Леуметтік педагогиканың тұжырымдамалық идеялары мен принциптеріне тоқталыңыз.

Қазіргі таңда әлеуметтік педагогиканың тұжырымдамалық және құрылымдық мәселелерін жасауда қолданылып жүрген негізгі тұжырымдамалық идеялар Б. А. Грушин, Р. Г. Гурова, С. Н. Иконников, В. Г. Лисовский, Ю. В. Торсуев және т.б. еңбектерінде қарастырылған. Бұл зерттеулерде тәрбиенің әлеуметтік детерминанттылығы және әлеуметтік-экономикалық жағдайларға байланысты тұлғаның әлеуметтенуі жайлы эмпирикалық зерттеулердің талдаулары берілген.

В. С. Бестужев-Лада, Б. С. Гершунский, В. А. Караковский, М.Н. Скаткин, В. А. Ядов т.б. әлеуметтік-педагогикалық болжам жасау мәселелерін шешуде әлеуметтік педагогика ғылымына үлкен үлес қосқан.

В. И. Журавлев, Б. Т. Лихачев, В. Г. Разумовский, Г. П. Будановалардың зерттеулерінде жастардың еңбекке, отбасылық өмірге, білім алуға, қоғамдық іс-әрекет пен дем алуға дайындығы жан-жақты әрі терең қарастырылған.

Психология мен әлеуметтік психологияда тұлғаның психологиялық құрылымы мен рефлексивтік белсенділіктің түрлеріне, формаларының заңдылықтарына іс-әрекет психологиясы мен тұлға ерекшеліктері, идентификациялаудың әлеуметтік-психологиялық механизмдері (эмпатия, еліктеу, сендіру т.б) жатады. Бұл орайда Б. Т. Ананьев, Л. С. Выготский, А. Н. Леонтьев, Б. Ф. Ломов, В. М. Мерлин, Л. И. Анциферова, И. Н. Семенов және т.б айтуға болады.

Соңғы жылдарда философияда қоғамда адамның алатын орны, адамдағы биологиялық пен әлеуметтіліктің арақатынасы, тұлға дамуының әлеуметтік мәдени детерминациясы, адамның іс-әрекеттік болмысы әлеуметтік қоғамның негізгі сфераларын талдау, гуманистік концепция мазмұнын түсіну мәселелеріне көп көңіл бөлінуде. Бұл бағыттағы зерттеулер ретінде М. Н. Берулова, Л. П. Буева, Л. Н. Коган, И. И. Резвицкий, И. Н. Семенов, Э. Г. Юдин, К. А. Шварцман т.б еңбектерін атауға болады.

Әлеуметтік педагогиканың принциптері – бұл, тұлғаның қалыптасу және даму процесінің базалық принциптерін түсіну ғана емес, сондай-ақ оларды практикалық тұрғыда жүзеге асыру. Ондай принциптер қатарына – гуманитарлық, дамудың әлеуметтілігі, жүйелілік, поляризация және тәжірибе жатады.

1. Әлеуметтендiрудiң ізгіліктілігі принципi. «Гумандылық», «гуманизм» ұғымдары латынның «адамдық» деген сөзінен аударылғанда «адамға деген құрмет» деген мағынаны білдіреді. Гуманизм қағидасы мынадай ережелерді сақтауды қажет етедi:

- қоғамдағы барлық балалардың дене, материалдық және әлеуметтік жағдайына карамай оларға деген дұрыс қарым-қатынас пен құрмет болуға тиіс;

- әрбір баланың бойындағы «мен» ұғымының қалыптасуы мен дамуына көмектесу, айналадағы адамдарға құрметпен қарау;

- мейірімділік пен қайырымдылықты гуманизмнің алғашқы басқышы ретінде түсіну.

Әлеуметтендiрудiң ізгіліктілігі, бағыттылығы принципi - адамның өмiрiн, оныңдене, психикалық және адамгершiлiктiк саулығын, сондай-ақ рухани байлықтарын адамның жоғары құндылықтары ретiнде мойындау. Әлеуметтендiру процесiндегi педагогикалық

ықпалдың негiзгi мақсатының өзi оны тек танып қана қоймай, сол құндылықтарға қол жеткiзу болып табылады.

Тәрбиені ізгілендіру идеясы Ян Амос Коменскийдің еңбектерінде бастау алып, ол барлық елдер педагогтары тарапынан насихатталып келеді.

