Арпа сорттарының өскінінің тамыр шірік ауруына төзімділігін анықтау

Зертханалық жағдайда арпаның 35 сортүлгілерін өсімдік шаруашылығы ғылыми өндірістік орталығынан алынған және Россия, Турция т.б. 14 күндік өскініне фузариозды тамыр шірік ауруына төзімділігі анықталды. Талдау нәтижесі көрсеткендей негізінен тамыр шірік ауруымен барлық сорт үлгілері ауырған анықталды (кесте 13).

13-кесте. Фузариозды тамыр шірік ауруына арпа сортүлгілерінің төзімділігіне баға беру.

Сорт үлгілері саны	Есептеу шкаласы арқылы аурудың дамуы	Бөлініп алынған сортүлгілері
0-5	6-25	26-50	51-75	76-100
						Арна, Марни, 88-99-1 Әсем
Әсем	-			-	-

Сорттың шаруашылық бағалығы және белгілі аймақта өсірілуі,вегетациялық кезеңінің ұзақтығы мен анықталады, негізіне жеке этаптың даму сипатына байланысты.Фенологиялық бақылаудың нәтижесінде сорт үлгісі 3- топқа бөлінеді.Ерте (60-65 күндей); ерте пісетін (71-79); орташа пісетін (80-82).Ерте және ерте пісетін сорт үлгілері әртүрлі экологиялық – географиялық шығу тегі бар сортүлгілері фузариозды тамыр шірік ауруымен зақымдалу дәрежесі байқалды.Қатты зақымдалған сортүлгілеріне МК 6924 (Түркия), 14/83-3, МК 29268 (Россия),3/12-01 (Сирия) және өте қатты дәрежеде – МК 27927 (Россия) сортүлгісі болды.Қалған сортүлгілері әлсіз және орташа дәрежеде зақымдалды.Фузариозды тамыр шірік ауруына төзімділік көрсеткен аудандастырылған сорт Арна,Чехиядан – Марни және Е.ӨҒЗО.Егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми өндірістік орталығынан 88/99-1 ерекшеленді.Стандарт үшін алынған Асем сортының зақымдалуы 0,9% болды.

С.М.Тютереваның мәліметінше арпаның тамыр шірік ауруының дамуы топырақ инфекциясына Віроlia soriniana және өсімдіктің бастапқы асу кезеңінде температураның жоғарылауы арқылы ылғал жеткіліксіз болуына байланысты.Сонымен қатар автордың айтуынша,фузариоз ауруы эпифитотиясы жылдары (2 жылда 1рет) астық өнімі 20% жойылады,ал алынған өнімде пайдалану мүмкіндігі азаяды саңырауқұлақ уы жиналғандықтан.

Арпа егістігінде көктеу (үшінші жапырақ пайда болғаннан бастап) және түптену кезеңінде жапырақ сарғайып, әсіресе төменгі жапырақтар,масақтану кезеңінде – тозаңды және тасты қаракүйе аурулары пайда болды.

11 сурет

Арпаның фузариозды тамыр шірік ауруының зияндылығы

Зерттеу нәтижесі көрсеткендей фузариозды тамыр шірік ауруы арпаның өсу және өсімдіктің даму кезеңдеріне, әсіресе орташа және қатты зақымдалу кезеңінде әсер еткені байқалды.Ауру өсімдіктің бойы,сау өсімдікке қарағанда қысқарып масақтағы дән саны, дән массасы төмендеп, нәтижесінде өнім 6,0 – 7,0%-ға. Арпа сортында төмендеді,ал 9/99-1 сортүлгісінде 4-9%,99/99-8 сортүлгісінде 3-7%,ал стандарт үшін алынған Әсем сортында 1,5-5%,соған сәйкес зияндылық коэффициенті тиісінше 0,04-0,07%,5,8-29,4% және 5,8-17,6% (14-кесте).

14-кесте. Арпаның тамыр шірік ауруының зияндылығы және өсуімен дамуының әсері.

Сорт	Өсімдіктің зақымдалу дәрежесі	Өсімдік биіктігі, см	Масақ ұзындығы, см	Бір масақтағы дән саны, дана	Дән массасы, г	Өөнім-нің төмендеуі, %	Зияндалу коэффициенті, %
50-өсімдіктен	1000 дана
99/99-1	Сау өсімдік	40,3	9,5	20,0	1,8	37,0	-	-
1-балл	38,5	7,3	18,0	1,6	33,0	4,0	11,1
2-балл	37,0	7,0	17,5	1,4	30,0	7,0	22,2
3-балл	33,5	6,5	16,0	1,3	28,0	9,0	27,7
99/99-8	Сау өсімдік	41,0	8,7	20,0	1,7	36,0	-	-
1-балл	39,3	8,0	18,2	1,6	33,0	3,0	5,8
2-балл	38,0	7,0	16,	1,3	30,0	6,0	23,5
3-балл	34,0	6,5	15,7	1,2	29,0	7,0	29,4
Арна	Сау өсімдік	39,7	9,1	20,0	1,7	36,0	-	-
1-балл	36,5	7,5	19,0	1,6	32,0	4,0	0,04
2-балл	33,4	7,1	16,0	1,3	30,0	6,0	0,06
3-балл	32,0	6,8	15,7	1,2	29,0	7,0	0,07
Асем St.	Сау өсімдік	40,1	7,9	19,8	1,6	33,5	-	-
1-балл	39,0	7,3	17,9	1,5	32,0	1,5	2,9
2-балл	37,3	6,9	16,7	1,4	30,0	3,5	8,8
3-балл	35,5	6,6	15,6	1,2	28,0	5,0	17,6