Горадабудаўніцтва і архітэктура.

Культура эпохі Адраджэння

 

1 Заходнееўрапейскае Адраджэнне

2 Паўночнае Адраджэнне

3 Эпоха Адраджэння на Беларусі

 

У культуры кожнай гістарычнай эпохі рано ці позна ўзнікаюць ідэалізаваныя вобразы мінулых эпох, якія часцей за ўсё называюцца «залатым веком». Такога кшталту зварот да мінулага і яго высокая ацэнка ўяўляюць сабой спробу узнавіць і пераасэнсаваць мінулыя дасягненні культуры ў новых гістарычных умовах. Гэты распаўсюджаны падыход у культуры азначае яе адраджэнне, г.зн. абнаўленне культурнага скарбу мінулых гадоў у сучасных сацыяльна-гістарычных умовах.

У еўрапейскай культуры такога роду працэс адраджэння пачаўся ў першай палове 14 ст., калі стаў развівацца працэс адраджэння элементаў антычнай культуры як абнаўленне зместу культуры еўрапейскай. Абнаўленне гэта працягвалася да канца 16 ст. і атрымала назву эпохі Адраджэння.

 

Эпоха Адраджэння разглядаецца даследчыкамі заходнееўрапейскай культуры як пераход ад Сярэднявечча да Новага часу, ад феадальнага да буржуазнага грамадства. Адраджэнне (франц. Рэнесанс) – гуманістычны рух у гісторыі еўрапейскай культуры ў перыяд канца сярэдневякоўя і пачатку сучаснасці. Рэнесанс узнік у Італіі ў 14 ст., распаўсюдзіўся ў заходніх краінах (Паўночнае Адраджэнне) і дасягнуў найбольшага расквіту ў сярэдзіне 16 ст. Канец 16 – пачатак 17 ст. заняпад – ман’ерызм.

Галоўная ідэя светапогляду эпохі Адраджэння – антропацэнтрызм. Нараджэнне новага светапогляду звязана з пісьменнікам Франчэска Петраркі. Схаластыцы, якая заснавана на фармально-тэрміналагічным метадзе, ён супрацьпаставіў навуковыя веды; шчасцю ў «Градзе Боскім» – зямное чалавечае шчасце; духоўнай любові да Бога – узвышанную любоў да зямной жанчыны.

Духавенства страчвае свой аўтарытэт і становішча ў грамадстве. Гэта прывяло да выпадзення шэрагу еўрапейскіх краін ад каталіцызму і з’яўлення разнастайных форм пратэстантызму.

Пачынаецца час першапачатковага назапашвання капітала. З’явіліся першапачатковыя формы капіталістычнай прамысловасці – мануфактуры. Развіваецца банкаўская справа, міжнародны гандаль. Фарміруецца навуковая карціна свету на аснове адкрыццяў у галіне астраноміі. Славутыя вучоныя эпохі Капернік, Бруна, Галілей абгрунтавалі геліоцэнтрычны погляд на свет.

Рэнесанс – эпоха вялікіх адкрыццяў. Сапраўды, з 1517 г. Калумб і Магелан зрабілі важныя геаграфічныя адкрыцці: два багатых кантыненты заходняга паўшар’я былі адкрыты для засваення “Старым Светам”.

Тэмпы развіцця рэнесанснай культуры ў краінах Заходняй Еўропы былі рознымі. Прыблізныя і храналагічныя межы – у Італіі – 14-16 стст., у жругіх краінах – 15-17 стст. Найвышэйшага пазвіцця культура Адраджэння дасягнула ў 16 ст., калі агульнаеўрапейскай з’явай становіцца так званае Высокае, класічнае, Адраджэнне, за якім пачалося позняе Адраджэнне апошніх дзесяцігоддзяў 16 ст.

Агульным, што аб’ядноўвала культуру ўсіх народаў сталі ідэі гуманізму, якія наклалі свій адбітак на ўсю духоўную культуру. Запазычаны ў Цыцэрона (1 ст. да н.э.), які называў гуманізмам вышэйшае культурнае і маральнае развіццё чалавечых здольнасцей, гэты прынцып найбольш дакладна і з большай паўнатой змог выразіць асноўную накіраванасць еўрапейскай культуры 14-16 стст. Гуманізм развіваўся як ідэйны рух, ён уцягвае ў сваю арбіту купецтва, знаходзіць аднадумцаў пры дварах тыранаў, распаўсюджваецца ў вышэйшых рэлігійных сферах, становіцца моцнай зброяй палітыкаў, знаходзіць падтрымку ў народных масах, пакідаючы глыбокі след у народнай паэзіі, дае багаты матэрыял для пошукаў мастакоў і скульптараў.

Гуманісты прыносяць у духоўную культуру свабоду выказванняў, незалежнасць у стаўленні да аўтарытэтаў, смелы крытычны дух. Яны вераць у бязмежныя магчымасці чалавека і даказваюць гэта ў сваіх выступленнях і трактатах. Гуманісты не прызнаюць іерархічнае грамадства, дзе чалавек – толькі выразнік інтарэсаў пэўнага класа. Яны выступаюць супраць усякай цэнзуры, а асабліва супраць царкоўнай цэнзуры. Гуманісты фарміруюць актыўнага, ініцыятыўнага чалавека, які сам вызначае свой лёс, жыве па свайму ўласнаму разуменню, а не спадзяецца на боскую дапамогу і наканаванасць.

Гуманізм як прынцып культурнага Адраджэння і як шырокая грамадская плынь зыходзіць з антрапацэнтрычнай карціны свету, у ідэалагічнай сферы сцвярджаецца новы цэнтр – магутная і прыўкрасная асоба чалавека.

Аснову новага светапогляду закладвае Дантэ Аліг’еры (1265-1324) – апошні паэт Сярэднявечча і разам з тым першы паэт “Новага часу” (Энгельс). У яго “Боскай камедыі” («Божественной комедии») мы знаходзім сінтэз паэзіі, філасофіі, тэалогіі, навукі, што і з’явілася вынікам развіцця Сярэдневяковай культуры і падступам да новай культуры эпохі Адраджэння. Вера ў высокае зямное прызначэнне чалавека, у яго здольнасць уласнымі сіламі здзейсніць свій зямны подзвіг дазволіў Дантэ зрабіць “Боскую камедыю” першым гімнам духоўным вартасцям чалавека.

Гэтыя ідэі, такое стаўленне да чалавека было падтрымана і развіта Франчэска Петраркай (1304-1374), філосафам і бліскучым лірычным паэтам, які лічыцца пачынальнікам гуманістычнага руху ў Італіі. Захапленне чалавекам, яго прыгажосцю і фізічнай, і духоўнай, яго розумам вылучаюцца работы Джаноццо Манэцці (1396-1439) “О достоинстве и превосходстве человека”. Трактат “О наслаждении” Лорэнцо Валла (1407-1457) сцвярджае натуральнасць зямных радасцей і пачуццёвых асалод чалавека.

Гуманісты сцвярджаюць, што чалавек – творца свайго лёсу: “Мы становімся тым, чым мы жадаем быць”, што чалавек, як і Бог, свабодны і сам кіруе сваім жыццём і жыццём грамадства, робіць правільны, рацыянальны выбар.

Аднак станаўленне і росквіт гуманізму глыбока супярэчлівы. Нябачнага росквіту дасягае навука, паэзія, дойлідства, выяўленчае мастацтва. Мецэнатамі мастацтва становяцца многія ўладары краін. Але ў той жа час праблемы грамадскіх адносін вырашаюцца забойствамі і войнамі. У гісторыю увайшло сямейства Борджыа на чале з самім папай Аляксандрам 7 – забойцам, з\грабежнікам і распутнікам, які аднак быў надзелены бліскучым талентам дзяржаўнага дзеяча. Сучаснікі ўспамінаюць і тырана Сігізмунда Малатэста, які “ў жорсткасці пераўзышоў усіх варвараў”, уласнаручна забіваючы свае ахвяры. Але ён валодаў глыбокімі ведамі па філасофіі, сярод яго прыдворных было шмат гуманістаў, а пры абмеркаванні твораў мастацтва, ён вызначаўся самым тонкім густам. Ды і кінжал, якім карыстаўся Малатэста быў узорам ювелірнага мастацтва. Так што дабро і зло ў эпоху Адраджэння перапляталіся самым незвычайным чынам. Людзі выйшлі з Сярэднявечча, высокі ідэал гуманізму асвяціў іх духоўнае жыццё, якое ім даравала новая эпоха, яны не могуць правільна ацаніць, а галоўнае распарадзіцца свабодай, не могуць авалодаць страсцямі, якія штурхаюць іх да дзейнасці, не спыняючыся ні перад чым для дасягнення мэты і не задумваючыся аб выніках.

У працэсе фарміравання культура Адраджэння вызначае адносіны да іншых тыпаў культур, да іншых эпох. Зварот да антычнай спадчыны – важнейшая асаблівасць культуры Рэнесанса. Адраджаецца антычны ідэал чалавека, разуменне прыгажосці як гармоніі і меры. Мастакоў, скульптараў і паэтаў Адраджэння прыцягваюць сюжэты антычнай міфалогіі і гісторыі, старажытныя грэчаскія і лацінскія мовы. З 13 ст. гуманісты пачалі актыўна вывучаць грэчаскую мову, а на латыні былі напісаны працы гуманістаў. Латынь становіцца мовай Адраджэння.

Гуманісты былі гісторыкамі, філолагамі, бібліятэкарамі, калекцыянерамі старажытных рэчаў, рукапісаў.

