Айталау сұрақтары

Зертханалық жұмыс №13-14

 

Тақырыбы:: Астеридтер класс тармағы - /Asteriidae/

Алқа тұқымдасы - Solanaceae.

Күрделі гүлділер тұқымдасы /Asteraceae/Сабақтың мақсаты:

Алқа тұқымдас өсімдіктердің негізгі белгілерімен және қызғанак (помидор) өсімдігінің вегетативтік және генеративтік мүшелерімен танысу.

Қажетті материалдар: Алқа тұқымдас өсімдіктердің кеппешөп даналары, тірі өсімдіктер, жеміс түрлері, аныктағыш кітап.

Жалпы түсінік

Алқа тұқымдастардың көпшілігі - жабайы өсетін біржылдық немесе көпжылдық шөптесін немесе шала бұталы өсімдіктер. Олар бұта, ағаш түрінде сирек кездеседі. Алқа тұқымдастардын, жапырағы көбінесе сопақша өркен бойына кезектесіп орналасқан бөбе жапырақтары болмайды, гүл шоғырлары шатырша немесе шашақталған қалқан тәрізді бұйра, гүлдері дұрыс пішінді, яғни актиноморфты, сирек зигоморфты болып келеді. Гүлдері қос жынысты, бірігіп өскен бес тостағаншасы және бірігіп өскен жұлдыз тәрізді жалпак күлтесі болады. Күлте жапырақшаларының түп жағы қыска түтікше түзеді. Гүлде андроцейі бес аталықтан, ал гинецейі бір аналықтан болады. Үстінгі жатын жемісі - жидек немесе қауашак.

Алқа тұқымдас өсімдіктер негізінен ұш мақсатта өсіріледі

1) Тағамдық: картоп, баклажан, қызғанақ, бұрыш т.б.

2) дәрілік: итжидек, сасық меңдуана, қара алқа т.б.

3) сәндік: жұпар иісті темекі, петуния т.б.

Өсімдіктерді анықтағанда жапырақ, гүлдерінің, жемістерінің ерекшеліктеріне қарайды.

Алқа тұқымдас өсімдіктерге мысал ретінде қызғанақты –Lycopersium esculentum(помидорды) алып қарайтын болсақ (1 сурет): мәдени түрінде кең таралған, табиғи түрі тек Перуде өседі.

Биіктігі 60 см болатын бір жылдық, өткір иісті, шөптесін өсімдік. Тамыр жүйесі кіңдік тамыр. Сабағы тік, бұтақталған. Жапырақтары кезектесіп орналасқан, тілімделген, бөбе жапырақтары болмайды.

1 – сурет. Қызғанақ, (помидор): А - гулді-жемісті өркені; Б - гүл; В -андроцей; Г - күлтесіз және андроцейсіз гүл; Д - жидек тәрізді жеміс шоғырының көлденең және ұзыннан кесіндісі.

Гүлдері майда, сары түсті шашақ гүлшоғырына жиналған, симметриясы актиноморфты. Гүлсерігі қосарланған. Тостағаншасы жасыл, түбінен бірігіп өскен 5-10 тостағанша жапырақшадан тұрады, күлтесі түп жағынан бірігіп өскен, жоғарғы жағынан иілген 5-10 үшкір күлте жапырақшалардан тұрады. Андроцейі 5-10 аталықтан тұрады, аталықтары бір-біріне жанаса өсіп, түтік тәрізді көрінеді. Гинецейі синкарпты, 2-10 жеміс жапырақшадан тұрады. Үстіңгі жатын, екі немесе көп ұялы, көптеген тұқым бүрлері болады, аналық мойны ұзын, аналық аузы екіге айрылған. Гүл формуласы:

*Са_(5-10) Со_(5-10) А_(5-10) G_(2-10)

Жемісі - қызыл немесе сары түсті етті шырьшды жидек.

 

 

Тапсырма

1. Тірі өсімдіктерден немесе кеппешөп даналарынан раушангүлділер тұқымдас өсімдіктердің вгетативтік мүшелерін сипаттау.

2. Гүлдерінен тостағаншасының, күлтелерінің біріккен, бірікпегенің, санын, гүл симметриясын анықтау.

3. Гүлдерінен аталык, аналық құрылыстарын, санын анықтау.

4. Жемістер коллекциясынан алқа тұқымдас өсімдіктердің жеміс түрлерін табу.

5. Қызғанак (помидор) өсімдігінің вегетативтік мүшелерінің, гүлінің суреттерін салу.

6. Алқа тұқымдас өсімдіктерді анықтап, гүл формуласын калыптастыру.

7. Қайталау сұрақтарына жауап бере отыръп, салған суреттеріне талдау жасау.

айталау сұрақтары

1. Алқа тұқымдастарына қандай өсімдіктер жатады?

2. Алқа тұқымдастардың қандай айырым белгілері бар?

3. Алқа тұқымдас өсімдіктерді қаңдай мақсаттар үшін өсіреді?

4. Гүліндегі тостағанша, күлте, аталық, аналықтардың қандай ерекшеліктері бар?

5. Жемістері қандай болып келеді?

6. Қызғанақтың вегетативтік мүшелері және гүлі қандай құрылысты болады?

7. Қызғанактың жемісі қандай және гүл формуласын жазып көрсетіңдер.

8. Жергілікті жерде алқа тұқымдас өсімдіктерден қандай өсімдіктер өседі?

9. Алка тұқымдастардың бәріне ортақ қандай белгілері бар?

 

 

Дебиеттер

1. М. Мәкенова. Ботаника курсының практикумы. Алматы 2000.

2. Ә. Әметов. Ботаника. Алматы 2005.