Зейіннің физиологиялық негізі

Зейіннің физиологиялық механизмі ѳте күрделі. Оның негізі —жүйке жүйесінің әр түрлі деңгейде тұр­ған сезгіштік қызметі. Сезгіш дегеніміз — ми қабының тѳменгі қатарында орналасқан ретикулярлық формациялар деп аталатын анатомиялық және. функционалдьіқ ерекшелік. Ретикулярлық формацияның ѳрлеуші, тѳмендеуші дейтін екі түрі бар. Ол бір импульстерді сиретіп тежеп, екіншілерін күшейтіп, ми қабығына талғап жеткізіп отырады. Осының нәтижесінде сананың айқындығы реттеледі (35, 36-суреттер).

Ми алаптары жұмысының реттеліп (қозып, тежеліп) тұруы нәтижесінде әрқилы психикалық әрекет жүзеге асады.

 

Әр түрлі импульстар жоғарыдан (ми қабығынан) төменгі ми алаптарына (ми бағанасы т. б.) келіп, олар, ѳзіне бағындырады. Бұл тѳмендеуші ретикулярлық фор­мация деп аталады. 1958 — 1960 жж. АҚШ оқымыстысы Г. Мэгун, Италия ғалымы Моруций импульстардың тѳменнен жоғары ми алаптарына жетіп, олардың жұмы- сына.әсерін тигізе алатынын дәлелдеп берді. Мұны ѳрлеуші ретикулярлық формация дейді.

 

Зейін механизмі мидың рефлекторлық қызметіне, жа­нуарлардың И. П. Павлов ашкан шартсыз рефлексіндегі «Бұл не?» деген таңдану рефлексіне байланысты. Бұл рефлекстің биологиялық мәні жануарлардың қоршаған ортадан әсер ететін жаңа тітіркендіргішке жауап беруі болып табылады. Адамдағы аңғару рефлексі — туа біткен қасиет, одан зейіннің сыртқы тітіркендіргіштерге ті­келей байланыстылығы айқын көрінеді. Зейіннің физи­ологиялық негізін қозудың оптималдық ошағы деп аталатын физиологиялық құбылыспен де түсіндіруге бола­ды. Миға кѳптеген тітіркендіргіштер бір мезгілде әсер етеді. Солардың әсерінен ми жарты шарларының қабы­ғында күштері әр түрлі қозу ощақтары пайда болады. Қозудың оптималдық ошағының қарқынды болуы мида­ғы ѳзара индукция заңдарына байланысты.Қозудың оптималдық ошағы құбылмалы. Тітіркен­діргіштердің ѳзгеруі не олардың ми қабының бір ғана бѳліміне үзақ уақыт бойы әсер етуі бірізділік, индукция заңына орай бір жерден екінші жерге ауысып отьірады. Тәлім-тәрбие істерінде мұғалімдер мен тәрбиешілер қо­зудың оптималдық ошағының жасалу заңдарына сүйе­неді. Мәселен, «Балалар, дұрыстап отырыңдар, қане қолдарыңды партаға қойып, маған қараңдаршы!» деу арқылы ұстаз оқушыларға әсер етіп, олардың зейінін не­гізгі объектіге аударады.

Әйгілі физиолог ғалым А. А. Ухтомский (1875— 1942 ж.) ми қызметінің заңдылықтарын зерттей отырып, доминанта принципі жѳнінде ілім жасады. Бұл принцип бойынша мидағы қозу ошағының белгілі бір алабындағы қозу күшейіп, ѳзге алаптардың қызметіне үстемдік етеді. Сѳйтіп, жаңадан пайда болған қозу ошақтарын тежеп қана қоймай, оларды ѳзіне бағындырып, жүйке жұмысын күшейте түседі (37-сурет). Доминанта принципі

37-сурет. Орталық жүйке жүйе- сіндегі доминанта принципінщ қызметі.

Д —доминанта орталығы, С—-субдоминанттар (бағыныңқы доминанттар), билеуші доминанттың ѳзге орталықтарды тежеуге ықпалы.

Зейіннің бір затқа ғана ерекше бағытталып, басқа тітіркендіргіштерді елемей қалатын жағдайын түсінуге мүмкіндік береді. Зейіннің шоғырлануын адамның белгілі бір іске ықылас-ынтасымен берілгендігінен кѳруге бола­ды. Зейінділік, сондай-ақ адамның сырт пішінен де байқалады. Мысалы, адам бір нәрсеге зейін салғанда, қимыл-қозғалыс тежеліп, сезім мүшелерінің бәрі со.л нәрсеге карай бағытталады.

Қ. Д. Ушинский адамның психикалық іс-әрекетінде зейіннің алатын орнын ерекше атап кѳрсетіп, «зейін адам санасы арқылы қорытылатын және одан ѳтетін барлық ойды аңғартатын адам жанының жалғыз ғана бөлігі болып табылады» — дегей болатын. Оның бұл пі- кірі жастарға тәлім-тәрбие беру ісі мен психологияда, дидактикалық зерттеулерде күні бүгінге дейін ѳзінің өміршеңдігін дәлелдеп келеді.

 

§ 3. Зейіннің құрылымы мен түрлері және қасиеттері

Зейін адамның еркіне қарай ырықты, ырықсыз және үйреншікті болып үш түрге бѳлінеді.

Ырықсыз зейіннің психологиялық әдебиеттерде бірнеше синонимі бар. Кейбір зерттеулерде ол пассивті зейін, енді бір құралдарда эмоциялық зейін-деп аталады.

Бұл екі түрлі атау да мәні жағынан ырықсыз зейіннің ерекшелігін кѳрсетеді. Пассивті зейін нәрсеге бағытталған сананы шоғырландыру үшін ерік күшінің қажет емес екендігін білдіреді. Ал ырықсыз зейінді эмоциялық деп атау зейіннің объектісі және соған байланысты кѳңіл-күй мен эмоциялар, қызығулар, мақсат-мүдде ара­сындағы арақатынастың мәнісін білдіреді. Сонымен, ырықсыз зейін деп сананың белгілі объектіге бағытталып, соған шоғырлануын айтамыз. Сан килы тітіркен­діргіштер ішінен күші басым тітіркендіргіш зейінді ѳзіне еріксіз аударады. Мысалы, сѳреде қатар тұрған кітаптар арасынан мұқабасы қызыл кітап бірден кѳз тартады. Мұның себебі — қызыл түстің кѳзге әсер ету коэффициентінің күшті екендігінде. Осы орайда, мәнерсіз бірқалыпты айтылған сѳз басқалардың назарын ѳзіне жѳнді аудара алмайды. Ал мәнерлі, әсерлі сѳздер адам­ның зейінін ѳзіне еріксіз тартып алады. Кез-келген тітіркендіргіштің адам зейінін ѳзіне аударуы оның әсерлілігіне байланысты. Сондай-ақ, тітіркендіргіштердің жаңалығы да ырықсыз зейін тудырады- Мәселен, жаңа маркалы автомашина, не қабырға газетінің жаңа немірін кѳріп қалсақ, оған еріксіз назар саламыз. Зейіннің осын­дай қасиеттерін ескеріп, сабақта түрлі кѳрнекі құралдарды пайдалану жемісті нәтижелер бермек. Әсер етіп тұр­ған тітіркёндіргіштің басталуы мен аяқталуы — ырық­сыз зёйінді тудырудың қайнар кезі.