Гуманісты праяўлялі вялікі інтарэс да антычнай філасофіі – натурфіласофіі, неаплатанізму. У сярэдзіне 15 ст. у Фларэнцыі засноўваецца Платонаўская Акадэмія на чале з Марсіо Фічыно. Вучэнне Платона тут амаль ператворана ў рэлігійны культ. Такім чынам, пераемная сувязь Адраджэння з антычнасцю відавочна.

Зусім іншае стаўленне да культуры Сярэднявечча. Дзеячы Рэнесанса называлі яе “варварскай, грубай і манернай”. Асабліва негатыўнае стаўленне было да засілля царквы, таму служкі яе і высмейваліся ў літаратурных творах. Так, Бакаччо ў “Дэкамероне” высмейвае манахаў, іх ханжаства і распусту. У Дантэ ў “Боскай камедыі” сам папа трапляе ў пекла. Сатыра на служкаў царквы – важная тэма ў славутай кнізе Эразма Ратэрдамскага “Пахвала глупству”. Гэта тлумачыцца тым, што царква перашкаджала свабоднаму, творчаму развіццё чалавека.

Аднак традыцыі Сярэднявечча аказалі ўплыў на культуру Адраджэння. Напрыклад, рабіліся спробы (Ратэрдамскі, Фічыно) пераасэнсаваць рэлігійныя ўяўленні, але не адмаўляцца ад рэлігіі поўнасцю. Многія гуманісты былі вернікамі. У творах распрацоўваліся біблейскія сюжэты.

Можна сказаць, што мастацтва Адраджэння было своеасаблівым сінтэзам антычнай фізічнай прыгажосці і хрысціянскай духоўнасці.

Мастацтва Адраджэння асацыіруецца перш за ўсё з адметным тыпам аблічча чалавека таму, што ў аснове ўсіх яго наватарскіх адкрыццяў ляжыць адкрыццё асобы. Усведамленне яе годнасці і каштоўнасці, яе магчымасці – гэта і складае сутнасць рэнесанснага гуманізма ў шырокім сэнсе. У вузкім сэнсе значэнне “гуманізм” абазначаў свецкую адукацыю, свецкую навуку ў супрацьлегласць вучонаму багаслоўю.

Класічнай радзімай рэнесанснай культуры была Італія. Мастацтва тут адыгрывала настолькі вялікую ролю, што ішло напераду навукі, філасофіі і паэзіі, выконваючы функцыю універсальнага пазнання. Мастакі высока цаніліся. Члены сямейства Медзічы, якія фактычна панавалі ў Фларэнцыі, былі мецэнатамі і тонкімі цаніцелямі мастацтва. Рымскія папы, герцагі і замежныя каралі сапрэчвалі адзін у аднаго гонар запрасіць італьянскіх мастакоў да сябе. Самымі знакамітымі мастакамі 15 ст. у Італіі, якія пакінулі след у жывапісе, скульптуры і архітэктуры былі Мазаччо, Данатэлла, Брунеллескі.

Мазаччо вельмі рана памёр, але яго роспіс капэлы Бранкоччы сведчыць аб таленце мастака (с. 236-237), художніка энергічнага стылю. У роспісе капэлы ён дасягнуў небывалай да яго амаль скульптурнай выразнасці фігур, паказаўшы іх у трохмерным вымярэнні. Скульптар Данатэлла стварыў тып самастойнай, не звязанай з архітэктурай, круглай статуі, ён заснаваў цэлую школу майстроў рэльефа, ён быў аўтарам коннага манумента кандацьера Гаттамелаты (с. 238-239). Архітэктар і скульптар Брунеллескі стварыў свецкую па духу архітэктуру, гарманічных прапорцый, вытанчаную і ў той жа час простую.

У канцы 15-пачатку 16 стст. жыў і тварыў славуты мастак Сандро Бацічэллі, пра якога казалі, што “рэдка які мастак так перажываў і так выражаў духоўны змест сваёй эпохі”. Бацічэллі піша палотны, якія не толькі праславілі яго, але і сталі візітнай карткай Адраджэння Італіі. Гэта такія палотны, як “Вясна” і “Нараджэнне Венеры” (с. 252-253), малюе мноства мадонн, распісвае фрэскамі сцены сіксцінскай капэлы ў Ватыкане, робіць ілюстрацыі да “Боскай камедыі” Дантэ. У канцы стагоддзя, калі па Фларэнцыі, як і па ўсёй Італіі, пракаціліся паўстанні гараджан, Бацічэллі быў сярод тых, хто паўстае супраць папства і фларэнційскіх патрыцыяў. Бацічэллі парывае з антычнымі матывамі і сюжэтамі, малюе неагатычныя па духу і па форме карціны “Оплакивание Христа”, “Покинутая” (с. 254). Такім чынам, сапраўды жыццё і творчасць мастака поўнасцю супадае з жыццём краіны.

Высокі рэнесанс працягваўся ўсяго гадоў трыццаць. Яго заканчэнне звязваюць з 1530 г., калі італьянская дзяржава страціла свабоду. Толькі папская рэзідэнцыя і належачыя ёй землі захавалі незалежнасць, як жытло “намесніка Бога”, ды Венецыя доўга яшчэ была самастойнай.

Мастацтва высокага Адраджэння – гэта сінтэз, вынік, мудрая сталасць, засяроджанасць на галоўным. Славутыя мастакі гэтага перыяду не маюць сапернікаў у 15 ст., бо іх вопыт, усе пошукі папярэднікаў сінтэзуюцца ў іх у грандыёзным абагульненні.

Дастаткова трох імёнаў, каб зразумець значэнне італьянскай культуры Высокага Рэнесанса: Леанарда да Вінчы, Рафаэль, Мікеланджэла.

Да Леанарда да Вінчы больш, чым да ўсіх іншых падяходзіць паняцце homo universale. Гэты незвычайны чалавек усё ведаў і ўсё ўмеў – усё, што ведаў і ўмеў яго час; акрамя таго, ён многае прадугадваў. Так, ён абдумваў канструкцыю лятацельнага апарата, пра што яго сучаснікі і не марылі ў самых смелых сваіх фантазіях. Леанарда быў мастаком, скульптарам, архітэктарам, пісьменнікам, тэарэтыкам мастацтва, ваенным інжынерам, вынаходнікам, матэматыкам, анатамам, фізіёлагам, батанікам. Лягчэй пералічыць кім ён не быў. Прычым у навуцы ён заставаўся мастаком, а ў мастацтве – мысліцелем і вучоным. Вядома мала яго твораў, і не столькі таму, што яны загінулі, сколькі таму, што ён сам іх не заканчваў. Хаця яго эскізы, малюнкі алоўкам, пяром і тушшу надзвычай цікавыя і даюць уяўленне аб каласальным свеце вобразаў і ідэй, у якім жыў вялікі мастак.

Яго палотны “Мадонна у гроте”, “Тайная вечеря” (с. 261, 264) – цэлая мастацкая праграма Высокага Адраджэння, узоры рэнесанснай класікі. “Мадонна ў гроце” – карціна, якая нагадвае тыповае акно: прамавугольнік, закруглены ўверсе. Гэта як акно ў свет. На пярэднім плане група з 4 фігур – Марыя, маленькі Хрыстос, маленькі Іаан Хрысціцель і анёл. Гэтыя чатыры істоты звязаны паміж сабой інтымна-духоўнай сувяззю. Здаецца, што ўся прастора карціны напоўнена любасцю, таямнічасцю і паветрам.

“Тайная вечеря” паказвае, як удумліва ставіўся аўтар да кожнай дэталі. Гэтую аграмадную фрэску, дзе фігуры напісаны ў палтары разы большыя натуральнай велічыні, спасцігнуў трагічны лёс: напісаная маслам на сцяне, яна пачала разбурацца яшчэ пры жыцці мастака – гэта быў вынік яго няўдалага эксперымента з фарбамі. Засталіся шматлікія копіі, якія сведчаць аб геніяльнасці задумы. Хрыстос толькі што сказаў: “Адзін з вас зрадзіць мне”. Гэтыя страшныя, але спакойна сказаныя словы ўразілі апосталаў: у кожнага вырываецца раптоўны жэст, рух. 12 чалавек, 12 розных характараў, 12 розных рэакцый. Мастак змог паказаць шматграннасць псіхалагічных тыпаў людзей і іх эмацыянальных водгукаў. Многія малявалі “Тайную вечерю”, але нікому не ўдалося з такой глыбінёй паказаць трагізм моманту.

З твораў апошніх 20-ці год жыцця Леанарда вядомая яго знакамітая “Мона Ліза” (“Джаконда”) (с. 259). Гэтая карціна нарадзіла мноства легендаў, ёй прыпісвалі магічную сілу, яе выкрадалі, імкнуліся падрабіць. Гэта ўсё адваротны бок папулярнасці твора. Прычына ж незгасальнай папулярнасці Джаконды – яе ўсёчалавечнасць. Гэта вобраз “проникновенного, проницательного, вечно бодрствующего человеческого интеллекта: он принадлежит всем временам, локальные приметы времени в нём растворены и почти неощутимы, так же как в голубом “лунном” ландшафте, над которым царит Мона Лиза” (Нина Александровна Дмитриева). Гэта – вяршыня творчасці Леанарда да Вінчы.

