Frazeologizmy (in.związki frazeologiczne) to metafory języka potocznego, czyli związki wyrazów, których nie należy rozumieć dosłownie, przy czym ich przenośnego znaczenia nie da się w całości logicznie wyprowadzić z treści słów składowych (por. rzucić okiem; zejść na psy; drzeć z kimś koty). Są to struktury ustabilizowane, utrwalone zwyczajowo i mało elastyczne, często zawierają formy gwarowe, archaiczne czy wręcz niepoprawne, których nie korygujemy ani nie dostosowujemy do współczesnych norm językowych, akceptujemy je w całości (por. mieć na kogoś haka -> hak, nie mieć co na siebie włożyć -> co i in.).
Językoznawcy próbują usystematyzować bogactwo frazeologizmów na różne sposoby. Najczęściej biorą pod uwagę ich budowę i wyróżniają:
frazy dłuższe kilkuwyrazowe powiedzenia, zdania i równoważniki zdań: Pierwsza jaskółka wiosny nie czyni; Koniec i kropka;
zwroty zawierają orzeczenie: żyć jak pies z kotem; obiecywać gruszki na wierzbie; mieć pstro w głowie;
wyrażenia nie zawierające orzeczenia: ślepy traf; biały kruk; złota rączka.
Kiedy więc pytanie egzaminacyjne dotyczy frazeologii, pamiętajmy; frazeologia bada związki wyrazowe, nie zaś pojedyncze wyrazy. Dlatego ustalmy, że frazeologizmem będzie dla nas ustabilizowany związek wyrazowy.
Często też za kryterium przyjmuje się siłę i stabilność zespolenia elementów związku frazeologicznego. Wyróżnia się wówczas:
frazemy związki łączliwe, w których możemy (choć w ograniczonym zakresie) wymieniać składniki a. zmieniać formę gramatyczną poszczególnych elementów: harować jak wół, harować za dwóch; ranić serce, ranić dumę, ranić próżność, ranić ego;
idiomy związki sztywne, stałe, nienaruszalne, w których nie wolno nam zmienić ni literki: dwa grzyby w barszcz, nie zasypiać gruszek w popiele.
Ponadto często klasyfikuje się frazeologizmy, wskazując na ich źródło. Mamy więc np. frazeologizmy mitologiczne, biblijne, literackie, wywodzące się z kultury szlacheckiej i in.
Szczególną ostrożność należy zachować przy tłumaczeniu frazeologizmów na język obcy. Nie można ich przekładać dosłownie, zastępując poszczególne elementy ich obcymi odpowiednikami. Trzeba się natrudzić i znaleźć całościowe ich odpowiedniki w obcym języku. Np. odpowiednikiem polskiej frazy: To nie moja broszka jest angielskie Its not my cup of tea (to nie moja filiżanka herbaty) i francuskie Ce ne sont pas mes oignons (to nie moje cebule). Łatwiej tłumaczy się łączliwe frazemy, idiomy bywają czasami po prostu nieprzetłumaczalne, zbyt ściśle bowiem związane są z historią i kulturą danego narodu, np.:
|
|
|
potępiać w czambuł czambuły tatarskie dały się mocno Polakom we znaki, niszcząc wszystko, co napotkały po drodze; pozostał po nich na szczęście tylko idiom potępiać w czambuł oznaczający potępiać jakąś grupę ogółem, z góry bez wyjątku;
wyjść jak Zabłocki na mydle przygoda szlachcica Zabłockiego, który postanowił zainwestować w mydlarnię cały swój majątek, stała się źródłem powiedzenia wyjść jak Zabłocki na mydle, tzn. stracić na czymś; pierwszy i jedyny transport mydła Zabłockiego rozpuścił się bowiem w rzece podczas przeprawy, Zabłocki zamiast się dorobić zysków, stracił wszystko, co miał;
zamienił stryjek siekierkę na kijek bajka Jana Brzechwy o stryjku, który dla poprawy swego losu wymieniał się z innymi ludźmi posiadanymi dobrami, a po licznych zamianach z właściciela domu stał się w końcu posiadaczem kijka, spopularyzowała powiedzenie zamienił stryjek siekierkę na kijek, tzn. ktoś stracił na zamianie.
W innych językach znane są być może odpowiedniki przenośnych sensów tych idiomów, ale na pewno w warstwie dosłownej odnoszą się do innych anegdot, czerpią bowiem z innych źródeł.
Związki wyrazowe a związki frazeologiczne
Przedmiotem nauk o słownictwie są nie tylko poszczególne wyrazy,
ale także związki wyrazowe, zwłaszcza takie, których człony są znacze
niowo silnie zespolone. Jak wiadomo, związkami wyrazowymi zajmuje
się przede wszystkim składnia. Jednakże związki te rozpatrywane są
przez składnię i naukę o słownictwie z różnych punktów widzenia.