Әлеуметтік педагогиканың ізгіліктілік принципі ізденушілік және практикалық іс-әрекетте төмендегідей үш идеямен байланысты болады:

- адамды жоғары әлеуметтік құндылық ретінде тану;

- адамды қоғамдық дамудың мақсаты ретінде мойындау;

-адамды қоғамдық өмірдің жалпы барлық салаларын кез келген әлеуметтік-педагогикалық жобалар мен технологияларды бағалаудың жоғарғы критериі ретінде тән алу.

Әлеуметтік педагогика үшін әлеуметтілік принципі - адамның интегралдық әлеуметтік болмысына, тұлғаның көп аспектілі қалыптасу және даму процесінің әлеуметтік

детерминациясы мен қызмет ету жағдайындағы тұлғаның әлеуметтік болмысына қатысты үш аспектіде принципиалдық маңызға ие.

Жүйелілік принципінің мазмұны төмендегі қағидалар арқылы айқындалады:

- тұлғаның қалыптасу және даму процесін зерттеу және қамтамасыз етуде пәнаралық қатынасқа бағдарлану;

- тұлғаның өмір сүру деңгейі мен әлеуметтендірудің барлық құрылымдық компоненттерінің субординациясы мен координациясының логикасын мазмұндық тұрғыдан қарастыру;

- жүйелілік қатынас негізінде әлеуметтік-педагогикалық технологияларды жасау.

Поляризациялау принципі әлеуметтендіру процесінің өзін диалектикалық бірлікте қарастыруды, қарама-қайшылықтар бірлігі ретіндегі тұлға болмысының табиғатын, оның өмір сүруінің жекелік деңгейін түсіндіруді мақсат етеді.

Әлеуметтік педагогтарды кәсіби дайындау тұжырымдамасы. Жалпы тұжырымдамалар ғылыми білімді дамыту формалары ретінде бірнеше ерекшеліктерге ие. Ең алдымен белгілі бір ғалымның дүниетанымдық жеке ұстанымын білдіреді. Сондай-ақ, ол теорияны құрастырудың алғашқы сатысы саналады. Осындай дүниетанымдық ұстанымдар мен әдіснамалық нұсқауларнегізінде кейбір пән аясындағы бастапқы теориялық категориялар бірігуі нәтижесінде әдіснамалық тұжырымдар пайда болады. Мұндай бірігу негізінен олардың арасындағы қажетті байланыстарды айқындау негізінде жүзеге асырылады. Мұндай процедураны толық деңгейде жүзеге асыру түбінде концепцияның теорияға айналуына септігін тигізеді.

Әлеуметтік педагогика ғылымындағы әлеуметтендіру принциптері тәрбие принциптерімен тығыз байланыста қарастырылады. Осы тұста педагогикалық тәрбие принциптері мен М. А. Галагузованың әлеуметтік педагогикалық принциптер тұрғысындағы көзқарастары жақын келеді.

Солардың біразын қарастырып көрейік:

Әлеуметтендірудегі тәрбиенің халықтығы принципі. Қазақ халқы бала тәрбиелеу мәселесіне ерекше мән берiп, балаларды оның тек ата-анасы ғана емес, бүкіл ауыл болып тәрбиелегендiгi белгiлi. Сондықтан ата дәстүрінің бірі – дүниеге келген балаға бүкіл ауыл, тума-туысқандар болып көңіл бөлу болып табылады. Азан шақырып атын қойғаннан ер жетіп отау тіккенге дейінгі бала өмірінің әрбір белесі мен асқан асуы туыстар тарапынан атаусыз, ескерусіз қалған емес. Бала өміріне байланысты отбасында болатын қуаныштардың барлығын қадірменді ақсақалдар мен игі жақсылар балаға деген жақсы тілегін айтып, ақ батасын беріп, үй иелерінің қуанышын бөліскен. Міне, сондықтан да бала тәрбиесі бұрынғы қазақ ауылында бір үй адамдарының тілек-талабы мен мүдделерінің деңгейінен асып түсіп, қоғамдық, әлеуметтік сипатқа ие болған.

Әлеуметтендiрудiң мәдениетке байланыстылығы принципі. Тәрбиенің мәдениетке байланыстылығы қағидасын алғаш немiс педагогы А. Дистерверг ендірді. Ол бала

тәрбиесінде оның өмір сүрген жері мен уақытын, мәдениет және болашақта өмір сүруге тиісті болатын жері ескерілуі керек деді.