Сярод мастацкіх шэдэўраў галерэі Уфіцы ў Фларэнцыі ёсць партрэт незвычайна прыгожана юнака ў чорным бярэце (с. 268). Гэта аўтапартрэт Рафаэля. Прыжаўшы 37 год ён пакінуў мноства палотнаў і манументальных работ. Сярод першых – карціны з выявай мадон, у ліку другіх – лепшая з іх роспісі ватыканскіх станц – апартаментаў папы. Лепшая з фрэсак Станцы дэлла Сеньятура – “Афінская школа” (с. 270).. У Станце дэлла Сеньятура – 4 фрэскі, прысвечаныя багаслоўю, філасофіі, паэзіі і правасуддзю. Гэта было задумана як ідэя сінтэза хрысціянскай рэлігіі і антычнай культуры. Кожная фрэска займае цэлую сцяну; вялікія паўкруглыя аркі нібы адлюстроўваюцца і працягваюцца ў кампазіцыі фрэсак, дзе таксама пануе матыў арак і паўкружый. Тое ж мы бачым і ў фрэсцы “Афінская школа”. У гэтым творы Рафаэль увасобіў уяўленні рэнесансных гуманістаў аб залатым часе антычнага гуманізма, але перанёс гэтую ідэальную ўтопію ў свой час. Пад высокімі зводамі чыста рэнесанснай архітэктуры, на ступенях шырокай лесвіцы ён напісаў выразныя групы афінскіх паэтаў і мудрых людзей, якія занятыя гутаркай або роздумам і вучонымі справамі. У цэнтры, наверсе лесвіцы – Платон і Арыстоцель, захоўваючы мудрую вартасць, спакой і сяброўства яны вядуць сваю вечную спрэчку – стары Платон падымае палец да неба, малады Арыстоцель паказвае на зямлю. У іх вобразах Рафаэль намаляваў сваіх сучаснікаў: у вобразе Платона – Леанарда да Вінчы. На пярэднім плане ў вобразе задуменнага Геракліта ўгадваюцца рысы Мікеланджэла, а справа, побач з групай астраномаў, Рафаэль намаляваў сябе.

Лепшая сярод мадон – “Сіксцінская мадона”, якая ўвайшла ў свядомасць соцен тысяч людзей як формула прыгажосці (с. 271). Мы прымаем яе сімвалам мацярынства. Яна ўвабрала ў сябе зямное і нябеснае, простае і ўзвышанае, блізкае і недасягальнае. На яе твары (лепш абліччы) можна прачытаць усе чалавечыя пачуцці: пяшчоту, трывогу, упэўненасць, строгасць, веліч і годнасць. Перад гэтай юнай маці з богам-дзіцём на руках хочацца стаць на калені, бо яна аддае свайго сына ў ахвяраванне за грахі людзей. Таму зусім натуральным выглядае тут Сікст і грацыёзная Варвара, якія сталі перад Мадоннай на калені, а два задуменныя анёлы нібы ўглядаюцца ў будучае гэтых прыўкрасных маці і дзіця. Але больш за ўсіх прыцягваюць увагу дасканалыя надзвычай адухоўленыя погляды маці і дзіцяці. У тварыку і поглядзе маленькага хлопчыка-дзіцяці ёсць нешта недзіцячае – прадбачлівае і глыбокае, а ў поглядзе маці – дзіцячая чысціня.

І трэцяя вяршыня Рэнесанса – Мікеланджэла Буанароцці. Яго жыццё – гэта жыццё – подзвіг генія. Ён быў скульптарам, архітэктарам, паэтам, мастаком-жывапісцам. Але больш за ўсё ён быў скульптарам, нават фігуры, напісаныя на плафоне Сіксцінскай капэлы, можна прыняць за статуі. Скульптуру ён лічыў вышэй за ўсіх іншых мастацтваў. Адна з ранніх работ – статуя Давіда (с. 272) вышынёй каля 5 метраў была пастаўлена на плошчы, дзе знаходзіўся адміністрацыйны цэнтр Фларэнцыі. Выява Давыда мела адметны палітычны сэнс. У самым пачатку 16 ст. Фларэнтыйская рэспубліка вызвалілася ад сваіх унутраных правіцеляў-тыранаў. Фларэнцыйцы хацелі верыць у тое, што маленькая Фларэнцыя можа перамагчы, як юны пастух Давыд перамог Галіафа. Засталіся незавершанымі грандыёзныя задумы грабніц папы Юлія 2 і грабніца Медзічы (с. 278). (Пра перыпетыі ў рабоце над грабніцамі, калі трэба, с. 277-278).

Па іроніі лёсу, самай закончанай з яго прац аказалася не скульптура, а жывапіс – роспіс столі Сіксцінскай капэлы. Агульная колькасць фігур – некалькі соцен, размешчаныя на прасторы ў 600 кв.м. Мікеланджэла сам тытан духа ніколі не маляваў людзей слабых, у яго і старыя, і жанчыны, нават тыя, хто памірае ці страцілі надзею і пакутуюць – заўсёды велічныя і магутныя. Сярод сюжэтных роспісаў найбольшай славай карыстаецца “Сотворение Адама” (с. 276). Унутраны сэнс гэтай лаканічнай кампазіцыі надзвычай глыбокі: яна і да нашага часу застаецца сімвалам духоўнага адраджэння, сімвалам тварэння. Сіла, якая стварыла Сусвет, бог-дэміург, не спыняючыся ў сваім імклівым палёце, працягвае руку і ледзь датыкаецца працягнутай насустрач яму рукі Адама. І ўвачавідкі бачым, як прачынаюцца сілы жыцця, якія яшчэ імгненне назад драмалі.

У мастацтве італьянскага Адраджэння выключнае месца займае Венецыя. І сам горад ад палітычных міжусобіц італьянскіх гарадоў трымаўся ў баку. Яго палажэнне можна параўнаць з палажэннем Ноўгарада ў Кіеўскай Русі. Венецыя мала цікавілася вучонымі вышукамі, антычнымі традыцыямі. Спрадвеку Венецыя гандлявала з Візантыяй і традыцыі культуры Візантыі асабліва адчуваюцца ў культуры Венецыі. Мастакам падабалася і яны наследавалі маляўнічасць, залаты бляск гэтага мастцтва. Венецыянскіх мастакоў і архітэктараў прыцягвала і готыка, але яны перапрацавалі, выкарысталі толькі самыя, на іх думку, важныя элементы і готыкі, і ўсходніх мастацтваў – аб іх гавораць сабор св. Марка – архітэктурны помнік, дзе элементы архітэктуры з 10 ст. аб’ядноўваюцца ў нечакана гарманічнае, прыгожае цэлае, дзе мірна ўжываюцца калоны, вывезеныя з Візантыі, візантыйская мазаіка, старажытнарымская скульптура і гатычная скульптура. З усяго, што яна ўвабрала, з ніцей Захада і Усхода, Венецыя выткала сваю чыста свецкую культуру, якая адпавядала духу італьянскіх гуманістаў.

У 2-ой палове 15 ст. Венецыя ўступіла ў эпоху Васокага Адраджэння. Сталі з’яўляцца карціны Дженціле Беліні, Віттора Карпаччо, Антанелла да Мессіна, у карцінах якіх паказваўся побыт Венецыі, які трактаваўся па ўзору рэлігійных легенд.

Першым майстрам Высокага Адраджэння па праву лічыцца Джорджоне. Яго “Спяшчая Венера” – твор надзвычайнай душэйнай чысціні. Гэта яго мара аб “простодушных, счастливых и невинных людях”, якія жывуць у гармоніі з прыродай (с. 296). Гэта адно з самых паэтычных выяў аголенага цела ў сусветным мастацтве.

Уся эвалюцыя жывапісу Венецыі Высокага Адраджэння адлюстравалася ў творчасці Ціцыана. Ціцыан пражыў доўгае жыццё (каля 90 год) і пакінуў багацейшы скарб. Ён ствараў кампазіцці на рэлігійныя і міфалагічныя тэмы і разам з тым быў і майстрам аднаго з самых складаных жанраў – “ню” (франц. – нагой, раздетый), адлюстравання аголенага цела. У рэнесансным жывапісу так звычайна ўяўлялі антычных багінь і міфалагічных гераінь. Яго «Венера, што ляжыць» і «Даная» ўяўляюць сабой адлюстраванне пляняльных, здаровых венецыянак у інтэр’ерах багатых дамоў.

Ціцыан больш інтэлектуальны, чым мастакі да яго. Гэта дачуваецца і ў яго манументальных кампазіцыях, напрыклад, “Ассунта” – узнясенне багамацеры, і асабліва ў яго партрэтах. Ціцыан увайшоў у гісторыю культуры як вялікі партрэтыст-псіхолаг. Яго руцэ належыць вялізная галерэя партрэтных вобразаў – імператары, каралі, папы, вельможы. Калі ў ранніх партрэтах ён, як гэта было прынята, услаўляў прыгажосць, сілу, гонар, цэльнасць натуры сваіх мадэлей, то больш познія адрозніваюцца складанасцю і супярэчлівасцю вобразаў. Мы знаходзім у іх складанае перапляценне адухоўленасці, вытанчанай інтэлектуальнасці, гонару з горыччу сумненняў, сумам і затаеным клопатам. Напісаны ў 1540-х гадах партрэт папы Паўла ІІІ, галоўнага апекуна інквізіцыі, і яго пляменнікаў, – твор па драматызму сапраўды шэкспіраўскага складу: такога аналізу індывідуальных характараў раней не было ні ў аднаго мастака. У палатне адчуваецца атмасфера інтрыг, здрады. У карцінах, створаных Ціцыанам у апошнія гады творчасці, гучыць ужо трагізм. Найбольш вядомае палатно Ціцыяна гэтага перыяда – “Святой Себасцьян”, якое напоўнена глыбокім трагізмам (с. 306). Герой карціны – мужны і стойкі ў сваіх перакананнях юнак, але яго з усіх бакоў акружае цемра. Нейкая навальнічная хмара плыве, віруе, успыхвае чырвонымі проблескамі і яшчэ больш згушчаецца над ягонай галавой у суцэльную цемру.