Składnia zajmuje się analizą związków wyrazowych ze względu na
funkcję ich członów oraz na funkcję całego związku w zdaniu. W anali
zie składniowej wyróżniamy człon nadrzędny i podrzędny, określamy
rodzaj gramatycznej zależności członu podrzędnego od nadrzędnego
i jego funkcję (np. funkcję przydawki, dopełnienia lub okolicznika).
Natomiast nauka o słownictwie zajmuje się związkami wyrazowymi ze
względu na ich znaczenie. Dział nauki o słownictwie badający stosunki
znaczeniowe między członami związków wyrazowych i znaczenie całych
takich związków nazywa się frazeologią.
|
|
|
Związki wyrazowe dzielimy na typy w zależności od stopnia scalenia znaczeniowego ich członów.
Jeśli porównamy np. związki: najeść się chleba, najeść się do syta i najeść się wstydu, stwierdzimy, że łączliwość znaczeniowa ich członów jest wyraźnie różna. W przykładzie pierwszym, w którym czasownik najeść się, występujący w podstawowym, nieprzenośnym znaczeniu, łączy się z rzeczownikiem w funkcji dopełnienia, związek znaczeniowy między obu członami jest luźny, można bowiem czasownik najeść się połączyć z innymi dopełnieniami, np. najeść się zupy, placków, jabłek. Takie związki wyrazowe nazywamy luźnymi.
Natomiast łączliwość znaczeniowa członów związków w dwu pozostałych wypadkach jest znacznie ściślejsza. Wyrażenie przyimkowe do syta łączy się przede wszystkim z czasownikiem najeść się, a cały związek znaczy zaspokoić glód. Poza tym używa się także zwrotu nagadać się do syta, ale związek ten jest mniej typowy, rzadziej stosowany. Podobnie rzecz się przedstawia ze związkiem najeść się wstydu, co znaczy zawstydzić się. Możliwość wymiany członów tego związku, mającego znaczenie przenośne, jest bardzo ograniczona; używamy poza tym tylko związków: najeść się strachu i dość rzadko nałykać się wstydu. Takie związki nazywamy związkami łączliwymi.
Są wreszcie związki wyrazowe, w których żadnego z członów wymienić nie można, stanowią bowiem nierozerwalną całość znaczeniową, np. biały mróz szron, biały kruk rzadkość, osobliwość (szczególnie w odniesieniu do książki), w gorącej wodzie kąpany popędliwy, zbijać bąki próżnować, wałęsać się włóczyć się, bić się z myślami wahać się. W takich związkach wyrazowych znaczenie całości nie równa się sumie znaczeń poszczególnych składników. Nazywamy je związkami stałymi.
Przedmiotem frazeologii są stałe i łączliwe związki wyrazowe. Nazywamy je związkami frazeologicznymi.
Struktura związków frazeologicznych
Poszczególne związki frazeologiczne różnią się nie tylko stopniem łączliwości swych członów, ale także strukturą. Rozpatrując strukturę związków frazeologicznych, bierzemy pod uwagę typ gramatyczny członów wchodzących w ich skład oraz rodzaj powiązania składniowego między nimi. Na podstawie tych kryteriów wyróżniamy trzy grupy strukturalne związków frazeologicznych, mianowicie:
1. Wyrażenia, tj. związki, w których członem podstawowym (nad
rzędnym) jest najczęściej rzeczownik, a członem podrzędnym jego okre
ślenie przymiotnikowe lub rzeczownikowe, np. biały mróz, wilczy głód,
prawo pięści.
Do wyrażeń zaliczamy również związki przymiotnika z przysłówkiem i przysłówka z przysłówkiem, np. wybitnie zdolny, nad wyraz interesująco.
2. Zwroty, tj. związki, w których człon podstawowy jest czasowni
kiem, a człon podrzędny rzeczownikiem, przysłówkiem lub wyraże
niem przyimkowym, np. zbijać bąki, krzyczeć wniebogłosy, bić się
z myślami.
|
|
|
3. Frazy, tj. związki, które mają formę zdania lub jego równoważni
ka, np. Deszcz leje, Słońce zachodzi, Nosił wilk razy kilka, ponieśli i wilka,
Z wielkiej chmury mały deszcz. Do fraz zaliczamy tylko takie zdania,
których człony są silnie zespolone znaczeniowo i często są powtarzane
w nie zmienionej lub podobnej formie. Niektóre frazy funkcjonują jako
ogólnie znane przysłowia, np. Bez pracy nie ma kolaczy.
Wyrażenia, zwroty i frazy mogą być zarówno związkami łączliwymi, jak i stałymi.