Адамның таным әрекетінде кеңіл-күйге қатты әсер ететін нәрселер де ырықсыз зейін тудырады. Мысалы, бояуы қанық заттар, құлаққа жағымды әуенді дыбыс­тар, хош иісті ѳсімдіктер мен нәрселер.Адамды таңдандырып, сүйсіндіретін нәрселер де зейінді ѳзіне, еріксіз аударады. Кѳркемѳнер туындыларының адам сезіміне күшті ықпал етуі де ырықсыз зейін тудырып, танымдық процестер мен ойлау әрекетін,күшейте түседі. Ырықсыз зейіннің түрақты болуы адамның ықылас-ынтасы мен қызығуының артуына байланысты. Ырықты зейін ерікті немесе активті зейін деп те ата­лады. Мұндай атаулардың бәрі сананың белгілі объектіге шоғырлануындағы адамның шешуші релін кѳрсетеді. Сананың әрекеттің белгілі шарттарьімен байланысты бо­лып, бір объектіге бағытталуын ырықты зейін дейміз. Ырықты зейіннің психологиялық мазмұны адамның іс- әрекетіндегі алға қойған мақсатымен, ерік күшімен байланысты. Машина жүргізуші шофер, есеп шығарушы бухгалтер, тәжірибе жүргізуші ғалым алдын-ала мақсатын белгілеп, оны орындап шығу үшін соған саналы әрекетін бағыттайды. Олай етпеген жағдайда мақсатты ісінен нәтйже шығара алмас еді.

Мектептегі оқу-тәрбие істерінің бәрі де балалардың ырықты зейінін қалыптастырып, дамытып отыруды ка­жет етеді. Бұл үшін бастауыш сыньптарда оқу әрекеті балалардың шама-шарқына қарай қызықты етіп ұйым- дастырылуға тиісті. Талпынысының нәтижелі болуы ба­ланың ѳзіне деген сенімін арттырады. Сабақты оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай түрлендіре жүргізіп, әр түрлі әрекет жасатып, ырықсыз зейінін ырықты зейінге аударып отыру керек.

Жұмыс орньіның қолайлы болуы — ырықты зейіннің тұрақты болу шартының бірі. Жұмыс орнында.кісінің кѳңілін бѳгде тітіркендіргіштер алаңдатпауы керек. Мы­салы, сабақ үстінде айтылған артық сѳз баланың белсенді жұмыс істеп отырған кѳңілін бѳледі. Ырықты зей­інді дұрыс ұйымдастырудың маңызды шарты — адам-ның психикалық күйі, Шаршап-шалдығып отырған адамның зейіні тұрақсыз болады. Адамның сырқаты, жан қинайтын бѳгде ойлар ырықты зейіннің сапасын нашарлатады. Ырықты зейінді күшейту үшін сѳз ар­қылы қайталап айтып, алға қойған мақсатты тұрақтандыруға болады. Әрқилы жағдайларда жұмыс істей білу мен адамның әдеттері де ырықты зейіннің тұрақты болуына^:ықпал етеді.

Адамның күрделі мәселелерді шешуі, орфографиялық ережелерді қолда анып жазба жұмыстарын дұрыс орындауы, жаңа терминдер мен шетел тілін меңгеруі —мұның бәрі де ырықты зейін арқылы іске асады.Үйреншікті зейін — зейіннің ерекше түрі. Атынан кѳрініп тұрғанындай, ол ырықты зейіннен кейін жасалады.

Соныыен, үйреншікті зейін дегеніміз — қажетті болып саналатын объектіге адам санасының шоғырлануы, Үйреншікті зейіннің ѳзіндік ерекшеліктері бар. Ол қызығу негізінде қалыптасады. Бірақ бұл нәрсенің касиетіне емес, адамның тіршілік мақсатына сәйкес мүдделі әрекетіне байланысты. Мұндағы маңызды нәрсе — істің нәтижесі.

 

Әрекет кезінде үйреншікті зейіннің пайда болуы — әркімнің ѳзіндік ерекшеліктері мен еңбектену әдеттерінің жемісі. Кейбір адамдар ауыр деген жұмыстың ѳзін аса қиналмай-ақ, ойнап-күліп жүріп тындыра береді. Мұндай жағдайларда ырықты зейін үйріншікті зейінге оңай ауысады. Ондайда адам шаршағанын да байқамай калады.

Зейіннің жоғарыда қарастырылған үш түрі де бір-бірімен тығыз байланысты. Адамның іс-әрекетінде зейін түрлері алма-кезек ѳзгеріп, бір-біріне ауысып отырады. Ұстаздар оқу-тәрбие істерінде оқушы зейінін сабаққа бағдарлаумен ғана шектеліп қоймай, олардың ѳз зейінін басқара алатындай ерік саналарын қалыптастыруға баса кѳңіл бѳледі.

Сыртқы және ішкі зейін түрлері. Объектісінің орналасу жағдайына орай, зейін сыртқы және ішкі болып бѳ­лінеді. Зейінді меңгеру мен оның кейбір ерекшеліктерін дұрыс түсіну үшін сыртқы және ішкі зейіндер адамның дене әрекетін меңгеріп, реттеуге бағытталған. Мұны пер- пептивті зейін деп те атайды. ішкі зейін — сананың ішкі іс-әрекетке, ішкі дүниеге бағытталуы. Зейіннің бұл түрі адамға ғана тән. Ол жануарларда болмайды. Ѳйткені, олар ѳз жан дүниесінің сырын шолып біле алмайды. сыртқы және ішкі зейіндер бірін-бірі тежеп отырады. Себебі, сананы сыртқы әрі ішкі құбылыстарға бір мезгілде бағдарлау ѳте қиын. ішкі зейіннің объектілері: сенімдер, елестер, ойлар. Бұлар адамның сыртқы қимылдары, ернінің жыбырлауы, жеке сѳздерді айтып қалу, дене мүшелерінің түрлі қимыл-қозғалыстары арқылы байқалады. ішкі зейіндер, — сана меи ѳзіндік сананың дамуы үшін қажетті шарт. Онсыз адам болашақ қимыл- қозғалыстарын, олардың нәтижесін болжай алмайды. Ойлай білу, ой арқылы әрекет жасау ішкі зейіннің жетілуімен байланысты. ішкі зейін қалыптаспайынша, адам­ның, ақыл-ой, эстетикалық жағынан дамуы мүмкін емес.

Жеке адамның дұрыс қалыптасуы үшін ѳткенді бағалау мен бастан кешкендерге, керсетілген қылықтарға зейін аударып, талдау жасау саналы әрекетті жетілдіре түседі.

Ұжымдық, топтық, даралық зейін түрлері. Ұжымдық зейін — бір сыныптағы барлық оқушының зейінін белгі­лі бір іс-әрекет түріне жүмылдыру. Мұндай әрекетке мүғалімнің сабақ ѳтуі жатады. Бүкіл сыныптың зейінін ұзақ мерзім бойы бірқалыпты үстау мүмкін емес. Бірен- саран оқушының зейіні басқа нәрсеге ауып кетуі де мүм­кін. Мақсатты іске ұмтылған ұжым ішінде зейіні ауытқитындар да кездеседі. Мұндай жағдайда жетекшінің не ұстаз-тәрбиешілердің іс-тәжірибелері ерекше рѳл атқарады.

Топтық зейін — бір ұжым ішіндегі жеке топтар зейінінің шоғырлануы. Топтық зейін сыныпта, лабораториялық тәжірибелер мен ѳзара тексеру жүргізгенде қажет. Бұл—зейінді ұйымдастырудың оқушы үшін де, мұғалім үшін де қиын түрі. Ѳйткені, топтар жұмыс үстінде бірін-бірі алаңдатады. Осындай кедергіні жеңу үшін олардың тапсырманы мұқият орындап шығуларына жете кѳңіл аударып, оны әрбір кезеңге бѳліп жоспарлау ке­рек болады.

