Жеке бас гигиенасы оқыту мақсаты мен міндеттерін негіздеңіз

Жеке бас гигиенасы дегеніміз – ол күнделікті денсаулықты сақтап, оны нығайтуға бағытталған шаралары. Бұл – тән күтімі, ауыз қуысын, тісті тазалау, ыңғайлы аяқ-киім кию, үй ішінде тазалық сақтау.
Күнделікті тері гигиенасы үшін қолданыатын шаралар: теріні тазалықта ұстау үшін денені, басты сабындап жуу жүйелі дағдыға айналуы қажет. Аптасына бір рет моншаға барып жуыну, душқа шайыну керек. Ал жиірек кір алатын бет, қол, мойын қосымша күтімді қажет етеді.

Тіс пен ауыз қуысы күтіміне мыналар жатады:

1. Белгілі бір тәртіп бойынша тіс ысқышпен тіс тазарту.

2. Күніне тіс екі рет тазартылып тұрса, ысқышты орта есеппен алғанда төрт айда бір рет, ал талшықтары синтетикалық болса, 6-8 айда 1 рет отыру керек.

Қолдағы барлық микробтардың 90 % тырнақ астында орналасады және оларды тек шеткамен ғана тазартуға болатынын ескерту керек. Бет пен мойынды таңертең және ұйықтар алдында жуса болғаны.

Аяқты аптасына кемінде бір рет, әсіресе жазда, күнде жуып тұру қажет. Аяқ терлейтін болса, түнге қарай терден құтылу үшін суық сумен аяқты жуып, табанды, бармақ арасын аптасына екі рет 5% формалин ерітіндісі сіңген мақтамен сүрту керек. Қол, қолтық асты және дененің басқа бір бөліктері терлесе, дезодарант қолдану ұсынылады, арнайы ұнтақшалар себіледі.

Жеке бас гигиенасы гигиеналық ғылымның ерекше бөлігі болып табылады, себебі, ол,қоғамдық гигиенадағы сияқты орындауға міндетті түрде мәжбүр ететін мемлекеттік механизмдерсіз, адамның өз еркімен өзінің жеке өмірі мен әрекеттері үрдісіндегигиеналық нормалар мен ережелерді сақтау арқылы өзінің денсаулығын сақтауы мен нығайтуы жөніндегі, мәселелерді зерттейді.

«Өмірді ұзарту өнері - оны қысқарту емес» деген ертеде. Қазіргі кездегі адамның аурулары, ең алдымен, оның қалыптасқан өмір сүру сипаты мен мінез-құлқына байланысты.Өркениет адамға қолайлы жағдайлар тудырып қана қоймай, сонымен бірге, қоршаған ортаға түсетін техногенді жүктемелерінің ұлғайуына, адамға түсетін ақпараттық жүктемелерінің жоғарлауына, шектен артық психоэмоционалдық зорлануына, қозғалыс белсенділігінің азайуына, артық немесе жеткіліксіз тамақтануына, маскүнемдіктің, темекі шегудің, нашақорлықтың, соз аурулары, ЖИТС өсуіне және т.б жағымсыз құбылыстардың туындауына себеп болды. Бұл факторлардың көпшілігі, таралуы бойынша, халықтың еңбекке қабілеттілігінің нашарлауы мен өлім-жітімі жағынан алдыңғы орындардың бірін алатын, жүрек-қан тамырлары аурулар дамуының қауіп-қатер факторлары болып табылады.

Олардың басқа да кең таралған аурулардың: бауыр, ас қорыту мүшелері, ұйқы асты безі ауруларының, семіздік, сусамыр ауруы, қатерлі ісіктер, невроздар, т.б. дамуында рөлі аз емес. Ішімдікке салыну мен есірткі заттарды пайдалану, бұдан басқа, жеке тұлғаның деградациясына, суицидқа, өмір сүру ұзақтығының едәуір қысқаруына, денсаулығында ақаулары бар ұрпақтың дүниеге келуіне, АИВ (ВИЧ), соз аурулары, С гепатитін, т.б. ауруларды жұқтыру деңгейінің өсуіне әкеп соғады.