Әлеуметтендiрудегi жеке-даралылық принципi. Мұнда әрбiр индивид дене жағынан және интеллектуалдық мүмкiндiгi бойынша қайталанбайтын тұлға ретiнде қарастырылады. Сондықтан, оларды тәрбиелеу немесе өмiрлiк әрекеттерге бейiмдеу қызметiнiң мазмұндық және уақыттық аспектiлерi әртүрлi болып келедi, соған сәйкес соңғы алынатын нәтижесi де бiр-бiрiнен ерекшеленедi.

Ол адамның гендік ерекшелігіне, тұлғаның өмірлік мақсаттары мен ұстанған позицияларына да байланысты болады.

1.Әлеуметтік тәрбие тұлғаны қоғам талабына сай етіп қалыптастыруды көздегендіктен, ол тәрбие үрдісімен сабақтасып жүзеге асырылады. Сондықтан әлеуметтендіру үрдісі де нақты заңдылықтарға бағынып, принциптерге сүйенеді.

2.Әлеуметтік педагогика ғылымының негізгі принциптері адам тәрбиесін жүзеге асыруда басшылыққа алынатын тәрбие принциптерімен тығыз байланыста болады.

3.Әлеуметтендіру принциптері әлеуметтік педагог қызметін тиімді ұйымдастырудың шарттарын қамтамасыз етеді.

Р – түрлі дәуірлердегі тәрбие теориясымен қоғамдық дамудың теориясының өзара байланыстылығын (тарихи аспект) сипаттап жазыңыз.

Әлеуметтік педагогикалық тәжірибенің алғашқы негіздері туралы айтпас бұрын адамзаттың даму барысы жайында сөз қозғау маңызды деп есептейміз. Адамның жерде 100 млн жыл бұрын өмір сүргенінг дәлеледейтін дәйектер бар. Жердің көптеген айдандарында өте көне жастағы адам нәсілінің ізі табылады. Бұл кезеңдегі тәрбие алғашқы қоғамды заңдар мен азаматтық тобырмен жүзеге асырылды.

Ресми деректерде тәрбие қоғамдық құбылыс ретінде құрылымның келесі кезеңі шамамен 1,5 млн жыл бұрын басталған және ол сөйлеудің пайда болуы процесстерімен байланысты.Сөйлеу қарым-қатынастағы әлеуметтік тәжірибені жинау мен аламасудың маңызды құралы болды.сөйлеудің пайда болуы мен психиканың дамуы – тәрбиенің құрылымының жаңа сапалы кезеңінің куәгері.Бұл заманның адамдары – архантроптар-сөйлеу мен ойлау, түсіну нышандарын игерген, ұжым, топ болып өмір сүрген. Олар тас құралдарын жасады, отты меңгерді.Бұл алғашқы ошақ әлеуметтік қарым қатынас құрылымына түрткі болды, қоғамдық мәліметтермен алмасу пайда болды.

Тәрбиенің құрылуының келесі кезеңі шамамаен 250 мың жыл бұрын басталған,сол дәуірде туыстық және отбасылық неке қарым-қатынастары пайда болды.Палеонантроптар енді адам кейпіне келе бастады.Олар өнермен сенімнің негізін салушылар. Тәрбие мазмұны күрделене түсті:аңшылық,балық аулау, мінез-құлық дағдыларының табысталу рухани өмір тәжірибесі мен діни білімді игерді.

Тәрбиенің қоғамндық құбылыс ретінде құрылу үдерісі шамамаен 35-40 мың жыл бұрын аяқталды.Қазіргі кезедегі адам түрі сана мен сөйлеуді игерген, алғашқы қоғамда өмір сүрді және ол жастардың тәрбиесіне, белгілі мақсатқа бағытталған түрде ұйымдастырылып, іске асырылды. Еңбек іс-әрекеті әлеумпеттік тәжірибенің өсуіне түрткі болды. Жастарды өндірістік және қоғамның әлеуметтік үдерісен белсенді араластырудың алдында оларды бұл кезеңге дайындау қажет, яғни тәрбиелеу керек.

Тәрбие қоғамдық сипатта болды: Балаларда ересек адамдар секілді қоғамнгың мүшесі болып табылады. Ересектердің барлығы оларға қарады, әйелдер бөтен балаларды емізіп, тамақтандырды. Осылайша, балара әрқашан жалпы қоғамның бақылауында болады. Әлеуметтік жетімдік пен панасыздық болған жоқ. Барлық балалар біздің балалар деген ұранды ұстанды. Себебі ұрпақ өздірінің болашақ жалғасы екендігін түсінген.

Бұл қауымдағы тұрғындардың балаларға көрсеткен қамқорлығы, қайырымдылығы мен махаббаты әлеуметтенудің ірге тасы эмоцияналды құндылық сипатта мықты болып, жоғарғы сенімділікпен шартталды.