І ў “Кающейся Магдалине” адчуваецца душэўная туга Ціцыана. Раней, які б ні быў сюжэт, ён ніколі не здолеў бы напісаць цудоўны жаночы твар, апухлы ад слёз, ды і пейзажны фон ніколі не быў такім трывожным.

 

 

На мяжы 15-16 стст. адраджэнская культура пераадолела нацыянальныя межы Італіі і хутка распаўсюдзілася па іншых краінах Заходняй Еўропы, размешчаных паўночнее Альпаў: у Нідэрландах, Германіі і Францым.

Выкарыстанне тэрміна “Адраджэнне” ў адносінах да культуры гэтых краін вельмі ўмоўна, тут фарміраванне культуры абапіралася не на адраджэнне антычнага скарбу, а на ідэі рэлігійнага абнаўлення. Тым не менш сутнасць працесаў, якія адбываліся і ў Італіі, і ў гэтых краінах была агульнай: расшатванне феадальнага светапогляду, станаўленне буржуазнага гуманізма, рост самасвядомасці асобы.

Адраджэнне, якое існавала па-за Італіяй, называюць Паўночным, незалежна ад геаграфічнага палажэння краіны. Пачынаючы з 15 ст. буйным цэнтрам еўрапейскай культуры Адраджэння становяцца Нідэрланды. Славутым прадстаўніком гэтай краіны быў Эразм Ратэрдамскі і яго сатырычныя творы “Пахвала глупству” і “Дамашнія бяседы”, дзе высмейваліся забабоны (суеверія), саслоўная кічлівасць, схаластычны светапогляд і інш.

Традыцыі італьянскага жывапісу найбольш праявіліся ў палотнах Ян Ван Эйка. Яго творы “Гентсцкій алтар”, “Чалавек у цюрбане”, “Чалавек з гваздзікам” і інш. з’яўляюцца новым словам ў еўрапейскім мастацтве, бо ўпершыню былі напісаны маслянымі фарбамі (да гэтага пераважала тэмпера).

Вяршыня нідэрландскага Рэнесансу была творчасць Пітэра Брэйгеля Старэйшага, празванага Мужыцкім. У яго творчасці пераплятаюцца фантастыка, біблейскія сюжэты, фальклорныя і рэалістычныя тэндэнцыі, якія абапіраюцца на веды жыцця. У яго творчасці канчаткова аформіліся традыцыі нідэрландскага пейзажа. Асаблівую вядомасць набыў “Зімні пейзаж” з цыклу “Поры года” (другая назва “Паляўнічыя на снезе”) і па-народнаму вясёлыя, жыццярадасныя “Жатва”, “Сялянскае вяселле”, “Сенакос”, якія засведчылі нараджэнне бытавога сялянскага жанра. Незадоўга да смерці Брэйгель напісаў карціну “Сляпыя”, дзе паказаў, як 5 абяздоленых страшных калекаў падаюць услед за важаком у роў. Твор алегарычны. Любячы сваю радзіму, мастак не мог дараваць сваім сучаснікам пасіўнасць, слепату і глухату.

Лёс лідэраў Паўночнага Адраджэння цесна звязаны з рухам Рэфармацыі. У Германіі была ідэя, якая магла аб’яднасць усе сілы, гэта нянавісць да каталіцкай царквы, якая рэгламентавала духоўнае жыццё і ўвяла шматлікія налогі. Таму пачалася барацьба з папствам за рэфармаванне царквы. Сапраўдным пачаткам Паўночнага Адраджэння можна лічыць пераклад Марцінам Лютэрам Бібліі на нямецкую мову. Работа гэтая вялася на працягу 20 год, але асобныя фрагменты сталі вядомымі значна раней. Лютараўская Біблія стала сапраўднай эпохай, бо, па-першае, становіцца асновай адзінай літаратурнай нямецкай мовы, па-другое, стварае прэцэдэнт пераклада Бібліі на сучасную літаратурную мову, і хутка з’яўляюцца пераклады на англійскую, французскую і іншыя мовы.

Ідэі лютэранства аб’ядноўваюць найбольш прагрэсіўных людзей Германіі: і гуманістаў, і мастакоў, і свяшчэннікаў. Рымска-каталіцкая царква была міжнародным цэнтрам усёй феадальнай Заходняй Еўропы і ўплывала на эканоміку і палітыку. Яна валодала амаль 1/3 часткай усіх зямельных надзелаў, без яе дазволу да 14 ст. ні адзін еўрапейскі кароль не мог узыйсці на прастол, а таму цалкам залежаў ад папы рымскага.

Адным з адчувальных удараў па магутнасці каталіцкай царквы стала дзейнасць чэшскага прафесара і багаслова Яна Гуса, папярэдніка Лютэра. Ён выступаў за абмежаванне і спрашчэнне каталіцкага багаслужэння, за правядзенне царкоўнай службы на нацыянальнай мове і фактычна за стварэнне нацыянальных цэркваў, незалежных ад Рыма. У 14 ст. пануючай у Еўропе становіцца хрысціянства, якое ўзнікла як рэлігія бедных і гнаных, прыніжаных і прыгнечаных. Для ўмацавання сваёй улады каталіцкая царква стварае інквізіцыю – установу для расследавання і пакарання вінаватых у ерасях і грахах перад царквой (з 13 ст.). Але нават інквізіцыя з яе жорсткімі метадамі барацьбы не магла спыніць нарастаючы пратэст. А калі ў канцы 15 ст. шляхам подкупу і інтрыг папскім прастолам авалодаў Аляксандр 6 (Борджіа), пры якім разлажэнне вышэйшых саноўнікаў царквы дасягнула сваёй мяжы (сам папа наладжваў піры, якія пераходзілі ў оргіі, свайму сыну Чезарэ ён у 18 год надаў званне кардынала, а яго дачка была палюбоўніцай і яго самога і свайго брата Чэзара і нарадзіла папе Аляксандру 6 сына і г.д.). Такім чынам, унутранае разлажэнне каталіцкай царквы і парадзіла моцны маральны пратэст выражэннем якога і стала Рэфармацыя. Рэфармацыя садзейнічала працэсу з’яўлення чалавека новай фармацыі – буржуазнага грамадства, які мог свабодна выбіраць веравызнанне, чалавека самастойнага і адказнага за свае выказванні і ўчынкі, гэтым ідэі Рэфармацыі падрыхтавалі глебу для ідэй правоў чалавека. І ўжо праз такога свабоднага чалавека Рэфармацыя аказала мацнейшае ўздзеянне на развіццё сучаснай заходняй цывілізацыі з яе дасягненнямі і эфектыўнай рыначнай эканомікай, дэмакратычнай прававой дзяржавай, цывілізаваным ладам жыцця, духоўнай культурай.

Нямецкай Адраджэнне прадстаўлена гравюрамі “Апакаліпсіс” – 15 работ праслаўленага Альбрэхта Дзюрэра, яго палотнамі “4-ы апосталы”, “Адам і Ева”, аўтапартрэты. Дюрэр-рысавальшчык прадстаўлены больш чым 900 малюнкаў.

Жыццё нямецкага Адраджэння было нядоўгім. Пачаўшаяся Трыццацігадовая вайна на доўгі час затрымала развіццё нямецкага мастацтва. Але ў гісторыі культуры гэта эпоха засталася як цэластная з’ява, як плеяда майстроў слова і жывапісу, якія пісалі цудоўныя партрэты адзін аднаго, узаемна натхняліся ідэямі. Дзякуючы гэтай эпосе народы паўночных краін былі ўцягнуты ў агульнаеўрапейскі культурны працэс.

Мастацтва французскага Адраджэння прадстаўлена перш за ўсё творамі Франсуа Рабле. Ён быў манахам, пісьменнікам-гуманістам, батанікам, урачом. Галоўным яго творам, вядомым сусветнаму чытачы, з’яўляецца раман “Гарганцюа і Пантагрюэль”, які складаецца з 5 частак, апошняя была надрукавана ўжо пасля смерці аўтара. Галоўныя тэмы рамана – выхаванне, вайна і жыццё насельнікаў Целемскага манастыра. Акрамя галоўных тэм аўтар уздымае і іншыя важнейшыя тэмы жыцця тагачаснага грамадства: роля жанчыны ў жыцці грамадства, адносіны паміж мужчынай і жанчынай, узаемаадносіны ў сям’і. У цэлым раман з’яўляецца сапраўднай энцыклапедыяй французскага Адраджэння.

Галоўнай фігура англійскага Адраджэння з’яўляецца Уільям Шэкспір – вялікі драматург і паэт. У яго спадчыне некалькі п’ес-хронік “Генрых 6”, “Генрых 4”, “Генрых 5”, “Рычард 3”, “Рычард 2”, дзе аўтар расказвае аб мінулым Англіі, разглядае розныя тыпы ўлады і мадэлюе вобраз ідэальнага манарха. Акрамя хронік ён піша цудоўныя камедыі, сярод якіх “Укрощение строптивой”, “Дванаццатая ноч”, “Шмат шуму з нічога” і інш. Шмат трагедый: “Рамэо і Джульета”, “Гамлет”, “Атэла”, “Кароль Лір”, “Макбет”, некалькі п’ес, па жанру блізкіх да трагікамедый.