Мұндай жағдайда, жеке бас гигиенасының негізі болып табылатын салауатты өмір салты жеке бас адамның денсаулығын қалыптастыру үшін өмір сүрудің негізгі стилі болып табылады. Академик Н.М. Амосов: «Дені сау болу үшін, адам едәуір және үнемі өз күшін салу тиіс. Оларды ешнәрсемен алмастыруға болмайды» деген. Салауатты өмір салты бір-бірімен өзара байланысты бірнеше элементтерден құралады: тамақтану мәдениетінен, қозғалыс мәдениетінен және эмоция мәдениетінен..Жеке бас гигиенасы салауатты өмір салтының барлық аспектілерін қамтитын кең ауқымды сұрақтарды қарастырады. Оның сферасына дене және ауыз қуысы гигиенасы, дене шынықтыру және шынығу, киім және аяқ киім гигиенасы, жыныстық гигиенасы, жеке тамақтанудың гигиенасы, зиянды әдеттердің алдын алу, психогигиена, еңбек және демалу гигиенасы, тұрғын үй гигиенасы кіреді.Жеке бас гигиенасы ұсынатын ережелер мен нормативтері, оларды адам ұғынып қолданған кезде, гипокинезиямен, артық тамақтанумен, семіздікпен, жүйке-психикалық және ақыл-ой жүктемелерінің шамадан тыс болуымен тиімді күресуге; сондай-ақ, аутоагрессивті әсерлердің және көптеген аурулардың дамуының алдын алуға мүмкіндік береді. Сонымен бірге, жеке бас гигиенасының ережелерін орындау жеке алғандағы адамның өзі үшін ғана емес, оның айналасындағы адамдар мен бүкіл қоғам үшін де маңызды болып табылады. Мысалы, жеке бас гигиена ережелерін орындамау, жұқпалы және паразиттік аурулардың, соның ішінде, соз ауруы мен ЖИТС-тің таралуына себеп болатын негізгі факторлардың бірі болып табылады. Темекі шегу темекі шеккен адамның ғана емес, көбінесе оның жанында болған, бірақ темекі шекпейтін адамдардың өкпесінде қатерлі ісіктердің даму қаупін тудырады.

Салауатты өмір салтын ұстаудағы мотивация, жеке бас гигиенасын білу және оған дағдылану адамның жас кезінен бастап қалыптасуы тиіс және әр түрлі тіршілік жағдайларға байланысты болмай, бүкіл өмірі бойына сақталып тұру қажет. Тек осы жағдайда ғана олар, аурулардың тиімді түрде бірінші және екінші реттік алдын алудың, өз денсаулығын нығайтудың, ағзаның пайдаланылмаған мүмкіншіліктерін жетілдірудің иінтірегі (рычагы) болады.

Жеке бас гигиенасының жекелеген аспектілері оқулықтың басқа да тарауларында келтірілген. Бұл тарауда тек, тері және ауыз қуыс гигиенасы, киім мен аяқ киім гигиенасы сияқты, жеке бас гигиенасының негізгі сұрақтары қарастырылады.

1. Тері және ауыз қуысының гигиенасы.

1.1. Тері гигиенасы.Тері көптеген қызмет атқарады. Оның бірі - қорғаныш қызметі. Зақымдалмаған тері белгілі бір дәрежеде ағзаны көптеген химиялық ластаушы заттардан, микроағзалардан, ыстық пен суықтан, ультракүлгін сәулелердің радиациясынан және басқа да физикалық факторлардан, механикалық зақымдалулардан қорғайды. Қорғаныш функциясының іске асуы барысында, эпителийдің табақшалы құрылымының, суда ерімейтін және ферменттердің әсеріне тұрақты сыртқы мүйізді қабаттың, тер және май бездерінен бөлінетін заттар мен терінің рН ортасы маңызды рөл атқарады. Терінің, қолтық асты, маңдай, мұрын-ерін тері қабаты және мойыннан басқа, көп бөліктерінде, бөлінген тердің реакциясы өте қышқыл болып, оның бактерияларға қарсы әсерін қамтамасыз етеді. Май бездерінен бөлінетін тері майы да, бактерицидтік қасиетке ие болып, қорғаныш қызмет атқарады. Терінің жоғары иілгіш қасиеті және серпінді тері астылық май қабатының болуы түрлі механикалық әсерлерді төмендетеді.

Терінің коллагенді, серпімді және аргирофильді талшықтары, сонымен қатар тығыз мүйізді қабаты, оның беріктік қасиетін қамтамасыз етеді. Терінің үнемі физиологиялық жаңарып отыруы тері беттерінің ағза үшін зиянды заттар мен микроағзалардан тазарып отыруына ықпал етеді, ал меланин пигментінің болуы ультракүлгін сәулелерінің зиянды әсерін азайтады. Тері, ағзаның жылу беру үрдістеріне қатыса отырып, жылу реттегіш құралдардың бірі болып табылады.