Егер тәрбие баланың болашақ еңбек өміріне, дайындау қажет болса, тірбие түрі соған сәйкес жүргізілуі керек еді. Ерте кездегі жағада отырып жүзуді үйренбейсің деген өсиеті, әлеуметтік тәрбиеге байланысты айтылған. Әлеуметтік тәрбие қауымда өмірмен тығыз сабақтастықта өтті. Ол болашақ өмірге дайындық ретінде қарастырылмай, табиғи шынайы түрде жүрді. Баланың 3-4 жасында аранайы тапсырмалар болды.

Өндіруші күштердің дамуы, шаруашылықты жіне жер иеленушіліктің ажырауы алғашқы қоғамды өзара бөлісуге алып келді,яғни қоғамдық еңбекті бөлуге жеке меншіктің пайда болуына соған сәйкес әлеуметтік теңсіздікке алып келді. Көптеген отбасылардың негізінде тағы бір көрші қауымдар пайда бола бастады. Әлеуметтенудің басту субъектісі әкесі бар отбасы., сослвиені тудырыратындар (абыздар, билер, әскербасы, жер иеленушілер т.б.) болды. Адамдардың қоғамдық жағдайда, оның экономикалық жайы мен әлеуметтік топ түріне жататынымен анықталды. Егер алғашқы қоғамда 3 топ болса- бала, ересектер мен қарттар енді көрші қауымды жас ерекшелігіне қарай емес, әлеуметтік жағдайына байланысты әртүрлі категорияда болмақ.

Ұрпағының келешегін ойлаған, отбасы әсіресе әкелер баларына кәсіптерін мұра етті. Кәсіби дайындық тек өндірістік білім, білік дағымен шектелмеді. Ол әлеуметтік мінез-құлыұ, дінге көзқарас, дүниетанымдық қойылымдар, дәлелдемеле мен жалғасыян тапты.

Қоғам мен тәрбие өзгеру үдерісінде әлеуметтену үдерісі де тармақтала бастайды.Ол өзінің тұтастығын және барлық қауымның мүшелеріне міндеттерін қояды. Дәрежесі биік топтардың әлеуметтену мен тәрбиесі жер иеленушілер мен қолөнершілерден ерекше бодды.

Қоғамның топқа жіктелуі тәрбиедегі мақсат пен талаптардың арасындағы қарама-қайшылыққа әкеледі. Әлеуметтік топ қатарына жататындығына, тәуелділік және құнды бағыттылықтардың келіспеушілігі жүреді. Көптеген кәсіптердің пайда болуы, тәрбиенің мамандануын, жетілуін талдап етті. Баланың мінез- құлқының түрткісіне, ересектердің ұйымдастырылған түрде қатысуы міндетті. Әлеуметтік педагогикалық тәжірибеге қатысты жағдайлар барлық қауымдармен бірге, әрбір қауымда болңвандығын дәлелдейтін мәліметтер бар. Мысалы ғарыштық кешеннің құрылысында, Флорида штатының Канаверал мүйісінде 1994 жылы жаппай өлік жерленген жер табылған (168 қаңқа).Зерттеу жұмыстарының нәтижесінде бұл қаңқалар 800 мың жыл бұрын, өлік батпақта жерленге. Өлген кісілерді салып, оларды ойықтьармен белгілеген.

Таңқаларлық жайт, кебір адамдар 60 жасқа дейін,немесе оданджа көп өмір сүрген, бұл біздің алғашқы қауымдағы адамдардың өмір сүру ұзақтығы жайында жаңа деректер береді. Сүйек қаңғасына қарап, өлген кісінің біреуінде жарық-жараның бар екендігін көрсетті. Ұзақ ауру адамды қозғалыстан айырып, оның табанын жойған. Оған ағайын туыстары күтім жасаған.Әрине, мұны әлеуметтік жұмысқа жатқызуға болады.сонымен қатар оған рухани дпемеу көрсеткен. Ал, бұл әлеуметтік педагогикалық іс-әрекетке қатысты. Тұлғаның дамуы оның қоғамға байланысының негізінде жатыр.

Осылайша адамның дүниеге келуі мен санасының өзгеруіне қарай ұрпаққа берілетін тәрбие түрлеріде пайда болып отырады. Алғашқы қауымдық қауымда әлеуметтік тәрбиенің алғашқы көріністерінң болғандығы жалпы түрде сипатталып қарастырылады.