Тақырып. Кәсіпорын орналасуы

1. Орналасу стратегиясының мазмұны және міндеттері

2. Орналасуға ықпал жасайтын факторлар

2. Кәсіпорынды орналастыру әдістері

1. Орналасу стратегиясының мазмұны және міндеттері

Материалдық ағымдарды басқарудың үнемдеген нұсқасын табу мақсатымен, орналастыру мәселесі өндірушілер мен өнімді тұтынушыларды экономикалық тұрғыдан дұрыс байланыстырады. Бұл бөлімде орналастырудың кемшіліктері мен ерекшеліктері, өндіріс пен қызмет көрсету салаларында орналастыру проблемаларын шешу жолдары сәйкес басқару стратегиялары, ауыспалы мәндерді есептеу әдістері, орналастыру талдауы кезінде қолданылатын әдістер, орналастырудың тиімді нұсқасын табу мақсатымен қолданылатын әдістемелер қарастырылады. Кәсіпорын орналасқан жерін таңдай отырып ұзақ уақыттық шығындар жасайды және орналасқан жері қызметінің нәтижесі ретінде табысты қамтамасыз етеді. Сондықтан орналастыру бөлуге ықпал етеді. Үлестірім жүйесін құру өндірісті орналастырудан басталады, содан кейін өндірістік қоймаларды орналастыру қарастырылады, қызмет көрсету жүйесі таңдалады, ол – көліктік желі және тағы басқа үлестері логикасына байланысты сұрақтар шешіледі.

Орналастыру. Кәсіпорын өз объектілерін орналастырғанда, өзіне ыңғайлы уақыт көлемін қамтитын қаражаттық салым салу туралы шешім қабылдайды. Ол оған таңдалған кәсіпорын жерінің қызметінің ұзақ уақыттық табыс табуына мүмкіндік береді. Тұрақты және ауыспалы шығындарды орналастыру өндірістік және сервистік фирмалар үшін ортақ өндірілген өнім өндіріс типіне немесе қызмет көрсету түріне байланысты тауарды реализациялау орнына әкелудің көліктік шығындары 25% реализациялау бағасын құрайды. Бұл ¼ табыс өнімді өндіруге шығындалған шикізатты әкелу шығындарын жабуға мүмкіндік береді. Басқа шығындар оларға өнеркәсіптің орналасу жері мен өнеркәсіп фирмаларының орналасу аймағы әсер етеді, олар: салықтар, еңбекақы, материалдарға қажет қаражат. Орналастыру өндіріс пен үлестірімге кеткен шығындарды өзгертеді, кәсіпорынның басқару жүйесінің 10% өндірістік шығындарды азайту саясатына қарағанда, жалпы шығын көлемінен 10% көбейтіп немесе кемітіп орналастырудың тиімді нұсқасы шығындарды азайтудың ең оңай тәсілі бола алады. Кәсіпорынның спецификасымен айқындалатын, белгілі бір уақытта жасалған шығындар, ұзақ уақыттық әсер етеді және оларды төмендету қиын. Мысалы, егер де зауыт энергоресурстардың қымбат тұратын аймағында орналасса, онда ең тиімді, дамыған стратегиялы басқару жүйесі де жақсы нәтижеге әкелмейді. Осындай түсінік еңбек ресурстарына да қатысты, егер сол аймақтың ең бек ресурстары таяз немесе кадрлардың жетіспеуі мен класификацияның төмен болуы. Осыдан шығатын түсінік объектілерді оптималды орналастыру – инвестрлеуге бағытталған басты бағыт, ол сәйкес стратегияны таңдау үшін нақты зерттелген экономикалық негіздерді қажет етеді. Кәсіпорын объектілерінің тиімді орналастыруын таңдау үшін, ең біріншіден фирманың сипаттамасын зерттеу керек. Өндірістің орналастыру талдауын өндірістің минималды шығындарға бағытталған. Өндірістің бөлшектеп сату саудасы мен сервис назарын жалпы өнім табысының максимализациялауға салады.