Тері арқылы жылу беру жолдарының ішінде тер бөлінуінің маңызы ерекше болып табылады. Ауаның температурасы жоғары болған кезде, тер бөлінуі, ағзаның қызып кетуіне мүмкіндік бермей, 10-12 есе өсуі мүмкін. Терінің маңызды қызметі - заттарды ағзадан сыртқа шығару болып табылады. Тер және май бездерінің сөлімен бірге зат алмасудың соңғы өнімдері және ағзаға түскен көптеген ксенобиотиктер бөлініп шығарылады. Бүйректің шығару қызметі бұзылған кезде, тер бездері арқылы азотты шлактардың едәуір бөлігі шығарылады.

Теріде, ағзаға әсер ететін факторлар жөнінде мәліметтерді орталық жүйке жүйесінің қабылдауын жүзеге асыратын, өте көп рецепторлар – жылулық, суықтық, тактильді, ауыру, т.б. жинақталған. Тері қоршаған ортамен ағзаның газ алмасу қызметіне қатысады. Терінің тыныс алу қызметінің нәтижесінде, ол тәулік бойына көмірқышқылының 7-9 г шығарып, оттегінің 3-4 г сіңіреді, бұл ағзаның барлық газ алмасуының 2% құрайды. Терінің беткі қабаттарында Д дәруменінің синтезі жүреді.

Осы барлық алуан түрлі қызметтердің іске асуы, едәуір дәрежеде терінің тазалығына байланысты. Терінің күтімі нашар болғанда, теріде шаңның бөлшектері, кір, микроағзалар, тер және май бездерінен бөлінетін зат алмасу өнімдері жинақталады, нәтижесінде осы бездердің шығару түтіктері бітеледі, терінің тыныс алу және заттарды шығару қызметтері бұзылады, бактерицидтілігі күрт төмендейді.

Теріден сыртқа шығарылған органикалық заттар жағымсыз иісті, ұшқыш қосылыстар түзе отырып, ыдырайды. Бактериялар, вирустар, микроскопиялық саңырауқұлақтар, дамуына қолайлы жағдай тауып, өсіп-өне бастайды, бұл дерматиттердің, іріңді, саңырауқұлақтар тудыратын және басқа да тері ауруларының дамуына әкеп соғады. Қол терісі және артқы өтіс аймағы мен шат аймағының терісі микроағзалармен ең көп ластанады. Тағам өнімдерінің, ыдыстың және басқа да тұрмыстық керек-жарақтарының бактерияларымен және гельминт жұмыртқыларымен негізгі ластаушы көзі жиі қол болып табылады.

Сондықтан, денені үнемі таза ұстап отыру керек және тері мен шаштарға жақсы күтім жасау қажет. Бұл үшін, теріні және шашты әр түрлі жуғыш заттардың көмегімен үнемі шайып, жуып отыру қажет. Күнделікті ұйықтар алдында және таңертең бет, қол, мойынды, сонымен қатар, қолтық астын, артқы өтіс аймағы мен шат аймақтарын міндетті түрде жуу қажет. Күнделікті ұйықтар алдында міндетті түрде аяқты сабынмен жуу және шұлықты уақтылы ауыстырып отыру қажет. Күнделікті таңертең және кешкісін душ қабылдау өте қолайлы болып табылады. Аптасына бір рет барлық денені душ астында немесе моншада, губка не жөке және сабын немесе қазіргі кездегі пайдаланатын жуғыш заттарын (сусабын, әр түрлі гель, т.б) қолдана отырып, тазарту қажет.

Сабын - майларды сілтілермен өңдеу арқылы алынған жоғарғы май қышқылдарының тұздары болып табылады. Сабынның құрамында болатын сілтінің әсерінен, терідегі майлар ерігіш болып, сабынғаайналады. Сілті, сол сияқты белоктармен суда жеңіл еритін, су арқылы жақсы жуылатын, альбуминаттар түзетіндіктен, олардың да ерігіштігін жоғарылатады. Терінің тазаруына жөкенің механикалық әсері, сонымен қатар, кірді өзіне сіңіріп алатын көпіршіктер де жағдай жасайды. Дегенмен, сабынды жиі қолдану, әсіресе, құрғақ терінің майсыздануына әкеп соғады, терінің қышынуына, шашта қайызғақтың пайда болуы мен шаштың түсуіне әкеледі. Сондықтан, дене мен қол терісін жуу үшін, құрамында бос сілті аз мөлшерде қосылған сабындарды пайдалану қажет. Ондай сабындарға бейтарап және маймен асқын қаныққан сабындар жатады. Ең жұмсақ әсер ететін қасиеті бар «Балалар сабыны», «Глицеринді», «Ланолинді» сабындар болып саналады. Олардың құрамында бос сілті мөлшері 0,05%-дан аспайды. Сілтілі сабындарға жататын шаруашылық сабында бос сілтінің мөлшері 2% дейін жетуі мүмкін.