Даралық зейін ѳз міндетін орындауға әр адамның санасын бағдарлап, зейінін шоғыр-_ ландырады. Бұл — зейіннің кісі ѳзі оқығанда, есеп шығарғанда қолдануға тиісті аса қажетті түрі.

Зейіннің қасиеттері. Зейін мынадай ерекшеліктерімен си- патталады: а) кѳлемі, ә) бѳлінуі, б) шоғырлануы, в) тұрақтылығы, г) ауысуы.

а) Зейіннің кѳлемі — адам­ның бір кѳргенде-ақ қабылдаған нәрселерінің саны. Зейін кѳлемін анықтау үшін тахис- тоскоп аспабы қолданылады (38-сурет).

Зейін кѳлемін анықтау үшін уақыттың 1/10 секунт ішінде

38-сурет. Зейіннің кѳлемін 19 эпселен туратын санмен ѳлшеитін аспап —та нәрседен түратын сан. Хистоскопдар, әріптер не түрлі кескіндер жиынтығы кѳрсетіледі. Осы уақыт ішінде кѳріп қабыл­дау әбден жеткілікті, бірақ, кѳрінген барлық кескіндерді саналы түрде бейнелеуге уақыт аздау. Сынаушы адам тек бірнеше нәрсенің ғана атын анықтап, «өзгелерін жѳнді байқай алмайды. Ал кѳріп тұрған бар­лық нәрселерді саналы бейнелеу үшін әжептәуір уақыт керек. Ересек адам зейінінің кѳлемі ѳзара байланыссыз 4—6 нәрсеге тең. Егер әріптерден мағыналы сѳз құрастырсақ, онда кѳретін әріптердің саны едәуір кѳбейеді. Бірақ бұл жағдайда сѳздің ѳзі тұтасқан бір объект бо­лады да, сынаушы кісі сѳз әріптерінің орны ауысқанын, кейбіреуінің түсіп қалғанын, дұрыс жазылмағанын аңға ра алмайды.

Нәрселерді топтастыру арқылы зейіннің кѳлемін ұлғайту топтың жеке қасиеттерін байқап, аңғара білуге кедергі болмауы керек. Нәрселерді топтастыру және оның (бѳлшектеріне назар аудару, таным процестерінің дамуымен тығыз байланысты болуы қабылдаудағы бѳлік пен бүтіннің, ал ойлаудағы жалпы мен жекенің арақатысыман айқын кѳріеді.

ә) Зейіннің бѳлінуі деп адамның кез-келген іс-әрекеті үстінде зейіннің бір мезгілде бірнеше объектіге бағытталуын айтады. Бір мезгілде ѳлең жаттап, әрі қарапай­ым қосу мен азайту амалына есеп шығарып кѳрсек, мұ-ның оңай емес екенін бірден байқаймыз. Мұндайда бір

• әрекет екінші әрекетке кедергі болады. іс-әрекет проце­сінде зейін бір-ақ нәрсеге ауады. Себебі, оның физиологиялық негізі — ми қабығындағы оптималдық қозу ошағының жалғыздығы. Күнделікті ѳмірдегі іс-әрекетінде адам ѳзінің зейінін бѳле білуді жетілдіріп, тәрбиелеуі қажет. Мысалы, жас ұстаз ѳз зейінін бірнеше объектіге беле алмағандықтан, сыныптағы оқушыларды жекелеп кѳре алмайды. Сабақ айтып тұрып, қате жіберуі де, оқушылар жауабындағы қателерді байқамай қалуы да мүмкін. Мұғалім назары негізінен ѳзі айтып тұрған материалға ғана ауады. Ѳз алдында отырған кейбір оқушылардың тәртіп бұзып отырғанын да байқамайды. Дегенмен, ұстаздық тәжірибесі біртіндеп жетіле түскендіктен, оның оку материалын меңгеруі мен түсіндіруі же- ңілдейді, зейінінің оған бѳлінуі де ширап, сыныпты толык меңгеретін болады. Әрбір нәрсеге зейін аудару іс-әрекет үстінде дамып, бірте-бірте адамның жеке басының маңызды сапасына айналады.

б) Зейіннің шоғырлануы — адам санасының белгілі бір объектіге айрықша бағытталуы. Зейіннің шоғырлануы оның колемі, бѳлінуімен де тығыз байланысты. Зейін бағытталған объектілер саны неғұрлым аз болса, шоғырлану соғұрлым күшті болады. іс-әрекетті дәл жә­не ойдағыдай орындау үшін зейінді күшті шоғырландыра білу керек. Мәселен, алгебрадан есеп шығарып отыр­ған оқушы зейінін тек есептеуге, таңбаларға ғана аудармаса, онда ол есепті дұрыс шығара алмайды. Зейін шо- ғырлануының физиологиялық негізі — қозудың опти­малдық ошағы туғызатын, бір уақытта пайда болатын теріс индукция. Индукция тудыратын тежелу себебінен ми қабының аз ғана бѳлігінде күшті қозу пайда болады.

в) Зейіннің тұрақтылығы деп оның объектіге ба- ғытталып, ұзақ уақыт бойы шоғырлануын айтады. Зей­іннің бұл қасиеті жүйке процестерінің күшіне, әдеттерге т.б. жағдайларға байланысты. Зейіннің алаңдауы — тұрақты зейінге қарама-қарсы сипат. Ол зейін толқуы- нан кѳрінеді. Зейіннің толқуын қосарланған кескін суреттерден байқауға болады. Егер квадрат салынған суретке бірнеше минут қарасаңыз, кіші квадрат үлкен квадраттың не алдына шығып, не артына кетіп, түбі сияқты болып кѳрінеді. Сонымен, осы аз ғана мерзім ішін­де квадраттардың орналасуы құбылмалы болып кѳріне­ді. Бұл тәжірибе-мысал зейіннің толқуына арналған.

 

Физиологиялық тұрғыдан алғанда, зейіннің тұрақтылығын мидағы жүйке клеткалары бір тобының ұзақ мер­зім бойы қозуы деуге болады. Жүйке клеткаларының үзақ уақыт бойы қозу жағдайында болуы

риалдарды үйренуде жиі кездеседі. Оқу-тәрбие істерін- де, әсіресе, сабақ кестесін жасауда осы мәселені айрық- ша ескеру қажет, яғни бір тектес пәндер мен тусінігі же- ңіл, күрделі болып келетін пәндерді араластырып отыр­ған жѳн.

§ 5. Естің даралық ерекшеліктері

Эр адам есінің ѳзіндік ерекшеліктері болады. Біреу­лер ееінде тез сақтап, анық жацғыртады. Кейбіреулер белгілі бір нәрсені, суретті, ал басқалар'«сѳзді, енді бі­реулер ән-күйді, саз ырғағын ееінде жақсы қалдырады. Ес осындай ерекшеліктеріне орай типтерге бѳлінеді. Мә­селен: кѳру есі, есту есі, қиетыл-әрекет есі, аралас ес. Кѳ­ру ёсіне бейім адам кѳргенін үзақ уақыт бойы ееінде сақтай алады. Үлы ақын А. С. Гіушкиннің есту есі ѳте күшті болған кѳрінеді. Есту есінің күштілігі мен нәзікті-. гі —қазақ ақындары мең жырауларына да тән қасиет.

Ес процесі есте қалдыру мен үмыту шапшаңдығына, олардың баяулығына орай мынадай тѳрт типке бѳлінеді:

 

 

түрлі ұлттар мен ұлыстардың,этностардың өкілдеріне деген жалпы гуманистік қарым-қатынас.

Адамгершілік сезім адамның өткен өміріндегі елестері-пе,мақсат-міндеттерін жүзеге асыруы мен идеяларына және дүниетанымдық көзқарасы мен қоғамдық іс-әрекет түрлеріне байланысты болып келеді.