 

2. Орналасуға ықпал жасайтын факторлар

Орналастыру жолдарының ерекшеліктері әртүрлі аймақтарда орналастыру мәселелерін шешуге көптеген факторлар әсер етеді:

- еңбек өнімділігі;

- халықаралық айырбас;

- экономикадағы өзгерістер;

- жұмыссыздық;

- кәсіподақ;

- экономикалық аймақтар бойынша шекаралар;

- экология;

- салықтар және т.б.

Шығындар талдауына негізделген осы факторлардың объективті талдауы қажет. Бөлшектік өнімге жұмсалатын еңбек кейде өнімнің еңбектік жинағы деп аталады. Өндірушіге кететін шығынды еңбек өнімділігінің сағаттық критикалық бірлік өлшемі ретінде қарастырады. Еңбекақысының төмен мөлшері өнімділік төменділігінің және тұтынушыларға төмен деңгейде қызмет көрсетудің себебі.

Шығындарды екі категорияға бөлуге болады: тура анықталатын және тура анықталуға келмейтін. Тура анықталатын шығындар – фирманың бухгалтерлік есебінде тура, дәлдік деңгеймен сәйкестендіріледі. Бұл шығындар – еңбек, материалдар, салықтар, инфляция, пайдалылық, бағалылық, құнсыздану және т.б. Тура анықталуға келмейтін шығындарды келесі салаларда қарастыруға болады: білім сапасы, қоғамдық көліктің жұмысы, тұрғындардың құрылыс, өндіріс пен компанияға қарым – қатынасы, аймақта жұмыспен қамту деңгейі. Сонымен бірге, бұл шығындарға келешек кезеңдердің шығындары, климаттың өзгеруімен байланысты пайда болған шығындар, денсаулықты сақтау мәселелріне байланысты шығындар, денсаулықпен айналысу және демалыс орындарын құрастыруға жұмсалатын қаражат, өмір сүру деңгейін анықтайтын шығындар жатады.

Өндіріс пен қызмет көрсету салаларында орналастыру. Егер де өндірістік секторда орналастыру мәселелерін шешу шығындарын барынша азайтуда болса, ал қызмет көрсету саласында табысты барынша көбейтуде болады. Бұл ерекшеліктер бөлшектеп сату саудасына тән. Бұл өндірістік шығындар – өндірістің орналасқан жеріне біршама байланысты, ал қызмет көрсету саласы өндірістің орналасқан жеріне байланысты емес, олардың табысы стратегияға байланысты. Сондықтан қызмет көрсету саласының белгілі мөлшердегі қызметтерді атқару үшін, орналастыруды табыс мөлшеріне байланысты таңдау қажет.

Орналастыруды таңдаудағы шешімді қабылдау үрдісінде, сол аймақтың жағдайын зерттеу керек, соның ішінде нұсқа бойынша. Ол үшін келесі факторлардың есебімен талдауы қажет:

1. Тұтынушылардың сатып алу қабілеттілігі;

2. Демографиялық жағдай

3. Имидж және фирманың қызмет көрсетулерінің сәйкестігі;

4. Фирма мен бәсекелестердің орналасу ерекшеліктері;

5. Фирма, бәсекелестер және бизнес бойынша серіктестердің тұтынушыларына қызмет көрсету деңгейі;

6. Фирманың операциялық саясаты;

7. Менеджмент сапасы.

Бұл факторлардың талдауы орналасқан жердің жағдайына объективті баға беруге және орналасу нұсқалары бойынша күтілетін табыс мөлшерін болжауға мүмкіндік береді.

 

3. Кәсіпорынды орналастыру әдістері

Орналастыру мәселерін шешу үшін төрт топ әдістері қолданылады:

1. Салмақтау (таразыға тарту) әдісі – таразының арналуы және әртүрлі факторлар үшін шектеулі мәндер есебі және материалды шығындарды өлшеу (салықтар, шығындар, еңбек шығындары) материалды емес шығындарды зерттеу, қысқа уақыттық және ұзақ уақыттық шығындарды қарастыру қалыптасқан.