Kryteria poprawności związków frazeologicznych
Zagadnienie poprawności związków frazeologicznych wiąże się z całokształtem zagadnienia poprawności językowej, zarówno gramatycznej i leksykalnej, jak też stylistycznej.
Stosunkowo mało skomplikowana jest sprawa poprawności stałych związków frazeologicznych. Aby używać ich poprawnie, musimy po prostu poznać je, zrozumieć ich znaczenie i zakres użycia. Wszelka bowiem dowolność w doborze, w szyku członów i sposobie ich łączenia w takim związku może spowodować niejasność lub wręcz niezrozumienie wypowiedzenia, podobnie jak trudno jest zrozumieć przekręcony przez kogoś wyraz. Na przykład za poprawny, bo zgodny z utrwalonym zwyczajem językowym, uznamy zwrot: wziąć nogi za pas (w znaczeniu: uciec, umknąć), za niepoprawny natomiast związek: wziąć stopy za pas", który nie jest zgodny z normą.
Bardziej skomplikowana jest sprawa~poprawności łączliwych związków frazeologicznych. Mówimy np. stracić zdrowie, stracić okazję, pa-dzieję, dobrą sławę. Wszystkie te zwroty uznamy za poprawne, bo nie ma sprzeczności między ich członami, tj. treści tych członów harmonizują ze sobą. Nie możemy natomiast uznać za poprawne zwrotów: stracić chorobę" ani stracić złą sławę", w tych bowiem związkach występuje wyraźna dysharmonia między treściami ich członów. Pojęcie straty kojarzy się z czymś wartościowym, na czym nam zależy. Do takich pojęć ani choroba, ani zła sława nie należą i dlatego też wymienione związki są niepoprawne pod względem logicznym.
Jak widać z podanych przykładów, rozpatrując związki frazeologiczne pod kątem widzenia ich poprawności, powinniśmy mieć na względzie przede wszystkim kryterium logiczne, które wymaga zharmonizowania treści członów związku.
Aby stwierdzić, czy użyty w wypowiedzeniu związek frazeologiczny jest poprawny, nie wystarczy poprzestać na zbadaniu jego wewnętrznej poprawności, tj. zharmonizowania treści członów wewnątrz związku. Zdarza się bowiem, że poprawny wewnętrznie związek nie jest dostosowany do kontekstu. Na przykład w zdaniu zaczerpniętym z prasy: Zakład nr I jest jeszcze rześkim staruszkiem występuje wyrażenie rześki staruszek, które jest wewnętrznie poprawne, bo tak można określić starego człowieka, który jest zdrowy i żwawy. Natomiast nie nazwiemy w ten sposób przedmiotu oznaczonego rzeczownikiem nieżywotnym.
|
|
|
Stąd wniosek, że o poprawności związku frazeologicznego decyduje nie tylko wewnętrzna harmonia treści jego składników, ale także jego zgodność z treścią większej całości: wypowiedzenia lub nawet wielu wypowiedzeń.
Wnioski
Neologizm środek stylistyczny; nowy wyraz utworzony w danym języku, aby nazwać nieznany wcześniej przedmiot czy sytuację lub osiągnąć efekt artystyczny w utworze poetyckim.
W niektórych państwach neologizmy powstają w wysokich gremiach rad językowych, które w trosce o czystość własnego języka szukają nowych terminów, by uniknąć zapożyczeń z języków obcych. Z takiego postępowania szczególnie znana jest Francja. Bardziej naturalna jest jednak sytuacja, kiedy wchodzą one do użycia poprzez zapożyczenie z innego języka. Tak działo się od zawsze, stąd w polszczyźniedawniejsze makaronizmydzisiaj uważane są już za zwykłe słowa, bez których nie można się obejść na co dzień.
Neologizmy to nowe słowa w języku. Biorąc pod uwagę źródła ich powstawania, wyróżniamy:
neologizmy słowotwórcze nowe słowa tworzone od słów polskich i obcych za pomocą polskich przedrostków, przyrostków czy wrostków: kablówka, wielkopowierzchniowy, kliknąć, reklamożercy, esemesować;
zapożyczenia słowa z języków obcych, powoli, ale skutecznie polszczone: salak, show, CV, supermarke t;
neosemantyzmy (neologizmy znaczeniowe) dawne słowa uzyskujące nowe dodatkowe znaczenia: myszka, ikona;
neologizmy frazeologiczne nowe frazeologizmy: siedzieć na czacie, wypasiony samochód;
neologizmy poetyckie (artystyczne) słowa tworzone na użytek jednego niegdyś utworu artystycznego (wiersza, piosenki, dziś także reklamy, ulotki, hasła promocyjnego): Danio; Garomił płyn do mycia naczyń; do tej kategorii należą nasze domowe neologizmy, słówka tworzone na rodzinny i towarzyski użytek: mykać, telewizornia, Mryzio.