Адамның жоғары деңгейдегі сезімдерінің қалыптасып, дамып отыруы ең алдымен өзінің жеке басына деген жауапкершілікті сезінуінде жатыр. Екіншіден, ол отбасындағы тағылым- тәрбиеге, мектеп пен қоғамдықұйымдардың қамқорлығына орай өрістейді.

§6. Адамның сезім күйлерін меңгееруі.

Стресс пен дистресс

Адам көңіл-күйінің көріністері-сезім мен эмоцияны ақыл-ой және сана билейді. Сана-психика дамуының ең жоғары дәрежедегі сатысы. Кез келген психикалық ироңесті (түйсік,қабылдау,ес,қиял,ойлау, т.б.) адам санасының жемісі дейміз. Солай болғандықтан,сезім мен эмоциялық күйлердің бәрі де сана арқылы реттеліп отырады.

Адам көңіл күйінің ерекше көріністері стресс пен дистресс болып табылады. «Стресс» сѳзі ағылшын тілі- нен аударғанда — зорлану, қысым жасау деген мағына- ны білдіреді. Стрестік күй — соңғы 30—35 жыл ішінде ғылым мен техниканың, ѳнер мен білімнің тасқындап дамуына орай және экологиялық жағдайдың қолайсыз- дығына сәйкес адамда пайда болған эмоция мен сезім­нің кѳрінісі, дене еңбегі мен ақыл-ой арқылы атқары- латын іс-әрекеттің шиеленісті әрі қауіпті жағдайында ѳте шапшаң және жауапты шешім қабылдау. Мұндай жайттар эмоция тудырады. Адам осындай стрестік күйдің психологиялық ерекшеліктерін біліп, оған бейімделуі қажет. Бұл күй ғарышкер, үшқыш, түрлі электр, жылу қуаттарын ѳндіретін станция операторлары мен авт кѳлік жүргізушілердің қимыл-әрекеттерінде тана емес, айыпкердің, жазалаушы заң қызметкерлерінің, мекеме, ұжым басшыларының, оқушылардан сынақ-емтихан қабылдаушы ұстаздардың да күнделікті қызметінде жиі кездесіп отырады.

Стрестің физиологиялық негізі-америкалық физиолог У.Кеннонның(1871-1948) гомеостазис (бұл терминнің мәні- ішкі организм қызметінің бір қалыпты жағдайы дегенді білдіреді) туралы, ілімі мен Канада ғалымы Г.Сельенің организмнің сыртқы күшті тітіркендіргіштердің организмге әсерінің күштілігі сондай, олар адамның денесіне,жүйке жүйесіне,психикасына да күшті әсер етіп сезімдік- эмоциялық жағдайын шиеленістіреді. Стрестік жағдай адам- ның мінез-құлқына да күшті эсер етіп, қалыпты жағдайларды ауытқуға ұшыратады, ол бей-берекет қимыл-қозғалыстар жасайды. Адамның психикалық процстері қабылдау мен ес,зейін әдеттен тыс қателіктер жібереді.

Адам ашушаң, қызба болады. Мұндай жағымсыз кѳріністер дистресс деп аталады. Дистрестік күй адамның күш-қуатын, ақыл-ойын қожыратып, оған теріс ықпал етеді. Стрестік күйді жеңу үшін адам ѳзінің бойындағы ерік-жігерін шыңдап, табандылық пен ұстамдылығын, ѳмір тәжірибесін молайтуға машықтануы қажет.

ХіХтарау. ерік § 1. Ерік туралы түсінік

Ерік — адамның ѳз мінез-құлқын саналы түрде меңгере алу қабілеті. Адамды эр алуан әрекеттер мен іске бағыттайтын нәрсе -мақсат қою, соған талпыну. Мұны психологияда ниет (мотив, себеп) деп атайды. Адамның іс-әрекеті екі түрлі. Оның бірі — еріксіз әрекеттер. Мә­селен, жѳтелу, кѳздің жұмылып-ашылуы, шашалу, түш- кіру т. б. Мұндай әрекеттерде белгілі мақсат не ниет жоқ. Екінші — ерікті әрекеттер, қозғалыстар. Мысалы, жерге түсіп кеткен затты кѳтеріп алу. Бұл — мақсатты қозғалыс. Адамның мақсатты қозгалыстары әрқилы ке- дергілер мен қиыншылықтарға ұшырап отырады. Алай­да, адам алдына қойған белгілі мақсатын орындау үшін оны ерікті әрекетімен жеңуге ұмтылады. Адамның мақсаты, қалауы, эр түрлі істерді орындауға ұмтылуы, жалпы алғанда, ниеттерінің жиынтығы пси­хологияда адам ниетінің ѳрісі делінеді. Басқаша айтқан­да, бұл — адамның бағдарлы әрекеті. Сонымен, адам ниетінің ѳрісіне оның саналы әрекеті, еріксіз істері, а қындалған істері, мақсаты, әлі жете анықталмаған істе­рі де жатады. Ниеттерді орындауда тіршілік үшін ма- ңызды да, мәні аз да істер кездесіп отырады. Ниет ѳрісі ѳзгергіш, әрі қозғалғыш, сондай-ақ сыртқы жағдайлар- дың ѳзгеріп отыруына орай айнымалы болып келеді. Ал­ға қойған мақсатқа сәйкес ниеттің мазмұны да айқындала түседі. Осы тұрғыдан алғанда, адам ниетінің мәні жекеменшікті не менмендікті, ѳрісі тар тоғышарлықты не ѳрісі кең қоғамдық сипатты білдіреді. Адам ниетінің ѳрі­сі белгілі мақсатқа бағытталып, оның азаматтық қасиеті мен іскерлігін, адамгершілік сапаларының ѳзгеруі мен түр-сипатын білдіреді. Әрбір жеке адамның ерікті іс-әрекеттерінің ѳзіндік сипаты бар. Бұл сипат қоғамдық маңызды жұмыстар- ды орындау үшін мәні аз іс-әрекеттерді соған бағынды- рып, ѳзінің жеке мақсатынан бас тартып отырады. Ерік-адамның қарқынды іс-әрекетін білдіретін процесс.. Сѳйтіп, адамның мінез-қүлқы мен әрқилы істерді орындауға ұмтылуы маңызы зор, мақсатты істерді орындауға бағытталады. Адам еркінің кѳрінісі оның саналы түрдегі іс-әрекетінен байқалады. Қиын-қыстау жағдайлар- дан жол тауып шығуға жетелейді, соны жүзеге асыруға қажетті құрал табады.

Тарихта болған белгілі адамдардың ѳмір жолына назар аударсақ, олардың алға қойған мақсаттарын орын­дау үшін орасан зор күш жұмсап, рухтанып, қиыншылықты ерікті істерімен жеңіп шыққанын кѳреміз.Бұған мысал ретінде «Шығыстың қос жұлдызы» атанған Әлия мен Мәншүктің Ұлы Отан соғысындағы ерлігін айтуға болады. Ел басына күн туған шақта туған жерге деген сүйіспеншілік осынау нәп-нәзік қазақ қыздарының бойына күш-жігер,рух береді. Олар ерлік пен батылдық-- тың ѳшпес үлгісін кѳрсетіп, Отан үшін жанын пида ет­ті. Бүл да — адам еркінің бір кѳрінісі.