Італьянскае Адраджэнне прадстаўлена творчасцю Сервантэса, аўтара знакамітага “Дон Кіхота Ламанчскага”. Раман складаецца з 2 частак. Першая ўяўляе сабой пародыю на рыцарскі раман. Галоўны герой, начытаўшыся рыцарскіх раманаў, уявіў сябе рыцарам і адпраўляецца змагацца са злом. Гэтая частка апісвае многія камічныя сцэны, неверагодныя фантазіі героя. Другая частка расказвае аб недасягальнасці ідэі гуманізму, бо яны не адпавядаюць умовам тагачаснага жыцця грамадства і носьбіт гэтых ідэалаў – Дон Кіхот – становіцца не камічнай, а трагічнай фігурай. Рушацца яго ўяўленні пра дабро, якое ва ўмовах тагачаснага жыцця нельга ажыццявіць.

Такім чынам, культура Адраджэння і Рэфармацыі так ці інакш прадбачыма, угадала тыя тэндэнцыі, якімі жыла еўрапейская культура ў паследуючыя стагоддзі.

Галоўная рыса мастацтва і культуры Рэнесанса – сцвярджэнне прыгажосці і талента чалавека, узнёсласць думкі і высокіх пачуццяў, стваральнай актыўнасці. У выяўленчым мастацтве развіваюцца стылі барока і класіцызм, у жывапісу акадэмізм і караваджызм. З’яўляюцца новыя жанры - пейзаж, нацюрморт, карціны побыту, паляванняў і святаў.

Архітэктура Рэнесанса заснавана на вяртанні класічнай, галоўным чынам рымскай архітэктуры. Асноўныя патрабаванні – сбалансаванасць і яснасць прапорцый, выкарыстанне ордэрнай сістэмы, чулыя адносіны да будаўнічага матэрыялу, яго фактуры, прыгажосці.

Такім чынам, культура эпохі Адраджэння адлюстроўвае сінтэз рысаў антычнасці і сярэдневяковага хрысціянства, светапогляднай асновай секулярызацыі культуры выступае гуманізм.

Эпоха Адраджэння замяніла рэлігійны рытуал светскім, узняла чалавека на гераічны п’едэстал. Эпоха з аднаго боку дала свету ўзоры мастацкага генія, навукі і філасофіі, а з другога выразілася ў шырокім сацыякультурным крызісе, звязаным з разбурэннем сярэдневяковай ідэалогіі і соцыума. Эпоха Адраджэння сфарміравала новы ідэал чалавека, самадастатковага ў сваёй дзейнасці, які не залежыць ад калектыўных утварэнняў (горад, род, саслоўе).

 

Беларускае Адраджэнне

 

14-16 стст. на Беларусі, якая ўваходзіла ў гэты час у склад Вялікага Княства Літоўскага, характарызуецца панаваннем феадальных вытворчых адносін. Асноўным сродкам вытворчасці заставалася зямля, галоўным заняткам насельніцтва – сельская гаспадарка. Пануючым класам былі феадалы. Пераважную частку народных мас складала залежнае ад іх сялянства. Развіваліся гарады як рамесніцка-гандлёвыя цэнтры, роля іх у эканамічным і культурным жыцці паступова расла.

У канцы 15-16 стс. Адбыліся значныя змены ў эканоміцы Беларусі. Паглыбіўся падзел працы паміж горадам і вёскай. У сувязі з ростам гарадоў павялічыўся попыт на сельскагаспадарчыя прадукты. Для феадалаў стала магчымым атрымліваць значны прыбытак ад рэалізацыі сельскагаспадарчай прадукцыі. Ім ужо не хапала натуральнага аброку, і яны прыступілі да стварэння буйных фальваркаў. У Беларусі зацвердзілася фальваркава-паншчынная сістэма гаспадаркі. Гараджане, хоць і працягвалі займацца земляробствам, але асноўнымі іх заняткамі ў гэты перыяд становіцца рамяство і гандаль. Паглыбляецца спецыялізацыя рамеснікаў. Колькасць прафесій і спецыяльнасцей да пачатку 17 ст. дайшла да 200. вырабы беларускіх рамеснікаў славіліся прыгажосцю і якасцю. Насельніцтва гарадоў складалася з багатай вярхушкі – купецтва і часткі майстроў, з сярэдній праслойкі і беднаты, у склад якой уваходзілі чаляднікі, вучні, гандляры.

У 14-16 стст. у працэсе фарміравання беларускай народнасці складваліся і асаблівасці беларускай культуры. Найбольш поўнае выражэнне яна знаходзіла ў розных жанрах фальклору, летапіснай творчасці.

Развіццё мастацтва Беларусі эпохі феадалізму мела свае гістарычныя асаблівасці. Калі ў Заходняй Еўропе 15-18 стст. этнічная і нацыянальна-культурная агульнасць у асноўным супадала з дзяржаўна-палітычным адзінствам, то створаныя ва ўсходнееўрапейскім рэгіёне буёныя феадальныя дзяржавы – ВКЛ, Рэч Паспалітая, Расійская імперыя і Аўстра-Венгрыя – аб’ядноўвалі па некалькі народаў, у якіх яшчэ не закончыліся працэсы нацыянальнай кансалідацыі.

Беларускае мастацтва 14-16 стст. развівалася ва ўмовах узмацнення ВКЛ. Тут фарміравалася рэгіянальна своеасаблівая рэнесансная культура, якая ўплывала на развіццё беларускай нацыянальнай мовы, літаратуры, мастацтва. Беларуская мова стала афіцыйнай дзяржаўнай мовай ВКЛ. На ёй пачалося кнігадрукавання, заснавальнікам якога быў асветнік і гуманіст Францыск Скарына. Важны крытэрый наяўнасці рэнесанснай плыні ў беларускай культуры 16 ст. – узнікненне свецкай паэзіі: першыя вопыты сілабічнага вершаскладання ў Ф. Скарыны і А. Рымшы, новалацінская паэзія Яна Вісліцкага і аўтара выдатнай паэмы “Песня пра зубра” Міколы Гусоўскага, пачаткі тэорыі паэзіі ў “Грамматіке словенскай” Л. Зізанія і інш.

Аднак панаванне феадальнай грамадска-палітычнай сістэмы і недастатковая распрацаванасць свецкай культуры стрымлівалі пераход ад сярэдневякоўя да Новага часу, у выніку чаго тыповыя рысы рэнесанснай ідэалогіі і культуры тут аказаліся недастаткова выяўленымі, а яе носьбіты (Ф. Скарына. С. будны, В. Цяпінскі) арыентаваліся не столькі на адраджэнне антычнасці, колькі на гуманістычныя традыцыі хрысціянства, разглядаючы Біблію як энцыклапедыю мастацкай культуры, тэарэтычнай філасофіі і практычнай мудрасці.

Важнай культурна-гістарычнай з’явай эпохі позняга Рэнесанса на Беларусі, у Літве і Польшчы (другая палова 16 ст.) быў рэфармацыйны рух, прадстаўнікі якога (С. Будны і інш.) распрацоўвалі філасофскую і сацыяльна-палітычную праблематыку ў рамках палемічнай літаратуры, накіраванай на абвяржэнне асноўных дагматаў каталіцкай і праваслаўнай разнавіднасцей ‘хрысціянства як пануючых форм рэлігіі.

Для культуры Беларусі 14-16 стст. характэрна арганічнае спалучэнне і творчая перапрацоўка візантыйскіх, старажытнарускіх, заходнееўрапейскіх і традыцыйна-народных (фальклорных) вытокаў, а таксама цесная сувязь з украінскім, літоўскім і польскім мастацтвам у рамках адзінага палітычнага і культурнага рэгіёна.

 

Горадабудаўніцтва і архітэктура.

З другой паловы 13-пачатку 14 ст. пачаўся новы этап у развіцці беларускага дойлідства. Яго асаблівасці вызначаліся канкрэтнымі сацыяльна-эканамічнымі, палітычнымі і культурна-рэлігійнымі ўмовамі, у якіх знаходзілася Беларусь у складзе ВКЛ.

Важнейшым і найбольш даступным матэрыялам будаўніцтва па-ранейшаму заставалася дрэва. З яго ўзводзіліся не толькі жылыя пабудовы, але і замкі, палацы, ратушы, храмы, манастыры.

Развіццю драўлянага дойлідства садзейнічалі рост гарадоў і мястэчак, рэканструкцыя сельскіх паселішчаў, дыферэнцыяцыя раёмстваў і ўтварэнне цэхавай арганізацыі вытворчасці. У гарадах у 16-17 стст. з’явіліся прафесійныя будаўнікі – “замкавыя дойліды”, якія знаходзіліся на дзяржаўнай пасадзе або на ўтрыманні ўладара праватнаўласніцкага горада.

Разам з прафесійнымі майстрамі ў будаўнічых работах удзельнічалі сяляне і рамеснікі. Насельніцтва гарадоў і валасцей выконвала “замкавую павіннасць” – будавала замкавыя сцены і вежы, узводзіла валы і інш.

