Сыртқы экономикалық қатынастардың маңызды ерекшеліктері бір жүйеге, субъектілік құрылымы әр түрлі қатынастар болып табылады. Оған әр түрлі әдістер мен құқықтық құралдар қолданылады. Осыған қатысты қатынастардың екі деңгейі ажыратылады: біріншіден, мемлекет және халықаралық құқықтың басқа субъектілері арасындағы қатынастар (мемлекет пен халықаралық ұйымдар арасындағы қатынастар) олар универсалды, аймақтық және жергілікті сипатта болады; екіншіден, әр түрлі мемлекетт ердің жеке тұлғалары мен заңдытұлғалары арасындағы қатынастар (бұларға диагональды деп аталатын мемлекет және шетел жеке және заңды тұлғалар арасындағы қатынастар да жатады).
Біріншілері – халықаралық (жария) құқық нормаларымен реттеледі, екіншілері – әр мемлекеттердің ұлттық құқығымен және халықаралық жеке құқығымен реттеледі. Бірақ халықаралық құқықтың нормалары мемлекеттер арасындағы сыртқы экономикалық қатынастарды реттей отырып жеке құқықтық қатынастарға да үлкен ықпал етуде.
Осыдан сыртқы экономикалық мәмілелерді құқықтың реттеудің бірінші ажыратушы белгісі шығады, ол бір жүйеге жатпайтын құқықтық нормалардың тығыз әрекет етуі, яғни халықаралық құқықтың және ұлттық құқықтың нормаларының бірлесіп әрекет етуі болып табылады.
Сыртқы экономикалық мәмәлелерді құқықтық реттеудің екінші ажыратушы ерекшелігі ұлттық құқыққа жататын әр түрлі құқықтық салалар нормаларын өзара әрекет етуі болып табылады. Анықтаушы құқықтық қызметін конституциялық құқық атқарады. Конституциялық құқықтан басқа, сыртқы экономикалық қызметте реттеуде жария құқықтың басқа да салалары елеулі роль атқарады: әкімшілік құқық (соның ішіндегі кеден құқығы), қаржылық құқық (оның сала тармақтарына жататын салық, валюталық құқықтары). Жария құқықтың әр түрлі салаларының нормаларының сыртқы экономикалық мәміле тараптарының арасындағы қатынастарды тікелей реттемейді, бірақ жария құқық нормаларының жеке құқықтық салдары сөзсіз: сыртқы экономикалық мәміленің міндеттемелерінің жүзеге асырғанда тараптар жария құқық нормаларын міндетті түрде басшылыққа алуы керек. Жария құқықтың нормаларын сақтамау (бұзу) жеке құқықтық мәміленің жүзеге асырылуына кедергі болады.
Сыртқы экономикалық мәмілелердің басты реттеушісі азаматтық құқық болып табылады. Өзінің табиғаты бойынша сыртқы экономикалық мәміле әр түрлі мемлекеттердің азаматтық құқығымен байланысты. Осыдан халықаралық жеке құқықтың ерекше рөлі байқалады. Әлемдік қауымдастықтың халықаралық сауда құқығын унификациялауда елеулі жетістіктерге жеткенніне қарамастан, сыртқы экономикалық мәмілелер бойынша қатынастарды реттеудің коллизиялық әдісі, сонымен қатар ұлттық коллизиялық нормалар көмегімен реттеу өзінің ұстанымын (позициясын) сақтауда.
Сыртқы экономикалық мәмілелерді реттеудің үшінші ерекшелігі, кеңінен тараған мемлекеттен тыс реттеудің нысандары болып табылады. Осындай реттеудің басты нысаны «контракт шарттары» болып табылады: мәмілені бекіткенде, тараптар өзара құқықтар мен міндеттерді белгілеу еркіндігіне ие. Алайда бұл еркіндік шексіз емес. Ол біріншіден, жария құқық нормаларымен шектеледі, екіншіден, азаматтық құқықтың жалпы диспозитивтігімен (заңмен тыйым салынбағанның бәріне рұқсат етіледі), үшіншіден, азаматтық құқықтың императивтік нормаларымен. Мемлекеттен тыс реттеуде үлкен орынды халықаралық сауданың әдеттері алады. Мемлекеттен тыс реттеу нысандарына сот және арбитраж (төрелік) тәжірибиесін жатқызуға болады. Ол қолданылатын құқықтың нормаларын (халықаралық және ұлттық) және халықаралық сауда әдеттерінің мазмұнын түсінуге және талқылауға көмектеседі.