 

 

§ 2. Еріктің физиологиялық НЕГІЗІ

 

Еріксіз әрекеттердің физиологиялық негізі болып табылатын шартсыз байланыстар тізбегі-инстинкт әрекеті ырықсыз орындалады. Психологияның табиғи-ғы- лыми негіздерін қалаған И. М. Сеченев пен И. П. Павловтың ілімі ерікті әрекеттердің негізі — мүндағы материалдық процестер, сыртқы әсер мен мидың уақытша байланыстары, шартты рефлекстер деп түсіндіреді. Се­ченев ерікті әрекеттердің физиологиялық механизма! зерттей отырып, адамның ассоциациялық рефлекстердің жиі қайталану жолымен ѳзінің қимылдарын жіктеп ажыратуға бейімделетіндігін және сол рефлекстер арқы­лы қимылдарын тоқтататын қабілеттерді игеретіндігін дәлелдейді. Ал Павлов ерікті әрекеттердің механизмін жоғары жүйке қызметінің барлық заңдарына бағына- тын, шартты ассоциациялық процесс деп анықтайды.

Психология тарихында бихевиоризм деп аталатын шетелдік механистік бағыт әрекеттің саналы сипатын теріске шығарып, адам әрекетін механикалық тұрғыдан шешті. Сѳйтіп оны жануарлар ѳмірімен салыстырды. Бұл ғылыми тұрғыдан қателесу еді. Бихевиоризм теория­сы бойынша оқу әрекеті, жаттығу тәжірибесі саналы әрекет емес, кѳп пысықтап, жаттығу нәтижесінде туатын механикалық процесс деп саналды. Механисттік психология еріктің материалдық дүниемен байланысын да жоққа шығарды. Ерік табиғаттың, ерікті әрекеттің себебін теріс түсіндірді.Олар ерікті өзін-өзі билейтін бостандық бар,ерікті әрекеттің, себебі-«ерік бостандығы»,сана адамға не тілесе,соны береді деп бұрмалады. Бүл тео- рияның еріктің ғылыми негізі бола алмайтындығы — оның шындыққа сай келмейтіндігінен. Оның тағы бір ол- қылығы мен шалағайлығы — Австрия психологі Зиг­мунд Фрейдтің «жыныстық еліктеу» дейтін кѳзқарасына негізделгендігі. 3. Фрейд сананың дамуы, әсіресе, бала- ларда «жыныстық еліктеу» мен әлеуметтік орта арасын­дағы дау-дамайлардан туындап отыруында дейді. Бүл пікірдің шындықтан әлдеқайда алыс екендігі даусыз. Материалистік ілім тұрғысынан алып қарасақ, адам­ның ерік бостандығы — себепті байланыстылыққа, де- терменизм принңипіне бағынатын бостандық. Қиыншылықтарды жеңіп шығу да — ерік бостандығының бір кѳрінісі.

§ 3. Еріктің амал кезеңдері

Ерікті әрекеттер мен амалдар — мәнісі мен қүрылымы жағынан ѳте күрделі процесс. Немесе ерікті амал, бүл — мазмұны тұрғысынан ѳте күрделі психологиялық эрекет. Бұл эрекет бірнеше кезеңдерден не сатылардан тұрадьі. Сол сатылардың ретін мынадай сызбамен кѳрсетуге болады:

Еріктің амал кезеңдері

 

Мақсат және оған жетуге ұмтылу (дайындық кезең)

I

Мақсатқа жету мүмкіншіліктерін түсіну (мақсат қою)

I

Ниет-тілектердің пайда болуы

 

 

 

Ерікті амал кезеңдері бұл мәселенің мәнін психологиялық тұрғыдан ашып көрсетеді. Әрбір ерікті әрекетте белгілі мақсат бар. Адам қандай да болмасын белгілі бір істі орындау, ѳзінің 'қажеттілігін қанағаттандыру үшін ѳз жағдайын соған бейімдейді. Бұл — алға мақсат қойып, соған үмтылу, яғни мақсатты эрекет немесе не себептен адам осындай қажеттілікті орындауға тиіс, ол не үшін қажет деген тілек білдіру. Содан кейін осы тілекті орындаудың жолдары мен әдіс-амалы іздестіріледі. Олардың ішінен аса қажетті және маңызды дегені таңдап алынады. Айталық, мамандықты ѳзгерту керек не экспедиңияға бару керек болады. Бұл кезеңде адам алдына қойған мақсатын тек қалап қана қоймай, оның мәнін түсінеді, ақыл-ой талқысына салады. Сѳйтіп, оған қалайда жетуге әрекеттенеді. Бұл — ерікті әрекеттің ин- теллектуалдық кезеңі.

Нағыз ерікті эрекет адамның алға қойған мақсатына жету үшін белгілі тоқтамға келіп, шешім қабылдауынак кѳрінеді. Бұл да — жауапты кезең. Мүның ѳзіндік пси­хологиялық сипаты бар. Бүгінде ерікті амалдағы шешім - ге келу кезеңі психологияның ғана емес, экономикалық, әлеуметтік ғылымдардың да зерттейтін объектісіне айналып отыр.

Шешімдердің бѳліну теориясы. Ғылым бұл теории- ның маңызын зерттеумен ғана шектеліп қалмай, оны математикалық электронды есептеу машиналарына да бейімдеді. Бұл теория кѳптеген проблемалық мәселелердің тетігін табуға, соның ішінде тәуекел проблемасының дәрежесін зерттеуге де пайдаланылуда. Кейбір зерттеушілердің пайымдауынша, шешімдердің бѳліну теориясы адамдар мен ұйымдардың күрделі мәселелерді тиянақты шешіп отыруға үйытқы болатынын ерекше атайды. Сондықтан бұл теория ѳндіріс орындары мен шаруашылық мекемелерінде, ғылыми бірлестіктерде және мемлекеттік орындарда, жоспарлаушы ұйым істерінде кеңінен қолданылады. Әрине, адам белгілі шешім қабылдап, оны жүзеге асыру жолдарын жоспарлап алғанымен, кѳптеген объективті, кездейсоқ т. б. қиынщылықтарға үшырайды.Мұн­дай жағдайда қолайлы жағдай туғанша, адамның ѳзі қабылдаған шешімін қоя тұруына тура келеді. Деген­мен, осы шешімді жүзеге асыру оның кѳкейтесті мәселе- сі болып қала береді. Осы жағдайға орай адам енді барлық ерік-жігерін өзі көксеген ісін орындауға жұмылдырады.Осы кезеңде кездескен қиыншылықтарды жеңу үшін адам стрестік жағдайға ұшырауы да мүмкін. Алай­да, қажеттілігін қалайда орындау үшін ол оған барлық саналы еркін бағыттайды.

 

Қүш салуда адам: а) мақсатына жете алмағанына қайғырады, уайымдайды, бұл — мінездегі ерікті әрекеттің кѳрінісі; ә) іштей ойланып, бойын мақсатына жетуге деген борыштық сезім билейді, ал борыштық сезімнің күшеюі — азаматтық сапа. Де­генмен, адамның уайымы жекеменшіктік сезім мен қо- ғамдық мақсаттың арасында ауытқу тудырады. Сѳйтіп, бұл жердегі ниет күресі адамның осы екі бағыттың қай жағына қарай ауытқитындығын анық<вайды.

Ерік — қайратының күшеюі мен талпыну тек шешім қабылдау барысында ғана емес, оны орындау кезінде де эр түрлі ауытқу мен уайымға ұшыратуы мүмкін. Бұл ретте сыртқы кедергілерді жою қажет болады. Мысалы, талапкердің күндегі әдеті бойынша серуенге шықпай, режимін бүзып, емтиханға даярлануы. Алға қойған мақ- сатқа жету үшін адам ѳз мінезіндегі бұрыннан қалып­тасқан мүддесін, сенімін, ѳзін-ѳзі бағалай білуін, ерік- қайрат қасиеттерін талдап, оларға бақылау жүргізе бі- луі керек. Мұндай әрекет адамның еркін білдіретін пси­хологиялық сапа болып табылады.

