Абылай - мемлекет Қайраткері жэне саясатшы

АБЫЛАЙ ХАННЫҢІШКІЖӘНЕ СЫРТҚЫ САЯСАТЫ (1771-1781).

АБЫЛАЙ - МЕМЛЕКЕТ ҚАЙРАТКЕРІ ЖЭНЕ САЯСАТШЫ

XVIII ғасырдың 70-жылдарыныңбасында Казакстанда жаңа жалпы казак ханын сайлауға барлыкжағдайлар калыптасты. Бірден-бір лайыкты кандида­тура ыкпалды Абылай султан болатын, ол 1740жылдыңозінде-ак, Ш. Уэли- хановтын аныктауы бойынша, казакдаласыныңеңбеделді әміршісі болған еді. 1757 жылдыңозінде Цин империясымен ресми жазыскан хаттарындаол озін хан деп атаған. 1770 жылы өбден картайған Әбілмөмбет кайтыс болғаннан кейін Абылай Казакхандығыныңшын мөніндегі бірден-бірбилеушісінеай­налды.

Абылайды сайлау қарсанывдағы қазак хандыгы. XVIII ғасырдыңбО-жыл- дарынын аяғына карай Казак мемлекеті Абылайдың белсенді сырткы және ішкі саяси кызметі аркасында біршама мыкты әрі біртұтас мемлекетке айнал­ды. 1770 жылы сұлтан кырғыз жерлерінетағы бір жорык жасады. Шату асуы аркылы Кызылсу және Шамси озендерінің аңғарына отіп, казактар кырғыз жасактарын ауыр жеңіліске үшыратты. Көптеген түткындар Орталык Казак- станға кошіріліп, онда Абылайдың жеке вассалдары - толеңгітгері күкығымен коныстандырылды. Ресей билігінен Жонғарияға кашкан еділ калмактарын талкандағаннан кейін сүлтаннын беделі бүрынғысынан да артатүсті. Ресейдін отаршыл өкімшілігі казактардан калмактардын кайтарылуына жәрдем корсетуді талап етгі, алайда Абылайдың өз ойлағаны бар еді.

Сол кезде Абылай Кытай мен Ресейдің колдауына кол жеткізуге тыры- сып, халыкаралык аренада белсенді өрекеттер жасады. 1768 жылдыңозінде- акол цин императорыныңозін «барлык казактар мен сүлтандардың бастығы» деп тануына кол жеткізген еді.²⁸ Сонымен бірге 1769 жылдың аяғында ол Ре- сейден озі үшін 10 мын адамдык армия болуді сүрап, онын орнына аманатка оз балаларыныңбірін үсынды. «Егер... бізге жау шабуыл жасаса, бізге бірсан (10 мың. — Ред.) немесе кем дегенде мың немесе бес жүз адам комек корсетілетін болады. Ал оның үстіне жоғарыда аталған бір сан әскер, менің тірі кезімде болсын немесе менінбалаларымнынтірі кезінде болсын, былайша пайдала- нылар еді: алыстағы жаулар үшін — бір сан, жакындағылары үшін — мың, ал егер онша коп болмаса - менің ішкі жауларыма карсы — бес жүз».²⁹Сол кезде Абылай озінің аманат баласын генерал етуді сүрады, аманаттар сүлтанның оз

тандауы бойынша екі-үш жылдан сон, алмастырылып отыратын. Эрине бұл талаптар ол кезенде іс жүзінде орындалмайтыи талаптар еді, мұны султан жақсы түсінді. Бұл ретте Абылай шекаралык әкімшілікке өзінің кытайлар- мен, түсініліп жүргеніндей, әсте де онша жакын еместігін және Ресей протек- торатынан өсте де бас тартпақшы болып жүрмегендігін білдірген еді.