У беларускім драўляным дойлідстве арганічна спалучаліся канструкцыйна-функцыянальны і мастацкі бакі архітэктуры пры стрыманасці аздаблення. Шырока выкарыстоўваліся такія сродкі арганізацыі формы, як сіметрыя і асіметрыя, спалучэнне якіх надавала кампазіцыі дынамічнасць; кантрастнае супрацьпастаўленне сцен і даху. Вялікае значэнне мелі дэкаратыўныя завяршэнні (вярхі, вежкі, купалы культавых будынкаў), ганкі, галерэі, аркады, асобныя элементы аздобы. Актыўна выкарыстоўваліся святлоценевыя кантрасты, якія ствараліся ў месцах стыкоўкі зрубаў, пад дахам, слуповым ганкам. Малюнак святлаценю ўзбагачаўся фігурнымі краямі гонты і зубчастымі падзорамі.

У 14-16 стст. пашыралася раўнаслойная цагляная муроўка. У абарончым дойлідстве атрымала распаўсюджанне трохслойная канструкцыя сцен, пры якой знешнія і ўнутраныя грані сцен выкладваліся з цэглы, а сярэдні слой уяўляў сабой забутоўку з камянёў, якія замацоўваліся вапнавым растворам. У некаторых выпадках пры ўзвядзенні замкавых сцен (Мірскі замак) рады камянёў чаргаваліся з радамі цэглы.

Беларускае дойлідства 14-16 стст. спалучала традыцыі дойлідства заходніх зямель Русі і новыя рысы, звязаныя з уздзеяннем стыляў готыкі, рэнесансу і барока, якія пранікалі на беларускія землі з Заходняй Еўропы праз Польшчу і Літву. У 14-16 стст. склалася цікавая сістэма колеравага рашэння фасадаў, калі неатынкаваныя сцены з чырвонай цэглы дэкарыраваліся разнастайнымі па малюнку нішамі, выбеленымі вапнай. Дзякуючы гэтаму стваралася прыгожая двухколерная бела-чырвоная гама фасадаў. Трэба адзначыць, што карані двухколернай паліхроміі паглыбляюцца ў далёкую старажытнасць і звязаны з традыцыямі полацкай школы 12 ст.

Горадабудаўніцтва і манументальнае дойлідства гэтага часу атрымалі выразныя абарончыя рысы, што было звязана з неабходнасцю абароны ад знешняй агрэсіі, феадальных міжусобіц, народных хваляванняў і г.д. Планіровачным цэнрам горада становіцца ўмацаваны замак (дзядзінец), каля якога забудоўваліся гандлёва-рамесніцкія пасады. На тэрыторыі замкаў знаходзіліся жылыя, гаспадарчыя, абарончыя і культавыя збудаванні. Дзякуючы гэтаму жыхары замка маглі доўгі час жыць ізалявана ад наваколля і абараняцца ад ворага. Замкі абарончага прызначэння на тэрыторыі Беларусі будаваліся пераважна з дрэва, у 13 ст. зрэдку ў іх склад уводзіліся мураваныя вежы-данжоны. З 14 ст. пачалося будаўніцтва мураваных замкаў, якія па сваёй кампазіцыі набліжаліся да рыцарскіх замкаў. Адным з першых мураваных замкаў на тэрыторыі Беларусі з’явіўся замак у Лідзе, узведзены ў 20-я гады 14 ст. на штучнай пясчанай выспе, насыпанай на балоцістай нізіне ў сутоцы рэк Лідзея і Каменка. К канцу 14 ст. на поўнач ад замка ўзнікла невялікае гандлёва-рамесніцкае пасяленне, а ў 15 ст. планіровачная структура Ліды развівалася на тэрыторыі паміж рэкамі. Лідскі замак не аднойчы разбураўся, асабліва моцна ў 1659 і 1702 гг., падчас руска-польскай і Паўночнай войнаў. У 18 ст. ад яго ўжо засталіся толькі руіны. Архітэктурна-мастацкія прыёмы, якія былі выкарыстаны пры будаўніцтве Лідскага замка, атрымалі далейшае развіццё ў замку ў Крэве (Смаргонскі р-н Гродзенскай вобл.). Замкі ў Лідзе, Крэве і Медніках (цяпер Медзінінкай Літвы) адносяцца да помнікаў, узведзеных на нізкім рэльефе. Для іх характэрна выразная архітэктурная форма, дасканалая кампазіцыя, прыземістыя масіўныя прапорцыі, некаторая аморфнасць малюнка, надзвычай сціплы дэкор. Іх значэнне ў гісторыі беларускай архітэктуры вельмі важнае, бо яны заклалі аснову развіцця замкавай і замкава-палацавай архітэктуры Беларусі наступных стагоддзяў.

Другую групу помнікаў абарончага дойлідства складаюць замкі на ўзвышшах, дзе прыродныя ўмацаванні адыгрывалі важную ролю. Такі замак у Навагрудку – комплекс абарончых пабудоў, які прайшоў складаны шлях развіцця ад простага вастракола да шматвежнага мураванага замка, узведзенага на высокім (да 20 м) узгорку і абкружаны ровам і валам. Замак ахоўваў вакольны горад і пасад. Цэнтрам горада з’яўлялася гандлёвая плошча каля Замкавай гары. Да яе сыходзіліся радыяльныя вуліцы-дарогі: на Мінск і Гродна.

Гродна адносіцца да ліку пасяленняў, якія не мелі іншых абарончых умацаванняў, акрамя замкавых. У яго структуры рою кампазіцыйных цэнтраў, архітэктурных дамінант і стратэгічных абарончых пунктаў адыгрывалі культувыя збудаванні (спачатку абарончыя храмы, а з канца 16 ст. – касцёлы і каталіцкія манастыры).

Развітую структуру абарончых збудаванняў меў Полацк – адзін са старажытнейшых гарадоў Беларусі. Ён складаўся з трох самастойных частак, якія звязваліся паміж сабой праезнай вежай-брамай і мастом праз Палату.

Яркім прыкладам замкава-палацавага комплексу з’яўляецца замак у г.п. Мір (Карэліцкі р-н Гродзенскай вобл.) – выдатні помнік беларускага сярэдневяковага дойлідства. Будаўніцтва Мірскага замка падзяляецца на тры этапы. Пачатак адносіцца да першага дзесяцігоддзя 16 ст., калі былі ўзведзены сцены і вежы замка. Мірскі замак адпавядаў уісім патрабаванням ваеннай навукі 16-17 стст. Усе вежы разглядаліся як вузлы абароны. Яны мелі з усіх бакоў байніцы для кругавога абстрэлу. У кожнай вежы было 5 ярусаў з вялікай колькасцю байніц і складаная сістэма пераходаў. У Мірскім замку існавала тры ярусы бою. Важнымі элементамі абароны Мірскага замка былі земляныя валы, якія ў выглядзе чатырохвугольніка акружалі яго з усіх бакоў. Валы акружаў вадзяны роў, узровень вады ў якім рэгуляваўся спецыяльнай плацінкай на р. Міранка.

І шмат іншых… Такім чынам, у 14-16 стст. у развіцці дзяржаўных драўляных замкаў прасочваецца тэндэнцыя да стварэння шматфункцыянальных коплексаў, якія спалучалі жылыя, гаспадарчыя, адміністрацыйныя, культавыя будынкі і абарончыя збудаванні.

Масавае будаўніцтва Беларусі было прадстаўлена жылымі і гаспадарчымі збудаваннямі, большай часткай драўлянымі. На жаль, жыллё 14-16 стст. не захавалася, таму амаль адзінымі крыніцамі яго вывучэння з’яўляюцца інвентары і гравюры 16 ст. Найбольшае распаўсюджанне атрымалі прамавугольныя ў плане дамы з двухсхільнымі дахамі. Асобныя дамы мелі некалькі паверхаў і завяршаліся двух- і чатырохсхільнымі дахамі.

Пачатковую стадыю развіцця жылога дома ўяўляе аднакамернае жыллё – квадратны ці прамавугольны ў плане зруб пад двух- ці чатырохсхільным дахам. Наступны па часу элемент хаты – сенцы, якія прыбудоўваліся да жылога памяшкання або здучалі яго з клеццю, істопкай, варыўнёй. Абодва тыпы жылля былі характэрнымі для беларускага народнага будаўніцтва эпохі феадалізму і захоўваліся да пачатку 20 ст.

Далейшае развіццё планіроўкі і кампазіцыі жылля адбывалася і ў сядзібна-палацавым будаўніцтве. Феадальная сядзіба ўяўляла сабою развіты комплекс жылых, гаспадарчых, вытворчых і гандлёвых пабудоў. Дакументы 16 ст. сведчаць, што традыцыйным тыпам жылля, двара і фальварка з’яўляўся трохкамерны дом з сенцамі ў цэнтры.

 

Мураванае культавае дойлідства 14-канца 15 ст. на Беларусі захоўвала важнейшыя рысы дойлідства заходніх зямель Русі 11-13 стст. Аднак у новых гістарычных умовах яно атрымала некалькі іншы кірунак развіцця, звязаны з дасягненнямі тэхнікі будаўніцтва і пэўным пераасэнсаваннем форм заходнееўрапейскай архітэктуры – готыкі і рэнесансу, а пачынаючы з канца 16 ст. і барока.

У канцы 15-пачатку 16 ст. на Беларусі ўзнікае арыгінальны тып абарончага храма з чатырма вуглавымі вежамі. Адным з першых абарончых храмаў на Беларусі быў Сафійскі сабор у Полацку, перабудаваны ў 1494-1505 гг. у храм-крэпасць.