§ 4. Ерік сапаларын қалыптастыру

 

Адамның іс-әрекетінде ерік сапалары мен қасиеттері қалыптасады. Ерік сапалары эр адамда эр түрлі. Біреулердің еркі - жігерлі, берік, табанды. Енді біреулерді- кісылбыр, ынжық, жуас, тартыншақ, жоспарлаған ісін аяқсыз қалдырады. Сѳйтіп, әрбір адамның ѳзіне тән ұнамды және ұнамсыз ерік сапалары бар. Еріктің ұнамды қасиеттері: дербестік, батылдық, та- бандылық, ѳзін-ѳзі меңгере алуы мен ұстамдылығы. Дербестік — белгілі істі, мақсатты орындауда бѳтен адамдардың жетегінде кетпей, ѳз білімімен, жігерлігі- мен, сенім-қабілетімен шешуге тырысу. Бұл -ерікті қасиеттің кемелденген түрі. Бұған қарсы ұнамсыз түрі — ѳзгенің сѳзіне еріп, иланғыштығы. Батылдық—адамның шешімді батыл қабылдап, ауытқу дегенді білмеуі. істе- ген жұмысын дәйектеп, оны жүзеге асыруы. Батылдық ерлікпен байланысты. Еріктің бұған керісінше ұнамсыз түрі — тартыншақтық. Табандылық — қабылдаған ше­шімді жүзеге асыру үшін үзақ уақыт бойы жігерлілік таныту. Бұл сапаға қарама-қарсы ұнамсыз сипат — қа- сарысушылық, қиқарлық, ынжықтық. Адамның ѳзін-ѳзі

 

Ерік Сапалары	Мақсат және оған жетуге ұмтылыс	Мүмкіншіліктер мен ниеттер	Ниеттер күресі және қалау	Тоқтамға келу	Тоқтамды орындау
Қайраттылық (күшті ерік)	Мақсатының Айқындығы. Қарқынды ұмтылу	Жеткілікті	Дәлелді және тез	Дәлелді қарқынды ұмтылу	Табанды
Табандылық	Алыстағы мақсат. Қарқынды ұмтылу	Әдетегіше (бір қалыпты жағдай)			Тегеурінді (өте табанды)

 

билеуі ұстамдылық,сабырлылық арқылы байқалады. Бұл-еріктік қасиетінің жоғары сапасы. Мұндай адам езін мақсатты ісін орындауға бейімдеп, ѳзіне талап қояды. Кездескен қиыншылықтарды, жалқаулықты, қорқы- нышты т. б. жеңе біледі. Қѳңілі соқпаған қызықсыз істерге де ѳз бойындағы куш-қуатын жұмылдыра алады. Еріктің бұл сапасы адамның ѳзін-ѳзі тежеп, ашу-ызаға, күйгелектікке берілмеуіне ықпал етеді.

Адам еркінің ұнамды қасиеті — борыш сезімі. Бұл ѳмір сүрудегі мақсат айқындығын кѳрсетеді. Адамның сол мақсатқа жетудегі құмарлық сияқты даралық ерек- шелігін қалыптастыруға кѳмектеседі. Ерік сапалары мен ерікті амал кезеңдерін тѳмендегі кестедер кѳруге бола­ды.

§ 5. Ерікті тәрбиелеу

Адамның ерік сапалары мен ерекшеліктері оның маңындағы ѳзге адамдар ықпалынан бѳлек, ѳз алдына мақ­сат қойып, іс-әрекеттерді орындауы нәтижесінде қалып- тасады. Ерікті әрекеттер үстінде адам ѳз еркін меңгеріп, ѳз бойындағы күш-қуатын қиын жұмыстарды орындау­ға, бастаған ісін аяқтап шығуға жұмсап, оларды қалай- да жүзеге асыра алады. Сѳйтіп, ѳз еркін шыңдап, қалып- тастырады. Адамның ісі мен мінез-құлкын меңгеруі жә- не оның азаматтық қасиеттері ерікті қимыл-қозғалыстарынан және істеген жүмыстарынан айқын байқалады.

Адамның даралық қасиеттері барлық психикалық проңестер ішінен еріктен анық кѳрінеді. Соған орай, адам ѳміріндегі аса маңызды кезең — ѳзінің іс-әрекетте- рін бақылап, ерік-жігерін дамыта білу кезеңі болып та- былады. Мұндай кезең — адам ѳміріндегі елеулі бетбұ- рыс. Ол оның мінез-құлқындағы ұнамды әрі жағымды сапаларды қалыптастырады.

 

Еркін тэрбиелеу үшін адамға ѳз алдына ірі-ірі максаттар қою міндетті емес, ұсақ-түйек нәрселерден-ақ бастауға болады. Мысалы, темекіні кѳп тартатын адам оның зиян екенін түсінеді де, тастап кетеді. Немесе сту­дент бос уақытын қалайда пайдалы істермен шұғылда- нуға жұмсайды. Ерікті әрекеттерді дамыту үшін белгілі істі орындап, оған дағдылану керек.

Ерікті дағдыландыру, не жаттықтыру дегеніміз — адамның ѳзіне қызықсыз, тартымсыз болып саналатын істерді де орындап отыруға ѳзін-ѳзі кѳндіре алуы. Мун- дай жүйелі әрекеттерде адам жалқаулық пен енжарлық- ты, бытыраңқылық пен алаңдаушылықты және үқыпсыз- дықты да жеңіп, ѳзін-ѳзі мықтап қолға алады. Сейтіп, ол ѳзінің ақыл-ойыи, саналы әрекетіи ірі-ірі талаптарды және игі мақсаттарды орындауға бағыттайды. Соның нә- тижесінде ѳзін-ѳзі билеп, ѳз еркіне иелік ететін дәрежеге жетеді. Адам ѳмірінде кездескен істердің қай-қайсысын болса да орындап отыру үшін іштей даярланып, кездесе- тін қиыншылықтардың бәрін де жеңіп шьіғуға бейімде- луі қажет.

Баланың ерікті әрекеті саналы тілек-талап нәтиже- сінде шешімін тауып, орындалумен үштасып жатады. Баланың желігін кѳрсететін талаптар ѳте ерте, оның эмоция — сезімімен сабақтас түрде кѳрінеді Екі жаска толған бала ойын мен тәлім-тәрбие арқылы ѳзінің тілек- талабын түсінуге жарап қалады. Бірақ, олар әлі де са­налы бола қоймайды, тек эмоциялық сипатты болады. Баланың саналы әрекетке қабілеті жаттығу нәтижесінде біртіндеп дамиды.

Ерік сапалары мектеп жасында, оқу, тәлім-тәрбие процеетері барысында кемелденеді. Ерік тәрбиесінің мақсаты — баланың бойында жағымсыз сипаттар кѳрі- ніс берсе, оларды тежеп, шегеріп, ұнамды бағытын да мытып отыру. Ерік сипаттарын арман қалыптастырады. Ойлау қабілеті дамыған сайын бала әрбір нәрсенің мә- нін түсініп, мақсат таңдайды, ниет-тілек таласын терең түсініп, шешімге келеді, түрлі әрекеттер жасайды. Отан- ды сүю, ата-анасы мен ѳзгелерді қүрмет түту баланың адамгершілік сезімін оятып, еркін дамытуға себепші бо­лады. Ерікті тәрбиелеу оның жеке сипаттарын дамыту мен шектелмей, оларды адамның меншіктік қасиетіне, даралық сапасына айналдыру мақсаттарын кѳздейді. Ерік тәрбиесі адам мінезінің қасиеттерін де қалыптас тыруға тікелей ықпал етеді.