Дене гигиенасы үшін қазіргі кезде жуғыш және косметикалық заттардың кең ауқымы қолданылады. Иіс сабындар мен монша сабындарына әр түрлі иістендіргіш заттар, өсімдік қоспалар, емдік - профилактикалық және зарарсыздандыратын заттар қосылады. Алайда, қатты сабындар сілтілі өнімдер болатындықтан, тері сыртындағы гидролипидті қабықты бұзады, нәтижесінде, эпидермистің өткізгіштігі жоғарылап, әр түрлі зиянды әсерлерге әлсіз келеді. Сондықтан, жуыну үшін сұйық сабындар мен душқа арналған гельдер тиімді болып келеді, олардың құрамындағы жуғыш және тазартқыш негізі ретінде амфотерлі беттік-белсенді заттар (ББЗ) қолданылады. Бұндай жуғыш заттар терінің липидтік балансын бұзбайды және тері бетінде әлсіз қышқылды орта түзеді. Микробтарға қарсы заттар қосылған сабындарды жиі қолдануға болмайды, себебі олардың әсерінен патогенді микрофлора ғана емес, сонымен қатар, терінің өзіндік микрофлорасы да жойылып, оның қорғаныш қызметі нашарлайды.

Шаш та, тері сияқты, сыртқы ортаның көптеген - лас атмосфера, ыстық немесе суық, күннің зиянды сәулелері, хлорланған су тәрізді қолайсыз факторлар әсеріне ұшырап отырады. Шаштың құрғауы мен түсуінің себебі, көбінесе шашты дұрыс күтпеу, яғни, сілтілі сабынды жиі қолдану, ыстық фен, көпіргіштерді, шаш қатырғыштарды, бояуларды жиі пайдалану болып табылады. Шашты жуу үшін, құрамында амфотерлі және иондалмаған ББЗ бар, жұмсақ су сабындарды пайдалану керек. Олар теріге және шашқа қорғаныш әсер береді. Жұмсақ су сабындарды қолдану, шашты ластану кезінде ғана емес, тіпті, күн сайын жууға да мүмкіндік береді, ал бұрын, майлы шаштарды 5-7 күнде 1 реттен жиі емес және құрғақ шаштарды - 10-12 күннен кейін жуу ұсынылған болатын.

Дененің гигиеналық күтімінде өте күшті сауықтыратын әсері бар, ең жақсы құралдардың бірі монша болып табылады. Моншалардың көптеген түрлері бар, алайда, олардың ішінде ең көп таралғаны, орыстың булы және финнің құрғақ ыстық (сауналар) моншалары. Бұл моншалардың ерекшелігі - ондағы бу бөлмесінің болуы. Булы моншалардың бу бөлмесінде ауаның температурасы 40-50ºС дейін, ал салыстырмалы ылғалдылығы - 75-80% дейін жетеді. Құрғақ ыстық моншаларда ауаның салыстырмалы ылғалдылығы, керісінше, төмен - 15-20% болады, ал температурасы, әсіресе, жоғарғы сөрелерде, булы моншаға қарағанда, анағұрлым жоғарғы деңгейге жетеді. Бу бөлмесінде болу адамға өте күшті әсер етеді. Қан тамырлары және тері саңылаулары кеңейеді, тердің көп бөлінуі байқалады. Дене температурасы 38-39ºС дейін көтеріледі. Тамыр соғысы және тыныс алу жиілеп, артериялық қан қысымы төмендейді. Термен әр түрлі шлактар, микроағзалар кетіріледі. Монша бүйрек үсті бездерінің, орталық жүйке жүйесінің қызметін ынталандырады, терінің тыныс алуын жақсартады, ағзадағы зат алмасу үрдістерін күшейтеді, психоэмоционалдық тонусты жоғарылатады.