Архітэктура Беларусі 14-16 стст. развівалася пад непасрэдным уплывам стылю готыкі, які ў 13-15 стст. панаваў у мастацтве многіх краін Сярэдняй, Заходняй і Паўночнай Еўропы. У 16 ст. разам з готыкай у беларускай архітэктуры распаўсюджваецца рэнесанс, што звязана з пранікненнем ідэй гуманізму і рэфармацыі. Сумяшчэнне элементаў готыкі і рэнесансу стала адметнай з’явай беларускага дойлідства. Выкарытсаўшы заходнееўрапейскія традыцыі, майстры, што працавалі на Беларусі, стварылі яркія ўзоры нацыянальнага мастацтва.

 

Жывапіс

Манументальнага жывапісу ад гэтага перыяду захавалася вельмі мала. Толькі з архіўных і літаратурных крыніц вядома, што ў гэты час многія княжацкія палацы і храмы былі ўпрыгожаны фрэскавым роспісам. Але захаваліся многія фрэскі ў збудаваннях Польшчы, якія былі выкананы беларускімі майстрамі. Яны ў пэўнай ступені адлюстроўваюць узровень тагачаснага манументальнага жывапісу Беларусі і маюць вялікую гістарычную і мастакую каштоўнасць для вывучэння культурнай спадчыны беларускага народа гэтага перыяду. Да найбольш значных твораў “рускага” жывапісу ў Польшчы належаць манументальныя роспісы канца 14-пачатку і сярэдзіны 15 ст.: капліцы св. Тройцы ў Люблінскім замку, фрэскі катэдры ў Сандаміры, калегіяты ў Вісліцы, капэл ся. Тройцы і св. Крыжа ў Вавельскім замку. Розная ступень захаванасці не дае магчымасці для грунтоўнага і сістэматызаванага даследавання гэтых твораў манументальнага мастацтва. Для фрэскавага роспісу выкарытсаны біблейскія і евангельскія сюжэты, шырокае адлюстраванне атрымалі вобразы святых і прарокаў.

Вялікую гістарычную і мастацкую каштоўнасць для Беларусі ўяўляе фрэскавы роспіс Благавешчанскай царквы Супрасльскага манастыра, створаны ў 1557 г. (цяпер Беластоцкае ваяводства Польшчы). Па характары іканаграфіі фрэскі Супрасльскага манастыра набліжаюцца да мастацтва Візантыі канца 14-пачатку 15 ст. і стылістычна блізкія сербскім помнікам манументальнага жывапісу. Аднак у жывапісе Супрасля яўна праявіліся і элементы заходнееўрапейскага мастацтва, напрыклад, у адзенні. Святыя воіны апрануты ў даспехі, тунікі, плашчы. На туніках – шырокія паясы, у руках – мячы і шчыты.

Такі сплаў элементаў заходняга і ўсходняга мастацтва не выпадковы, што тлумачыцца асаблівасцямі гістарычнага развіцця Беларусі.

Беларускі манументальны жывапіс 14-16 стст. з’яўляецца натуральным працягам традыцый жывапісу Кіеўскай Русі і захоўвае рысы візантыйскага мастацтва: манументальнасць, вытанчаны каларыт, гарманічныя прапорцыі і дакладным алюнак. Агульным для мастацтва Беларусі 14-16 стст. з’яўляецца ідэйна-вобразны пачатак, дзе галоўнае месца належыць духоўнаму свету чалавека, што аказвае ўплыў на эвалюцыю і самой мастацкай мовы, якая становіцца больш даходлівай. Вобразы святых надзяляюцца рэалістычнымі, нярэдка мясцовымі рысамі, высокімі маральна-этычнымі якасцямі.

Побач з манументальным развіваўся і станковы жывапіс, найбольш распаўсюджаным відам якога быў іканапіс. Твораў беларускага станковага жывапісу, якія датуюцца раней 14-15 стст., не знойдзена. У 14-16 стст. абразы і партрэты свецкіх асоб пісаліся пераважна на дошках па ляўкасу (крэйда на клеевай аснове) тэмпернымі, радзей алейнымі фарбамі. Сустракаецца і змешаная тэхніка, калі па тэмпернаму жывапісу асобныя дэталі, напрыклад, складкі адзення, прапісваліся алеем. Дошкі, часцей сасновыя, ліпавыя або дубовыя, змацоўваліся паміж сабой скразнымі шпонамі. Большасць абразоў мае павалаку – палатняную насцілку, якая наклейвалася з вонкавага боку на дошку перад тым, як нанесці на яе ляўкас. Накладвалася павалака ў месцах сутыкнення дошак, а ў некаторых выпадках прыкрывала ўсю паверхню і такім чынам надзейна змацоўвала тоўсты пласт ляўкасу з дошкамі. Пасля гэтага фон абраза ўпрыгожваўся рэльефным арнаментам, які ў сваю чаргу пакрываўся золатам або серабром, а часта і проста вохрай. Часта ўжываліся металічныя або драўляныя пазалочаныя накладныя рызы на выяве ўбрання ці яго дэталях.

Яркая асаблівасць беларускага станковага жывапісу – шырокае ўжыванне ў яго дэкаратыўнай сістэме пластычных слодкаў: разьбы і лепкі па ляўкасу, накладных элементаў, разьбяных кіётаў, фератронаў (невялікія разьбяныя алтарыкі). Гэта сведчыць пра пранікненне ў беларускі іканапіс тэхнічных прыёмаў і густаў народнага бытавога мастацтва.

Фарбавая паверхня абразоў, выкананых на дошках, пакрывалася ахоўным лакам з яечнага бялку або смалы. Многія абразы на працягу свайго шматвяковага існавання абнаўляліся і перапісваліся ў адпаведнасці са зменай густаў. Зараз яны рэстаўрыруюцца, раскрываюцца ад пазнейшых напластаванняў. Рэстаўрацыя служыць не толькі выратаванню твораў, але і спрыяе вывучэнню тэхнікі і тэхналогіі іх стварэння.

Што да жывапісу на палатне, то ён сустракаецца толькі з канца 16 ст. і да 18 ст. распаўсюджаны значна менш, чым малярства на дошках, а ў 18 ст. становіцца паўсюднай з’явай.

У 16-пачатку 17 ст. назіраецца незвычайная з’ява: іканапіс пад уплывам рэнесансных настрояў узбагачаецца элементамі дэкарацыі еўрапейскага мастацтва і выпрацоўвае некаторыя новыя якасці, а алтарны жывапіс трапляе пад моцны ўплыў мясцовай традыцыйнай іканапіснай сістэмы і адыходзіць ад класічных еўрапейскіх форм.

Назіраючы за развіццём беларускага жывапісу 15-16 стст., можна заўважыць, як фарміравалася новая мясцовая традыцыя, якая склала аснову самабытнай жывапіснай школы. Калі ў 15 і самым пачатку 16 ст. іканапіс і манументальныя роспісы тут былі прамым працягам візантыйскага і старажытнарускага мастацтва, то пазней пад уплывам рэнесансных настрояў гэтыя віды жывапісу набываюць пэўную жанравасць, этнаграфічнасць і дэмакратызм, узбагачаюцца некаторымі дасягненнямі тэхнікі і дэкарацыі заходнееўрапейскага мастацтва і разам з тым інтэнсіўна засвойваюць прыёмы, уласцівыя народнай, бытавой творчасці. Усё гэта надало беларускаму жывапісу яскравую своеасаблівасць і стварыла ўмовы для фарміравання нацыянальнай школы.

Да 14-15 стст. адносіцца зараджэнне партрэтнага мастацтва, і звязана яно з пранікненнем у жывапіс ідэй Адраджэння. Увага да чалавека, яго ўнутранага свету паставіла асобу ў цэнтр мастацкіх інтарэсаў жывапісцаў, што абумовіла адыход ад рэлігійных канонаў у адлюстраванні гістарычнай асобы.

Творчасць мясцовых майстроў была часцей за ўсё ананімнай. Тым не менш захаваліся некалькі імён мастакоў беларускага паходжання: на Брэстчыне працавалі Тамаш (пач. 16 ст.); на Гродзеншчыне – Нікіфар (16 ст.), Апанас Антановіч (1539-1540); на Магілёўшчыне – Дзімітры Івановіч (1578) і інш. Вядома, што некаторыя з іх выконвалі і партрэты.

Беларускі станковы партрэт, які пачаў фарміравацца не пазней сярэдзіны 15 ст., ужо ў канцы 16 ст. дае высокія ўзоры. Мастакі малявалі мадэль пагрудна, па пояс, пакаленца, у рост. Партрэт галоўным чынам насіў рэпрэзентатыўны характар. Мужчыны, як правіла, падаваліся як асобы ваяўнічыя, касцюму не надавалася вялікай увагі. На жаночых партрэтах бачна іншы раз празмернае жаданне паказаць прыгажосць жанчыны. У асобных творах заўважаюцца рысы інтымнага партрэта.

Адметнай рысай стылю беларускага партрэта з’яўляецца адчувальны ўплыў іканапісна-візантыйскіх традыцый культавага жывапісу. Побач з партрэтам, напісаным з натуры, – аўтэнтычным партрэтам – існаваў партрэт фантастычны, створаны на аснове літаратурных, выяўленчых і іншых крыніц. Лепшыя ўзоры беларускага партрэтнага мастацтва канца 16 ст. сведчаць аб высокім узроўні развіцця гэтага жанру жывапісу.