Еріктің ұстаздар мен тәлімгерлердің, ата-аналардың,жалпы ересектердің мінез жақсы сапалары келер ұрпаққа қашан да үлгі өнеге болмақ.

 

 

ҚЫСҚАША психологиялық сѳздік А

 

Акцептор әрекеті-^«акцептор»—«қабылдаушы» деген ла- тын сѳзі. Бұл — зат. Ол атомдарға, электрондарға және ѳзге де зат- тарға қосылып, орталық жүйке жүйесінің қызметі'1 жандандырады. Нейродинамикалық снпаттағы әрекеттер. Акцепторлық әрекеттер жүйке жүйесінің қызметінде реттеледі.

 

Анимизм— латынның «жаң» деген сѳзі. Алғашқы қоғамда адамның, жан-жануарлардың, ѳсімдіктердіқ және басқа нәрселердің бәрінде жан болады дейтін қияли түсінік. Алғашқы қоғам мен діни нанымдардың барлық түрлеріне тән ерекшелік.

 

Антропоморфизм—«антропос»—грекше «адам» және мор­фе—«түр», «форма» деген екі сѳзден құралған. Табиғат құбылыс- тары мен жануарларды, құдайларды адам сипатында елестететін тү- сініктер.

 

Апперцепция— латынша ап — префикс, сѳз алды қосымша, перцепция — қабылдау. Психологияда қабылдау процесінің адамның бұрынғы ѳмір тәжірибесіне, білім қорына, рухани тіршілігі мен жан дүниесінін, жай-күйіне тәуелді болды.

 

Ассоциация—1. Белгілі заңдылықтарға сәйкес психикалық қүбылыстардың байланысты болуы. 2. Адамдардың ѳзара бірлесіп, эр түрлі іс-әрекеттері арқылы бір-бірімен қарым-қатынас жасайтын тобы.

 

Ассоциациялық психология— психологияның мән-жа- йын философиялық түрғыдан іздестіріп, оны ассоцнациялық прин- циптерге негіздейтін бағыттардық жиынтығы. Бұл бағыт XVII—XIX ғасырларда пайда болып, негізінен, Англияда ѳрістеп дамыды. Сѳй­тіп ѳз алдына дербес бағыт ретінде қалыптасты. Бүл бағыттың ма­териалистік те, идеалистік те ағымдары болды. Материалистік ағым пйихологиялық құбылыстарды зерттеуге детерминизм принципін ен- діруді кѳздеді. Ал XX ғасырда А. п. механикалық бағытты ұстанған бихевиоризммен ұштасты. Ассоциация — латын сѳзі. Психологиялық мағынасы белгілі жағдайда екі не бірнеше психикалық құрылымдар- дың ѳзара байланыстылығын білдіреді.

 

Аффект—«жан толқуы» деген латын сѳзі. Бұл адамның пси­хологиялық күйініш, сүйініш сезімдері үстіндегі кѳңіл күйінің айқын кѳрінісі (сезімі мен эмоциясы). Мәселен, қайғырып жылау немесе шаттық сезімі билеген адамның қарқылдап ішегі түйілгенше күлуі сияқты әралуан аффекттік жағдайлар.

Әрекет- белгілі мақсатты орындауға бағытталғаи оңашалан- ған қимыл. Ол қимыл-қозғалыс арқылы орындалатын сыртқы және ақыл-оймен орындалатын ішкі әрекет болуы мүмкін.

Бағдарлау реакциясы-жағдайдың ѳзгеруіне орай организмнің ѳте күрделі әрі арнайы тітіркендіргіштерге әсерленуі. Мұндай жағдайда организмнің бойындағы күш-қуаты мен сезімталдығы кушейіп, жүйке талдағыштарының жұмысы арта түседі. Бағдарлау организмдерде (адам мен жоғары сатыдағы хаиуанаттарда) таңданудан басталады.

 

 

БИХЕВИОРИЗМ — психология ғылымында XX ғасырдың басында АҚШ-та қалыптаса бастаған механикалық теориялық және тәжірибелік бағыт. Бұл бағыт психикалық құбылыстардың бәрі ор-ганизмнің сыртқы және ішкі тітіркендіргіштерге әсерленуіне орай дамиды, белгілі себепке, ынталандыру мен жағдайға байланысты болады деп санайды.

 

ГЕНЕТИКАЛЫҚ ӘД1С — генетика — шығу тегі «тѳркіні» дегенді білдіреді, Бұл — психикалық құбылыстар мен процестердің шығуы мен пайда болуын және дамуын зерттейтін, қазіргі кезде психологияда кең түрде қолданылатын зерттеу әдісі.

ГЕШТАЛЬТПСИХОЛОГИЯ — Германияда XX ғасырдың басында дүниеге келген идеалистік психологиялық бағыт. Ассоциациялық психологияға қарсы пікірлерді қолдай отырып, сананың алғашқы бѳлшектері түйсінуі де, елес те емес, кейбір тұтас түрдегі «психологиялық құрылымдар» (гештальттар) деп санайды. Міне сондай құрылымдар сананың жемісі деген пікірді қолдайды.

 

ДАҒДЫ — сансыз қайталау нәтижесінде қалыптасатын іс-әрекет түрі. Соның нәтижесінде ол автоматталған әрекетке айналып, оңай, шапшаң әрі дәл орындалып отырады. Дағдының физиологиялық негізі — динамикалық стереотип.

ДЕДУКЦИЯ, ИНДУКЦИЯ, АНАЛОГИЯ. Дедукция — жалпыдан жекеге қарай дамитын ой қорытындысы, логикалық ойлау формасы. Дедукциялық ойдың кең тараған түрі — силлогизм. Екі не бірнеше пікірлердің байланысы нәтижесінде жаңадан бір пікір шығару.

Индукция—1. Жекеден жалпыға қарай дамитын логикалық ой қорытындысы. 2. Нейрофизиологияда тітіркендіру нәтижесінде пайда болған алғашқы қозу ошағының маңындағы аймақтарға тарауы.

Аналогия — жекеден жекеге қарай дамитын традуктивті ой қорытындысы. Аналогия — ұқсастық, Ұқсас нәрселерді салыстыра отырып зерттейді, аналогия арқылы жасалған қорытынды мәліметтер болжамды сипатта болады.

ДЕТЕРМИНИЗМ ПРИНЦИПІ — философиялық және методологиялық ұстаным бойынша табиғат пен психологиялық құбылыстардың бәрі материалдық себептер мен заңдардың әсер етуінен пайда болады. Детерминизм адамның тіршілігі мен іс-әрекетінің бәрі қоғамның тарихи дамуының нақты жағдайларымен байланысты, әр- бір құбылыс белгілі себептен туындайды деп қарайды.

ДИНАМИКАЛЫҚ СТЕРЕОТИП — шартты рефлекторлық байланыстардың жасалуы және оның тұтастық жүйесінің құрылуы. Мұндай жүйе организм тіршілігі ушін ѳте маңызды және ол дағдыны қалыптастырудың физиологиялық негізі.

 

ЖОҒАРЫ ЖҮЙКЕ ҚЫЗМЕТІН1Ң ТИПІ —жүйке жүйесінің комплект түрдегі тұрақты қызметі. Мұндай қызмет жоғары жүйке қызметінің сипаттары мен қасиеттерін білдіреді. Ондай қасиеттер адамның әлеуметтік ортада атқаратын жұмысы мен іс-әрекетіне байланысты жаңа сапаларға ие болады. Жоғары жүйке қызметінің типтері мен сипаттары адам мінезінің физиологиялық негізі болып табылады.