Сыртқы экономикалық мәмілелерді реттеу күрделі жүйе болып табылатын, өзінің табиғаты бойынша әртүрлі, бірақ өзара байланысты және өзара қызмет ететін элементтерден тұрады: халықаралық жария құқықтың нормаларынан, ұлттық құқық нормаларынан, одан бұрын халықаралық жеке құқықтың нормаларымен және мемлекеттен тыс реттеу нормаларынан тұрады.
Халықаралық құқық экономикалық аяда мемелекеттер арасындағы қатынастарды реттей отырып, сыртқы экономикалық мәмілелерді құқықтық реттеуге де өз ықпалын тигізеді. Халықаралық құқықтың сыртқы экономикалық мәмілелерді реттеу екі бағытта жүргізіледі:
1. Халықаралық экономикалық байланыстардың, олрадың құқықтың режимін жүзеге асыру негіздерін бекітеді.
2. Сыртқы экономикалық мәмілелерді материалдық-құқықтық және коллизиялық нормаларды унификациялау жолымен біріңғай құқықтық реттеуді жасау.
Бірінші бағытқа сауда шарттарын жатқызуға болады. Олар екі тараптың қатысуымен (екіжақты) жасалады (олардың атаулары әр түрлі болуы мүмкін: достық, сауда, теңізбен жүзу туралы шарт, сауда және экономикалық ынтмақтастық туралы шарт және басқалар). Олар шартқа отырған мемлекеттер үшін тек қана саудада емес, сонымен қатар басқа, кез келген экономикалық қатынастар үшін жалпы құқықтық негізді бекітеді. Олардың сауда шарттары деп аталуы тарихқа байланысты, себебі бірнеше ғасыр бойы сауда қатынастары мемлекеттер арасындағы экономикалық байланыстардың бірден-бірі болды. Соңғы уақытта сауда шарттарын дамыту үшін немесе олардың орнына сауда, ғылыми-техникалық және экономикалық ынтымақтастық туралы келісімдерді бекітеді. Бұл шарттар сыртқы экономикалық мәмілеге қатысушылары үшін маңызды сұрақтарды шешеді: келісімге отырған әр мемлекеттің тарапынан сауда немесе экономикалық байланыстарды жүзеге асыруға құқық берілген субъектілерді анықтайды; теңізбен жүзу саудасы саласында, транзит, тауарларды тасымалдау, тауараларды әкелу және әкету тәртібін белгілеу үшін, кедендік қатынастар үшін бір-біріне құқықтық режим белгілейді (негізінде, ең қолайлы режимді); бір тараптың заңды және жеке тулғаларының екінші тараптың аумағындағы қызметіне құқықытық режим белгілейді; сауда және басқа экономикалық қатынастардан шығатын жалпы есеп тәртібән бекітеді (кейбір уақытта мемлекеттер есеп-ақша қатынастары туралы арнайы екі жақты шарттарды бекітеді).
Қазақстан тауар айналым немесе төлем мен тауар айналым туралы үкімет аралық келісімдерді бекітеді, онда тарап арасында тауардың түрі, тауар айналымының құрам бөліктері бөліктері бекітіледі. Олардың сауда шарттарынан айырмашылығы – олар қысқа мерзімдерге жасалады (6-12 айға), ал ұзақ мерзімдерге жасалғанда жыл сайын толықтырушы протоколдар қабылданады. Бұл келісімдер мемлекеттерді келісілген қалыптарды орындауға міндеттейді, яғни келісілген тауар түрі шегінде кедергісіз лицензияны беру және тауарларды әкелу және әкету үшін басқа жағдайлар жасау.