 

Скульптура

Пластычнае мастацтва Беларусі 14-16 стст. мела непарыўную сувязь з мастацкімі традыцыямі Старажытнай Русі, працягвала і развівала іх. Пры археалагічных раскопках знойдзена вялікая колькасць літых абразкоў і крыжоў, якія былі шырока распаўсюджаны ў асабістым ужытку. Іх насілі на грудзях замест ранейшых абярэгаў, на іх кляліся ў вернасці і г.д. Цесна звязаныя з рамяством, а таму і з народнай творчасцю, яны вызначаліся параўнальнай самастойнасцю, пэўнай незалежнасцю ад царкоўных канонаў, таму ў іх яскрава праявіліся народныя густы і ўяўленні.

Для 14 ст. характэрны чатырохканцовы раўнабаковы крыж з медальёнамі на канцах, у якіх змяшчаліся выявы розных святых. Найбольш папулярнымі былі святыя, якія ў царкоўнай літаратуры і народных павер’ях лічыліся абаронцамі ад д’ябальскай сілы, хвароб, дарожнай і ваеннай небяспекі.

Да нашагу часу дайшлі таксама і нешматлікія творы дробнай пластыкі з каменю, косці, дрэва.

Да 15 ст. адносіцца рэдкі ўзор разьбы па каменю – абразок Жыровіцкай маці боскай з яшмы, знойдзены ўпершыню, як аб гэтым сведчыць легенда, у 1470 г. у жыровіцкім лесе, на ігрушы. Гэта легенда з’явілася падставай для пабудовы Жыровіцкага манастыра, дзе абразок знаходзіцца і зараз. На жаль, ён вельмі дрэнна захаваўся, таму аб яго мастацкіх якасцях меркаваць даволі цяжка. На абразку выява маці боскай з дзіцём на правай руцэ.фігуры пададзены ў невялікім рэльефе.

У канцы 14-15 стст. у беларускай скульптуры ўзмацняецца ўплыў заходнееўрапейскага мастацтва, што было выклікана складанай унутранай і знешняй палітыкай ВКЛ, шматлікімі войнамі, пранікненнем каталіцызму, якое стала асабліва адчувацца пасля закл.чэння Крэўскай уніі (1385). На беларускіх землях пачынае пашырацца каталіцкае землеўладанне, будуюцца касцёлы і манастыры. У касцёлах з’яўляецца паліхромная драўляная і каменная скульптура. Асобныя скульптуры, выкананыя пад уплывам раманскага стылю, захаваліся і за межамі Беларусі.

Беларуская скульптура 15-пачатку 16 ст. адчувае ўплыў гатычнага мастацтва. У храмах з’яўляюцца створкавыя алтары-рэтаблі – складаныя скульптурна-жывапісныя комплексы, якія становяцца іх галоўнай сэнсавай і дэкаратыўнай дамінантай. Скульптура змяшчаецца ў цэнтральнай частцы алтара – корабе, рухомыя створкі распісваюцца або на іх мацуюцца рэльефы. Гатычных алтароў на тэрыторыі Беларусі не захавалася. Да нашага часу дайшлі толькі асобныя скульптуры, якія калісьці ўваходзілі ў склад створкавых алтароў.

У 16 ст. беларускую культуру фарміруе эканамічнае, сацыяльна-палітычнае і ідэйнае жыццё грамадства, у якім праяўляюцца некаторыя характэрныя рысы Адраджэння. Яны знаходзяць адлюстраванне ў архітэктуры, жывапісе, гравюры і таксама ў скульптуры. Гэта можна заўважыць у выбары тыпажу, у імкненні выявіць формы чалавечай фігуры, пільнай увазе да бытавых абставін. Вобразам надаюцца рысы індывідуальнасці, спакойнай упэўненасці ва ўласнай годнасці, у выявах дапускаецца больш свабоды. Пластыка становіцца больш аб’ёмнай, рэльеф прасторавым, фон ператвараецца ў архітэктурны пейзаж.

Пад уплывам рэнесансу значныя змены адбываюцца ў афармленні храмаў. На змену створкавым рэтаблям прыходзяць прысценныя ярусныя алтары, дзе змяшчаюцца парныя скульптуры.

Традыцыі Адраджэння аказваюць значны ўплыў і на развіццё надмагільнай скульптуры, якая даволі шырока бытавала ў Беларусі ў 16 ст. Сярод тагачаснай арыстакратыі шырокае распаўсюджанне набывае памінальны культ. Пахаванню надаецца вялікая ўрачыстасць і пампезнасць. Труна звычайна ставілася ў храме на ўпрыгожаны пастамент, у галавах труны размяшчаўся пахавальны партрэт, які потым манціраваўся ў касцёле.

Культ і культуру надмагільнай пластыкі прынеслі італьянскія майстры, дзейнасць якіх садзейнічала далейшаму развіццю гэтага віда мастацтва. Надмагіллі выконваліся з мармуру, пясчаніку або вапняку і змяшчаліся ў храмах часта каля алтара. Надмагіллі іншы раз выконваліся яшчэ пры жыцці чалавека, які прапаноўваў майстрам сваю кампазіцыйную задуму помніка. На тэрыторыі Беларусі амаль не захаваліся надмагільныя помнікі 16 ст. прычына таму – частыя войны, пажары, знішчэнні. У сувязі з перабудовай храма некаторыя помнікі неаднаразова перарабляліся, пераносіліся з месца на месца, губляючы свій першапачатковы выгляд.

Ідэі Адраджэння знаходзяць увасабленне і ў медальерным мастацтве, развіццю якога спрыяла дзейнасць віленскага манетнага двара. У 14-17 стст. двор з’яўляўся асноўным цэнтрам вытворчасаці металічных грошай ВКЛ. Акрамя вырабу грошай, тут у 16 ст. была наладжана медальерная справа. Для работы ў гэтакй галіне запрашаліся вядомыя мастакі. Выявы канкрэтных асоб на медалях сведчылі аб перамозе новай гуманістычнай ідэалогіі, якая сцвярджала значнасць асобы чалавека, яе духоўную і фізічную прыгажосць. Яна абумовіла развіццё рэалістычных тэндэнцый, увасобленых у медальерным мастацтве і асабліва ў надмагільных помніках. Само іх з’яўленне ў тыя часы, калі панавала рэлігійная ідэалогія, было прагрэсіўнай з’явай і знаменавала ўзнікненне свецкага напрамку ў мастацтве.

 

Мініяцюра

Па-ранейшаму звязаная з рукапіснай кнігай мініяцюра 14-16 стст. пралівае святло на асаблівасці тагачаснага беларускага жывапісу. Разам з тым яна папярэднічала кніжнай графіцы, стварала спрыяльную глебу для эвалюцыі ілюстрацыі і дэкаратыўна-арнаментальнага аздаблення старадрукаў, што з’явіліся ў пачатку 16 ст.

Рукапісы 14-16 стст. часцей за ўсё ствараліся ў манастырах, дзе меліся і бібліятэкі. Мініяцюрай аздабляліся Евангеллі, летапісы.

 

Гравюра

У 14-16 стст. фарміруюцца асноўныя віды, жанры і тэхнікі беларускай графікі. Разам з кнігадрукаваннем нараджалася кніжная ілюстрацыя ў тэхніцы ксілаграфіі, якой папярэднічала шматгадовае развіццё мініяцюры. Ствараліся першыя працыя станковай графікі, у прыватнасці партрэт. З мініяцюрай і гравюрай былі цесна звязаны малюнак, а таксам акварэль, якой у той час нярэдка расфарбоўваліся мініяцюры і ксілаграфічныя ілюстрацыі.

Новым відам графічнага мастацтва з’явіўся кніжны дрэварыт, які ўзнік у пачатку 16 ст. Магчымасць размножыць відарыс з дапамогай друкарскага клішэ азначала прынцыповую заваёву выяўленчай творчасці. Раннія дрэварыты зафіксаваны ў выданнях беларускага першадрукара і асветніка-гуманіста Францска Скарыны: дата 6 жніўня 1517 г., калі выйшла яго першая друкаваная кніга “Псалтыр”, з’яўляецца не толькі пачаткам кнігадрукавання, але і днём з’яўлення новага віду беларускага мастацтва – кніжнай ксілаграфіі. Упершыню ва ўсходнеславянскім друкарстве Скарына звярнуўся да наборнага арнаменту, які адкрываў шляхі да новай друкарскай эстэтыкі.

Акрамя гравюр кнігі Скарыны маюць усе віды мастацкіх аздоб: тытульныя лісты, застаўкі, канцоўкі, ініцыялы.

Далейшае развіццё кніжнай гравюры звязана з выдавецкай дзейнасцю беларускіх друкарань. Пасля Скарыны ў развіцці беларускага друкарства наступіў перапынак, які працягваўся каля 30 гадоў. З другой паловы 16 ст. друкарні пачынаюць з’яўляцца ў розных рагадах і мястэчках Беларусі. Тэматыка тагачасных выданняў была самая разнастайная. Апрача тэалагічнай літаратуры выдаваліся падручнікі, палемічныя творы, календары, заканадаўчыя акты, кнігі па медыцыне і ваеннаму мастацтву, апісанні падарожжаў, творы антычных аўтараў і інш.

Многія тагачасныя выданні аформлены з вялікім густам. У практыку друкароў увайшлі тытульны ліст, застаўкі, канцоўкі, ініцыялы, наборныя ўпрыгожанні. Мастакі кніг, друкары нярэдка звярталіся да вопыту Скарыны. Паслядоўна працягвалі яго традыцыі відныя дзеячы беларускай культуры Сымон Будны (1530-1593) і Васіль Цяпінскі (каля 1540-1604).