1771 жылы Абылайды жалпы казак ханы етіп сайлау үшін жағдай жасалды. 1771 жылдың күзінде үзак уакыт бойы ақылдасканнан кейін барлық үш жүздің өкілдері жаңа ханды сайлау үшін хандықтың ежелгі астанасы Түркістан кала- сына келді. Абылайға ыкпалды жырау Бұқар Калкаманұлы, Әбілпейіз және Болат сұлтандар,³⁰ Нұралы ханды коспағанда, Кіші жүз казақтарынын билеушілері,³¹ Орта жүз бен Үлы жүздің өкілдері сөзсіз колдау көрсетті. Халык көп жиналған кезде казақ дәстүрі бойынша Абылай ак киізге көтеріліп, үш жүздіңханы болып жарияланды. А. И. Левшинніңайтканындай, ол «оған (атакқа) торғауыттарды жеңуі аркылы және Әбілмөмбет кайтыс болғаннан кейін, барлық кырғыз-казак. ордаларының ғана емес, түркістандыктар мен ташкенттіктердіңдесайлауы аркылы ие болды».³² Сөйтіп Абылай Қазакхан- дығының бірлігін калпына келтіре алды.

Абылай ханныц ішкі саясаты. Бүкілхалыктық мойындауға жөне үш жүздің ханы атағына карамастан, Абылайдың билігі шексіз билік болған жок. Сұлтан- дардың едәуір белігі, әсіресе Барак сүлтан мен Әбілмәмбетханның үрпақта- ры Абылайды такты зансыз иеленді деп санады. Мәселен, Дайыр сүлтан 1781 жылы Орынбор губернаторына Абылай «ханның кадір-касиетін мүлде өділетсіз иеленгенін, өзінің бала кезінде бауырларымен Түркістанда болға- нын, хандықтың барлык өділеттілік бойынша өзіне тиесілі» екенін жазды.³³ Наймандардың билеушісі Әбілпейіз, иеліктері Обаған мен Есіл арасында ор- наласкан Құдайменде сүлтан төуелсіз еді деуге болады. Түркістан мен Сырда- рияның ортаңғы ағысында билікті бөліскен Сөмекенің баласы Есім мен Әбілмөмбеттің баласы Болат өздерін хан деп атай берді. Хан билігіне наразы болған кейбір рубасылар оны тіпті өскери күшпен күлатуға да тырысты. Дағ- дылы күкыкпен шектеулі Абылай, Ш. Уәлихановтыңайтуынша, сұлтандар мен рубасылардың бетімен кетуін ауыздыктауға ұмтылды. Абылайдың ора- сан зор беделі казактарды ханға бағынышта ұстады. Абылай өзгерген сырткы саяси жағдайда аман калу үшін Қазакхандығыныңсаясижүйесін кобірекор- талыктану жағына карай өзгерту кажет екенін өте жаксы түсінді. Бұған жету үшін хан бірнеше бағытга әрекет жасады.

Біріншіден, Абылай биліктің орталыктандырылуын нығайтуға үмтыл- ды. XVIII ғасырдын бірінші ширегінде әрбір ру бірлестігі іс жүзінде авто- номиялы болды және оларды өздерінің билері, рубасылары баскарды. Бүл жүйе жағдайында хан көп жағынан билердің еркіне тәуелді болды жөне оның жекелеген рулар деңгейінде шешім қабылдауға ыкпал етуге үлкен мүмкіндіктері болмады. XVIII ғасырдың 20—30-жылдарында бүл жүйе өзге- Р^е бастады, белгілі бір ру әскербасы жөне саяси көшбасшы етіп шакырған сұлтандардың рөлі арта түсті. Абылай жүздер мен үлкен бірлестіктерді баскаруға дәстүрлі қазакы кісілік рухы негізінде бір орталык буындары элементтерін енгізуге ұмтылды. Ханның көптеген балалары осындай билсушілер рөліне кірісті. 1774 жылы Әділ сұлтан Үлы жүздің бір бөлігінің билеушісі болып тағайындалды, оған арнап Абылай Талас аңғарында қала салып, оған каракалгіактарды коныстандырды. Солтүстік-шығыс Жетісуда оның баска бір баласы Сүйік, Орталық Қазакстанда Қасым билік етті.

Орта жүз бен Үлы жүздін барлыкдерлік жері ханның балалары арасында бөлінді. Тек Кіші жүзде жөне Орта жүздің батыс бөлігінде Қайып ұрпак- тары, Орталык Казакстанның кейбір аудандарында - Барактың ұрпакта- ры, ал Кытаймен шекара өніріне таяу жерлерде және Сырдарияда Әбілмөмбеттің үрпактары - сұлтандар билік етті.

