсер етуші бұзылыстардың жоқ болуы (коллар еститін, кереңдік, дизартрия және т.б.) жіңішке дыбыстардың айтылуы балада аса бір қиындықтар туғызбайды. Көбінесе олар ойда жоқта кездеседі. Бірақта олар қиындықтар туғызуы мүмкін.

Тілдің ортаңғы артикуляциялық бөліктің қатысуымен жіңішке дыбыстың айтылуы қалыптасады. Сонымен қатар, жуан және жіңішке дыбыстар үнемі еріннің ширығу деңгейімен ерекшеленеді.

Сонымен дыбыстың жіңішкеленуімен төменгі артикуляция қалыптасады, төменгі еріннің ширығуы күшейеді, ал жоғарыға жоғары ерін қимылдайды. Бұл процесс жіңішке дыбыстың қалыптасуына әкеледі.

Еріннің белсенді қимылдауына көп көңіл бөлінеді (еріннің барлық аймағынан). Ерін қимылының симметриясына назар аударған жөн. Жіңішке дыбыс еріннің барынша жиырылуы арқылы қалыптасады, сондықтан баланы мүмкіндігінше жіңішке дыбыстарды бірнеше жаттығулар жасатқызу арқылы айтқыздыру керек. Дыбысты жіңішкелету және жуандату кезінде осы тәсілді қолданған жөн.

Щ дыбысының дұрыс айтылуы үшін жіңішке «С» дыбысын қолдануға болады. «С» дыбысын айту кезінде ерін жиырылып, еріннің механикалық қимылдауын алға қарай созу керек, яғни Сь дыбысының орнына «щ» дыбысы шыққанша айту керек. Бұны «Щ» дыбысының артикуляциялық жаттығуында қолдануға болады. Бала «ш» дыбысын айтқан кезде тіл артқа жоғары қарай кетеді, ал негізінде тілді жоғарғы альвеолаға жылжытып, ерінді жай ғана жиырып демді шығарып, тура «ш» дыбысын айтқандай айту керек. Логопед жиырылуын бақылап отырады.

3 – ші кестеде жіңішке дыбыспен жұмыс көрсетілген, жуан және жіңішке дыбыстардың артикуляциясы салыстырылған.

 

Кесте 4

Дем алу	Дауыссыз дем шығару	Дем алу	Дауыстап дем шығару
Ауыз бейнесінің суреті	Ф. Фь.	Ауыз бейнесінің суреті	В. Вь.

 

Көрсетілген дыбыстар автоматы түрде балаға оңай тілде түсіндірілген.

Дыбыстың дифференциясы және автоматизациясы белсенді түрде 2 кезеңде жүргізіледі. Оқу кезінде дұрыс сөйлеу элементі сауатты түрде жүргізіледі. Әріптермен дыбыстың дифференциясы дисграфияның профилактикасы және қабылдауының фонематикалық даму үшін өте маңызды.

Сұрақтар:

1. Дауысты дыбыстарға арналған артикуляциялық жаттығулар кезеңі.

2. Дауыссыз дыбыстарға арналған артикуляциялық жаттығулар кезеңі.