 

ИНСТИНКТ (соқыр сезім) — 1. Организмде туа берілетін шартсыз рефлекстер негізінде сыртқы және ішкі жағдайлардың ѳзгеруіне үйретусіз-ақ бейімделіп тіршілік ету құлқы. 2. Туа пайда болатын импульстардыц әсерлерге жауабы, қимыл-қозғалыс арқылы әр түрлі тітіргендіргіштерге бейімделуі.

ИНТЕРИОРИЗАЦИЯ, ЭКСТЕРИОРИЗАЦИЯ — сыртқы болмыс тітіргендіргіштің ішкі идеялдық факторларға, ал адамның ішкі ақыл-ой пікірінің, сыртқы іс-әрекеттерге айналуы.

 

• ИНТРОВЕРТ ой-пікірлерін іштей талдайтын мінез ерекшеліктері иптроперттер делінеді. Ал ѳзге бір адамдар ішкі дүние сырымен түйықталып қалмай, жан дүние сырын ашық-жарқын түрде өзге адамдарға білдіріп отырады. Бұлар — экстраверттер.

 

ҚАЖЕТТІЛІК — адам мен хайуанаттардық ѳмір сүруі мен тіршіліклік етуі қажеттілік қанағаттандырудағы белсенді іс-әрекеті мен қимыл-қозғалыс жасауына байланысты.

Бұл — организмнің ішкі жағдайы мен күйін сақтауы.

ҚОЗҒЫШТЫҚ — әсерленгіштік. Сезімнің тез қозып, тез әсерленуі.

ҚОҒАМДЫҚ ТӘЖІРИБЕ — адам баласының тарихи дамуында материалдық заттар мен мәдени мұраларды жасап шығаруда қалыптасқан біліктері мен әдет-дағдылары жайындағы білім жүйесі.

 

НИЕТ — қажеттілікті қанағаттандыру үшін әрекеттену және оған іштей ұмтылу. Ниеттің жүзеге асуы материалданған сипатта болады.

 

ПСИХИКА ДАМУЫНЫҢ ҚОЗҒАУШЫ КҮШІ — психиканың мән-жайы мен деңгейін, бағытын дамытуға ықпал етіп отыратын Сыртқы және ішкі факторлар мен жағдайлардың жиынтығы. Мұндай жағдай адамның жеке басының дамып жетілуінде қажеттіліктерін қанағаттандыру мен нақты болмыстар арасындағы қайшылықтарды реттеу мәселесі болып табылады.

ПРОБЛЕМД1 СИТУАЦИЯ — күнделікті ѳмірде және арнайы тәжірибелік зерттеуде белгілі бір түйінді мәселені шешуде адамның ақыл-ой белсенділігі талап етілетін жағдай. Ал тәжірибе арқылы

сыналған жәндіктер мен хайуанаттар белгілі бір жәйтке бейімделіп, оның «шешімін» табуға әрекеттенеді. Мысалы, маймыл ілігі қойған алманы «кұрал» қолданып алып жейді.

ПЕРЦЕПТИВТІ ӘСЕР — қабылдау процесіне қатысты әсерлену түрлері (перцепция — қабылдау). П. ә. психологиялық тұрғыдан анықтағанда объективтік шындықтың сезім мүшелері арқылы тікелей бейнеленуі.

 

РЕТИКУЛЯРЛЫҚ ФОРМАЦИЯ — мұның ѳрлеуші және тѳмендеуші ретикулярлық формация дейтін екі түрі бар. Ми алаптарыдағы бірінің жұмысын бірі реттеп (қоздырып, тежеп) отыруы нәтижесінде әрқилы психикалық әрекет жүзеге асады. Түрлі импульстар жоғарыдан (ми қабығынан) теменгі ми баганасына т. б. келіп, оларды ѳзіне бағындырады. Мүны тѳмендеуші ретикулярлық формация деп атайды. АҚШ ғалымы Г. Мэгун, Италия оқымыстысы Моруци импульстар тѳменнен жоғары ми алаптарына жетіп, олардың жұмысына әсерін тигізе алатынын дәлелдеп берді. Мұны ѳрлеуші ретикулярлық формация дейді.

РЕФЛЕКТОРЛЫҚ ТЕОРИЯ — адамның мінез-құлқы мен психикасы оның белсенді қызметі мен іс-әрекеті нәтижесінде реттеліп отыратып материалистік кѳзқарас. «Рефлекс» сѳзінің мәні — бейнелеу. Рефлекстік теорияның негізін салғаи орыс ғалымы И. М. Сеченев ѳзінің «Бас миыньщ рефлексі» деген ецбегінде психикалық құбылыс- тардьщ шығуы мен дамуын материалистік тұрғыдан түсіндіріп, оның жоғары жүйке (мидың) қызметі екендігін ғылыми-табиғи тұрғыдан дәйектеді.

РЕФЛЕКСИЯ — латынша «бейнелеу» деген сѳз. Адам санасының ѳзін-ѳзі білуге, ішкі жан дүниесін, психикалық жай-қүйін тануға бағытталуы.

РЕФЛЕКСОЛОГИЯ — орыс ғалымы В. М. Бехтерев (1857— 1927) негіздеген механикалық бағыт. Рефлексология адам психикасының әрекетін сыртқы ортаның жүйке жүйесіне әсер етіп, оған тітіркену деп санады да, психика мен сананы зерттеуден бастартты.

 

САНА — психиканың тек адамға ғана тән ең жоғары сатысы, объективтік болмыстың адам миындағы бейнесі. Болмыс пен шындықтың бейнесін адам тіл арқылы, сѳйлеуі арқылы бейнелеп, оның мән-жайын танып біледі.

САНА МЕН 1С-ӘРЕКЕТІҢ БІРЛІГІ. Сананың генетикалық және функционалдық, байланыс бірлігі. Бұл ұстаным ғылыми психологияның философиялық және методологиялық іргетасын қалайды.

СЕМАНТИКА —сѳздер мен сѳйлеудегі айтылған атаулардың мағынасын білдіретін термин. Ғылымда бұл атау семантика, семасиология деп те атала береді.

СИНТАГМА — лингвистикалық термин. Ол сѳз тіркестері мен олардың бѳлшектерін жіктеп қарастырып, анықтаушы және анықталушы бѳліктерінің құрамын анықтай отырып белгілі жүйемен іздестіреді.

СѲЗД1К— МАҒЫНАЛЫҚ ОЙЛАУ — ойлау әрекетінің ерекше бір түрі. Сѳздік мағыналық ойлауда белгілі ұғым-түсініктер түрлі ой әрекеттері арқылы анықталып, жүйеге түседі. Мұндай ой әрекеті заттар мен тікелей сезімдік таным тәжірибелеріне негізделмейді.

Ойдың шындығы мен ақиқаттығы ақыл-ой талқысы арқылы анық- талады.

СТИМУЛ — қозғаушы, жандандырушы әсер. Тітіркендіргіштердін, тікелей таным мүшелеріне (рецепторларға) әсер етуі нәтижесінде сыртқы және ішкі органдарда қыздыру тудыратын әсер. Оның қуаты әр алуан тітіркенулер тудырады.

 

ТЕМПЕРАМЕНТ—жоғары жүйке қызметінің типтік ерекшеліктеріне сәйкес адамның даралық сипатары білдіретін психологиялық ерекшелік. Темперамент адам мінезінің табиғи негізін анықтады. Жоғары жүйке қызмет типтерінің күшіне, теңдігіне (қозу мен тежелу) және ауысу ерекшеліктеріне сәйкес темпераменттің тѳрт түрі сипатталады. Олар: холерик, флегматик, сангвиник,