Орталык билікті күшейту үшін Абылай колданған шаралардын екінші кешені - бір түлғаның кызметіне жөне онын түлға ретіндегі касиеттеріне сүйену. Мәселен, дағдылы құкыктыңдәстүрлі түсініктеріне карамастан, Абы­лай хан кылмыскерлерді өлім жазасына кесуге үкім иіығару кұкығын өзі алды. Бұл міндет бұрын билер казылығында ғана болатын. Билер кеңесі мен руба- сы-аксакалдар съезінің күкыктары едәуір шектелді. Алайда дағдылы күкыктың дөстүрлі болуы жөне баскарудың накты тұткаларындағы кемшілік Абылайға хандыктың саяси жүйесіне реформаны акырына дейін жүргізуге мүмкіндік бермеді. Оның үстіне бүкіл баскару жүйесін соғыстар киратып кетгі деуге болатын еді. Федерализм элементтері рулықбаскару принциптерімен тығыз ұштасып жатты, хан билігін бүрынғысынша билер мен сүлтандар едөуір дәрежеде шектеп отырды. Мемлекеттік машинаныңорныктылығы түгелдей жөне толығымен ханның өз беделіне, онын күрделі саяси проблемаларды шешу кезінде ымыраластыктаба білуіне байланысты болды.

Абылай ханныц сырткы саясаты. Абылайдын сырткы саясаты да икем- ділігімен жөне ымырашылдығымен сипатгалды. Оның Ресей мен Қытай сияк- ты күшті мемлектгермен катынастарынын Орта Азия мемлекетгерімен каты- настарынан едөуір айырмашылығы болды. Отаршыл империялардың күш-куатын өте жаксы үғынған хан, бір жағынан, Ресей протекторатын тану- дан бас тартпай, екінші жағынан, өз иеліктерінде екі державаның да ыкпалы күшеюіне жол бермей, олармен катынастарда барынша икемділдік көрсетуге тырысты. «Қазактар әуел бастан-ак екіжактылыкты ұстанды, - деді цин им­ператоры өзінің 1779 жылғы жарлығында, —...Абылай бізге бағынған кезде Ресей Абылайдың өз боданы екенін, сондыктан біздің оны ез бодандығымы- зға кабылдамауымыз керек екенін мөлімдеп, наразылык жіберді. Біз сонда былай деп жауап кайтардық: «Сіздер Абылайды озадамымыздейсіздер. Егер сіздер оны жаксылап баскарсаңыздар, ол ешбір жағдайда бізге бағынуға өтпе- ген болар еді... Ал сіздер, орыстар, бұған калай кедергі жасай аласыздар?.. Егер болашакта мұндай окиға бола калса, сактык жасау керек».³⁴ Бір жағы- нан, Абылай кытайдыңокіметорындарын озініңадалдығына үнемі иланды- рып отырды, екінші жағынан, ол мәселені «Ресей сарайына өлдекайда ынта- лылыкпен... ал кытай ханымен хатжазысуды бір нөрсе үшін, оған бағынышты кырғыз-кайсақтарға кытайлардың реніш корсетіп, кысым жасамауы үшін жалғастырып» отырған сиякты етіп корсетті.³⁵ Хан ез иеліктерін агрессия- шыл көршілерінен осылайша кауіпсіздендіріп кана коймай, жекелеген пайда келтіругеде тырысты. Мөселен, 1772 жылы ол Ресейден озініңсырткы және ішкі жауларына карсы күресу үшін гағы да өскер сұрады. Бұл орайдаол озінің Кытаймен өзара келісімі бар екенін былай деп хабарлады: «Кай жақтан және кандай да бір патша бізге дұшпандык өрекет немесе арсыздык жасайтын бол- са, оған карсы тұратын болады жөне егер сол богдыханнан (Қытай им- ператорынан. — Ред.) күш сүрасам, ол менің талап етуім бойынша он мыңға дейін немесе жиырма мыңға дейін болса да өскери адамдар берер еді...».³⁶ Шынына келгенде, Абылайдың адалдығына күмәнді Ресей де, К,ытай да оған әскер болуден бас тартатын.

