Азақстан Республикасындағы шетел азаматтарының мұрагерлік құқықтық жағдайлары

Қазақстан Республикасының аумағындағы шетел элементтеріне қатысты мұрагерлік құқық қатынастары әртүрлі жағдайлардың негізінде пайда болады.Олардың қатарына:

а) Қазақстанда шетел азаматы болып табылатын мұрагерге қатысты мұраның ашылуы;

ә) Шетел азаматы болып табылған мұра қалдырушы мүлкінің Қазақстанның аумағында орналасуы;

б) Қазақстанда тұрған (тұрақты) шетел азаматының қайтыс болуы т.б.

Осыларға байланысты, Қазақстандағы шетел азаматтарының мұрагерлік құқығы қандай? – деген сұрақ пайда болады. Осы сұраққа жауап бере отырып, шетел элементтерімен қатысты, шетел азаматтарының және азаматтығы жоқ адамдарға мұрагерлік құқықтық қатынастарға ұлттық режим принцпі қолданылатындығы жөнінде айта кету керек. Бұның мәні: шетелдіктер Қазақстандағы мұрагерлік саласында құқықтарды осы елдің азаматтарымен бірдей қолданады деген сөз.

Қазақстанның заңнамасында мұрагерлік құқық бойынша шетел азаматтарына жалпы шектеулер қоймаған. Ондай шектеулержауап ретінде, реторсия және шетелде жүрген Қазақстан азаматтарының тиесілі құқықтарын шектегенде, жүзеге асырылуы мүмкін. Мысалы, шетел азаматы Қазақстанның мұра ретінде алған жерін иемдену құқығынан айырады. Осындай жағдайда, Қазақстанда жауап ретінде өзінің аумағындағы сол елдің азаматынан құқығын шектеп қояды.

Егер, Қазақстанның заңнамасына сәйкес, осы Республиканың азаматының меншігі болып табылатын обьектіні шетел азаматының иелене алмайтыны туралы айтылса, мұра ашылу кезінде, меншік иесінің қайтыс болуына байланысты, шетел азаматында аналогиялық жағдай пайда болуы мүмкін. Бірақ, шетел азаматының Қазақстандағы мұрагерлік құқығын анықтауда, мүлік түрін Қазақстаннан әкетуде белгілі бір шектеулердің болуы мүмкіндігін ескеру керек.

Мұндай шектеулер ерекше болып табыладыжәне ол заңнамада көрсетілген негізде ғана қолданылады. Басқа жағдайлардың бәрінде құқықтар теңдей болады.

Мұрагерлік құқықтық қатынастар пайда болған кезде, субъектілері болып: шетел азаматтары табылса, бірқатар сұрақтарға жауап беруге тура келеді: – заң бойынша немесе өсиет бойынша мұрагерлер қатарына кім кіреді?

- Мұрагерлік құқықты рәсімдеу мерзімі және тәртібі қандай?

- Өсиеттің нысаны;

- Мұраны қабылдау немесе мұрадан бас тарту тәртібі т.б.

Бұл сұрақтарға жауап беру үшін, қолданатын құқықты анықтап алу керек.

Қазақстанның заңнамасы бойынша мұрагерлік қатынастар мемлекетіміздің заңымен анықталады.Онда: – Мұра қалдырушы соңғы қай жерде тұрды.Мұра қалдырушының азаматтығы, – қайтыс болған жері немесе, мүлкінің тұрған жері (қозғалатын мүліктер ерекше жағдайларда). Құқықты таңдап қолдану мүмкіндігі әсер етпейді, егер халықаралық келісімдермен көзделмесе.

Қазақстанның заңнамасына сәйкес, мұрагерлік құқық мұра қалдырушы өлгеннен кейін (6 айдан кейін) немесе оны өлді – деп жариялағаннан кейін пайда болады. Қазақстанның заңнамасымен мұрагерлердің қатары (туыстық жақындықтарына байланысты) мұра үлестері қабылдау нысаны және қабылдаудан бас тарту мәселелері және т.б. қарастырылған.

Қазақстанның заңы бойынша, сот немесе өзге өкілетті орган коллизиялық істі қозғағанда, қозғалмайтын мүлікке қатысты мұрагерлік құқықты шешетін мәселені анықтап алу керек және даудың нысанасы қозғалатын немесе қозғалмайтын мүлік болып табылады ма? – деген сұрақты шешіп алу тиіс.

Қозғалмайтын мүлікке қатысты жер және т.б. мүліктер бойынша істі шешу онша қиын емес. Ең қиын болып, қозғалатын мүліктер бойынша істер болып табылады. Олар қозғалмайтын мүлікке құқық ретінде қарастырылады. Мысалы, Қазақстанның Азаматтық заңы бойынша, қозғалмайтын мүліктерге; мемлекеттік тіркеуден өткен әуе және теңіз көліктері, ішкі сауда жүзетін кемелер, өзен – теңізде жүретін кемелер, космостық объектілер жатады (ҚР АК 117 б.)

Шетел элементінің қатысуымен өсиет бойынша мұра қалдырудың өзінің бірқатар ерекшеліктері бар. Негізінде, мұра ашылмай тұрып, өсиет жазылу керек. Өсиетті жазу немесе одан бас тарту және өсиеттің нысаны мұра қалдырушының соңғы тұрған елінің заңымен реттеледі.

Бірақ, өсиеттің нысанын сақтамау, оның жарамсыз деп танылмауы мүмкін. Қазақстанның заңы, өсиеттің жазбаша түрде жазылуы және оны нотариалдық нысанда куәландыру талап етеді.Мысалы, жеке тұлға Англияда тұрып, өсиет жазады өсиетке қатысты барлық талаптары сақталады сосын Қазақстанда тұрақты тұру үшін көшіп келеді, ол осы жердеқайтыс болады. Бұл бойынша, мұрагерлік құқықтық қатынастар Қазақстанның заңымен, ол өсиеттің жармдылығы Англияның заңымен анықталады.

Мұрагерлік саласындағы салық салуға қатысты шетелдіктерге қолданылатын режим Қазақстанның азаматтарымен теңдей қолданылады. Басқа да ережелер халықаралық келісімдермен анықталады. Мысалы, консулдық конвенцияға сәйке, Қазақстанмен Ресей арасындағы 1994 жылғы 28 наурызда қабылданған келісім.Онда: – консулдық мекеменің қызметкері немесе оның жанұя мүшесі қайтыс болғанда, қозғалатын мүлікті бір елден екінші елге әкелгенде, заң және салық салудан босату туралы.

Мұрагерлік туралы ережені қамтитын халықаралық шарттар шетел азаматтарының мұрагерлік құқығын анықтағанда, арнайы ережелер көрсетуі мүмкін. Мысалы, халықаралық шарттардың көбісінде, қозғалмайтын мүлік орналасқан елінің заңына бағынады(мұра қалдырушының соңғы тұрған жерінің).

Қозғалатын мүлікке қатысты мұра –мұра қалдырушының соңғы тұрған жерінің заңымен реттеледі.

Сонымен, қосатынымыз шетел азаматтарының мұрагерлік құқығын анықтауда, мұрагерлік соманы және мұрагерлік мүлікті жіберу, әкету маңызды болып табылады.

Жіберу мен әкету – Қазақстанның заңында тыйым салынған мұрагерлік сомалар мен мүліктер болу керек және ол жөнінде халықаралық шарттарда да айтылған.