Frazeologia jet to dział językoznawstwa zajmujący się badaniem charakterystycznych dla danego języka stałych związków wyrazowych, zwrotów oraz wyrażeń.
Frazeologizm to utrwalone w języku połączenie dwóch lub więcej wyrazów o ściśle określonym znaczeniu przenośnym. Takie połączenie stanowi całość znaczeniową, to oznacza, że znaczenie frazeologizmu nie jest sumą znaczeń poszczególnych wyrazów), np. nabić kogoś w butelkę = oszukać, a nie włożyć jakąś osobę do butelki.
Ważne, by frazeologizmów używać zawsze w ich właściwej postaci językowej. Dlatego w powyższych przykładach najlepszym rozwiązaniem będzie na ogół dokładnie jeden czasownik. Po uzupełnieniu tych porównań warto zastanowić się nad znaczeniem każdego z nich.
Frazeologizmy mogą pochodzić z:
Biblii (tzw. biblizmy) np. kainowe znamię;
mitologii np. syzyfowa praca;
z historii np. przekroczyć Rubikon;
z literatury np. czekać na Godota;
z życia codziennego np. wziąć się w garść.
Mimo że frazeologia stała się samodzielną nauką, nie powinno się zapominać o jej związkach z leksykologią, z której się wywodzi i którą dopełnia.
Natomiast przedmiotem zainteresowań frazeologii są jak sama nazwa wskazuje frazeologizmy,nazywane również związkami frazeologicznymi. Związki a więc konstrukcje wyrazowe, nie pojedyncze wyrazy. Dla frazeologii w ujęciu tradycyjnym podstawowe znaczenie ma fakt połączenia wyrazów w nader samodzielną językowo całość właśnie w konstrukcję językową, czyli w mniej lub bardziej rozbudowaną grupę wyrazów.
|
|
|
Typy związków ze względu na stopień zespolenia:
związki luźne tworzone doraźnie (każdy z elementów takiego związku może zostać wymieniony albo połączyć się z innymi słowami), np. pisać list, kupić masło;
związki łączliwe silniej zespolone; element takiego związku może zostać wymieniony tylko na jakiś z synonimów: dobić targu (albo interesu), kary koń (źrebak, rumak);
związki stale występujące w niezmiennej postaci (nie można ich zmienić czy uzupełnić), mają znaczenie przenośne. Często nie da się ich przetłumaczyć na inne języki określamy je wówczas jako idiomy (albo idiomatyzmy).
Podział związków frazeologicznych ze względu na ich strukturę:
zwroty są związkami czasowników lub imiesłowów przysłówkowych z innymi wyrazami, np. spalić za sobą mosty, bić się z myślami,
wyrażenia ich ośrodkiem jest rzeczownik, przymiotnik, imiesłów przymiotnikowy, rzadziej przysłówek, np. czarny charakter, świeżo malowane; także utarte porównania, np. głupi jak but,
frazy mają kształt zdania lub równoważnika zdania, np. niedaleko pada jabłko od jabłoni; do tej grupy należą np. przysłowia, porzekadła, maksymy.
Funkcje związków frazeologicznych:
służą wyrażeniu ekspresji;
dają plastyczność wypowiedzi;
pomagają precyzyjniej sformułować myśli;
przechowują archaiczne formy i wyrazy;
wprowadzają humor do wypowiedzi;
są tworzywem żartów językowych i zabiegów stylizacyjnych.
Bibliografia
ü B. Bartnicka, Podstawowe wiadomości z dialektologii polskiej z ćwiczeniami, Warszawa 1965;
ü B. Wierzchowska, Różnice w mowie pokoleń, Warszawa 1952;
ü E. Sękowska Neologizmy słowotwórcze we współczesnej polszczyźnie (wybrane tendencje), red. Uniwersytet Warszawski Warszawa 2011;
ü J. Kąś, Problem integracji leksykalnej w gwarach, Kraków 1986;
ü Język polski jako narzędzie komunikacji we współczesnym świecie, red. J. Mazur, M. Rzeszutko-Iwan, Lublin 2007 (wybrane artykuły, np. E. Smułkowej, J. Riegera, H. Karaś);
ü K. Michalewski, Produktywne formanty słowotwórcze we współczesnej polszczyźnie (wybrane zagadnienia). Współczesna leksyka, cz. II, Łódź 2001;
ü K. Ozog, Nowe czasy, nowy język polski, Kwartalnik Edukacyjny, Rzeszów, 2007;
ü M. Łosiak, Polski bez błędów. Poradnik językowy dla każdego, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa 2001;
ü Tadeusz Lehr-Spławiński, Władysław Kuraszkiewicz, Franciszek Sławski, Przegląd i charakterystyka języków słowiańskich, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1954;
ü Zygmunt Zagórski, Prace językoznawcze, Rzeszów 1982.