Ресейдің өкімет орындары Абылай ханды өзінін ыкпал өрісінде үстауға ұмтылды, сондықтан да 1777 жылы хан жазбаша өтініш жасаған жағдайда оның хан атағын тануға өзір екенін ресми түрде хабарлады. Мұндай дип- ломатиялық кадам өзінің сыртқы саяси аренадағы беделін нығайта түсетінін түсінген Абылай Петербургке өзінің баласы Тоғым бастаған елшілік жіберді. 1778 жылы ғана 11 Екатерина оны хан деп және,Орта жүздің ғана ханы деп бекіту туралы грамотаға қол койып, оның Кіші жүз бен ¥лы жүзге билігін танығысы келмеді. Бұған ызаланған Абылай Орын- борда, Троицкіде, тіпті Петропавлда да антберуден бас тартты. Отаршыл- дыкөкімет орындары хан ордасына шенеунік жіберуге де келісті, алайда хан «мен оз дәрежеме халыктыңсайлауымен әлдекашан-акбекітілгенмін» деп мәлімдеп, ант беруден үзілді-кесілді бас тартты.³⁷ Ханның мүндай мінез корсетуін оның 1773—75 жылдардағы Пугачевтін көтерілісінен кейін Ре- сей империясының күш-куатына шүбөлана карауымен түсіндіруге бола- ды, ал ол котерілістің барысында Абылай жалған атак жамылушыны кол- дап, тіпті онымен бірлесе отырып орыс бекіністеріне шабуыл жасауға да ниеттенген еді.³⁸ Ханға ықпалын мүлдем жоғалтудан корқып, Ресейдің окіметорындары 1779 жылы оған 300 сом және 200 пұт ұн молшерінде жыл сайынғы жалакы тағайындады,³⁹бірак 70-жылдардыңаяғына карай Абы­лай Ресеймен кандай да болсын катынастарының бәрін мүлде үзді.

Абылайдын оңтүстіктегі коршілерімен катынастары баскаша болды. Абылайдың күш салуы аркасында кайтадан казақаймағына айналған Жетісуда кырғыздармен кактығыстары жалғаса берді және Абылай оларға қарсы ара- тура жорықтар жасап тұрды. 1774 жөне 1779 жылдары сондай жорықтар жасалды. Соңғысы кырғыз руларының бір болігінің Қазақ хандығына бағынуынажеткізді. Ташкентпен және Ходжентпен соғыста Сайрам, Шымкент, Созак және Ташкент казактарға кайтарылды. Сонымен Абылай ханның XVI11 ғасырдың 70-жылдарындағы сыртқы саяси кызметі Қазак мемлекетініңбірлігін уакьггша қалпына келтіруге, оның халыкаралык аренадағы жағдайының нығаюына жеткізді.

Абылайға дейін де, одан кейін де бірде-бір казак ханының мұндай шексіз билігі болған емес. Бүл еңалдымен оныңбилігініңсозсіз күдірет- тілік сипатына байланысты еді. Ш. Уәлиханов былай деді: «күрмет(ханға) әлдебір мистикалыксипатта болды... Бұл хан уакыт кастерлі еткен еркін жеңілдіктсрге карсы ракымсыздыкпен әрекет ете отырып, оз әрекеттеріне ұрпактары оны әулие деп санайтындай сипат бере білді».⁴⁰ Кореген сая- сатшы жөне шебер дипломат Абылай өзіне ергендердің сүйіспеншілігіне жөне карсыластарының кұрметіне лайык бола білді. Бұған ханның жеке касиеттері де едәуір дәрежеде себепші болды. Текті өулеттен шықканына карамастан, балалык шағында оның бакташы да, түйеші де болуына, жоң- ғарларға қарсы соғыска қатардағы жасақшы ретінде катысуына және шай- каста батыр атағын алуына тура келді. Абылай мұсылманша жаксы сауат- ты болды, окып, жаза білді. Ол сирек кездесетін саясатшы, тамаша кол- басшы жене дипломат болды. Дегенмен де, ол тарих кошін өзгерте де, көшпелі оркениеттіңбұрынғы күш-куатын кайтадан қалпына келтіре де алмады. Ол кайта түлеткен біртүтас Казак хандығы ханнынөзі қаншаомір сүрсе, соншаөмірсүрді. 1781 жылы шамамен 70 жасында Абылай Ташкен- ттен Түркістанға келе жатқанда дүние салып, Кожа Ахмет Йасауи кесе- несіне жерленді.