2. Сындық нүкте (шығынсыз орналастыру) әдісі – (location break – even methods) критикалық нүктенің арнаулы қосымша талдауы және орналастыру мәселесінде қалыптасатын сұрақтар.

3. Гравитациялық әдіс. Әртүрлі нарықтардағы бағалардың өзара әсер ықпалы гравитациялық әдіс – математикалық процедура, бірліктік қойманың орналасуына қолданылады, бөлшектік сауданың белгілі сан сақтау қоймаларына қызмет ету.

4. Тасымалдау әдіс – сызықтық бағдарламалау әдістері, қамтамасыз ету пункті – тұтыну пункті сызығын құру техникасына негізделген.

Бағалауды салмақтау немесе таразыға тарту әдісі. Қиын өлшенетін шығындарды айтарлықтай оңай анықтайды, оған көбінесе орналастыру үрдісі жатады. Орналастыру мәселелеріне - әдістер көлемдік баға беруге көмектеседі. Үрдіске байланысты сұрақтарды шешу факторларын жүйелейді. Өндіріс шығындарының ақпараттарын талдай отырып, экономикалық көрсеткіштердің өзгеру қарқынын, әр фактордың маңыздылығын бағалай отырып, оларға білім деңгейі, демалу орындарымен қамтамасыздандырылуы, еңбек сапасы, фирма әртүрлі орналастыру нұсқалары туралы ақпарат алады. Критикакалық нүктені талдау – бұл орналастыру нұсқалары шығындары бойынша талдауды салыстыру. Ол берілген альтернативалар жиынынан ең тиімдісін таңдап алуға мүмкіндік береді. Орналастыру кезінде критикалық нүкте талдауы үш нүкте құрайды:

1. Әр нұсқа үшін тұрақты және ауыспалы, өзгермелі шығындар анықтамасы.

2. Шығындар нәтиже графигін салу, көлденең осі үшін – орналастырудың әр нұсқасының шығыны және тік осі үшін – жылдық нәтиже мәндері.

3. Берілген нәтижеге ең кіші шығындар қосындысының орналастыру нұсқасын талдау.

Гравитация орталығының әдісі – бұл математикалық әдіс. Ол көбінесе ірі көтерме қоймаларын орналастыру үшін қолданылады. Ал ірі көтерме қоймасы, сол аймақтың бөлшектеп сату саудасының қоймаларын қамтамасыздандырады. Бұл әдіс орталық қойманың қасында орналасқан бөлшектеп сату саудасының дүкендеріне де назар салады, оларға әкелінетін тауар көлемі, тасымалдауға кеткен шығын. Гравитация орталығының әдісі бірнеше кезеңдер қадамдарын орындауды қарастырады. Бірінші қадам, координат жүйесінде орналастыру мәселелерін қарастырады. Жүйе басы мен пайдаланылатын шкалаға қатысты арақашықтыққа негізделініп, сәйкестендіріледі.

Тасымалдау әдістері, бірнеше қамтамасыз ету пунктерімен жүктерді жақсы тасымалдауды анықтайды, өндірісте аз шығын жұмсауды қамтамасыз етеді және тауарды көліктендіреді. Әдетте әр тауар көздерінің қуаттылығы қарастырылады және әр тұтынушы пунктерінің осы тауарға деген ұсынысы. Жеткізуші аппараты мен тұтынушылары бар әр фирма, осындай жағдайға кезігеді. Ол мәселені барынша тиімді етіп жасау, шешім қабылдауға арнайы тасымалдау әдістер қолданған жөн. Тасымалдау әдістер қолмен шешім қабылдауға, шығаруға тиімді.

Тасымалдау желіні құрастырып талдау жасау үшін фирма әр зауыттың қуаттылығын анықтау керек, әр тұтынушының қажеттілігін анықтау, тасымалдаудың шығындар мен маршруттарын анықтау керек.