Өзінің мазмұны бойынша тауар айналым туралы келісімдерге тауарлық келісімдер жақын келеді, олар көп жақты шарттар болып табылады. Халықаралық нарыққа қатысушы мемлекет үшін белгілі бір тауарларды сатып алу-сатуға квотаны белгілеу арқылы мемлекеттер бағаның тез ауысуын тоқтатуды көздейді. Ондай келісімдер мұнай, каучук, бидай, какао, кофе, қант және басқалар жөнінде бар. Мемлекеттер белгілеген квота шегінен тыс тауарлардың әкелуін және әкетуін болдырмауға міндеттенеді.
Қарастырылған халықаралық шарттар қатысушы мемлекеттер арасында өзара қарым-қатынастарды реттейді. Бірақ шарттарда орын алған қалыптардың сыртқы экономикалық мәміле тараптары үшін құқықтық салдары бар, егер тараптар қатысушы мемлекеттің құзыретіне тәуелді болса.
Мәміленің халықаралық шарттармен өзара байланысына қарамастан мәміленің өзінің заңи ерекшеліктері бар. Бұл мынаны білдіреді:
1. Тараптар мәмілеге отырған тиісті халықаралық шарттардың қалыптарын басшылыққа алуға міндетті.
2. Мәміле жасалған кейін тараптардың құқықтары мен міндеттері мәміленің өзімен анықталады.
3. Егер мәміле жасалғаннан кейін мемлекеттер халықаралық шарттардың мазмұнына өзгертулер еңгізсе, онда ол тараптар тиісті өзгерісті мәмілеге еңгізгеннен кейін ғана азаматтық-құқықтық міндеттемелерді түзеді.
Сыртқы экономикалық мәмілелерді реттеудегі халықаралық құқықтың екінші бағыты әр түрлі мемлкеттердің режимдерін жасау, орларды құқықтық реттеудің біраңғайлығы байқалады. Бұл тиісті коллизиялық құқықтың нормаларын және азаматтық құқықтың нормаларын унификациялау әдісімен жүзеге асырылады, яғни халықаралық сауда құқығын унификациялау. Бұнда атап кететін бір жайт ол сыртқы экономикалық қызметке қатысушы тұлғалар үшін маңызды халықаралық шарттар болып Қазақстан Республикасы қатысатын шарттар табылады. Бұл біріншіден Біріккен Ұлттар Ұйымының халықаралық тауарларды сатып алу-сату шарттары туралы 1980 ж. Конвенция, халықаралық лизинг туралы Оттава концвенциясы 1988 ж. және шаруашылық дауларды шешу туралы, 1992 ж. тауарлардың жалпы жеткізілім шарттары туралы ТМД келісімдері және т.б.
Міндеттемелік статут
Міндеттемелік статут – ол біржақты мәмілелер мен шарттардан шығатын, міндеттемелерге қолдануға болатын құқық.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 7-ші бөлімінде коллизиялық нормалардың біртұтас жүйесі орын алған, олардың көмегімен міндеттемеге қолданатын құқықты анықтауға болады. Мысалы, сатып алу-сату шартында – сатушы болып табылатын тараптар құрылған, тұратын жері немесе негізгі қызмет орны бар елдің құқығы қолданылады (1113-баптың 1-тармағы). Азаматтық кодекстің 1113-бабында сатып алу-сату шартымен қатар, тағы да 14 шарт көзделген. Бірақ олардың (шарттардың) тізбесі жабық емес, яғни жаңа шарттар пайда болса және де азаматтық құқықтың талаптарына сәйкес келсе, онда сол пайда болған шарттарды осы бапқа енгізуге болады. Азаматтық Кодекстің 1113-бабы тараптардың келісімі болмаған кезде шартқа қолданылатын құқық деп аталады және онда былай деп жазылған:
1. Шарт тараптарының қолдануға тиісті құқық туралы келісімі болмаған кезде ол шартқа:
1) сатып алу-сату шартында – сатушы;
2) сыйға тарту шартында – сыйға тартушы;
3) мүлікті жалға (арендаға) беру шартында – арендаға беруші немесе жалға беруші;
4) мүлікті тегін пайдалану шартында – несие беруші;
5) мердігерлік шартында – мердігер;
6) тасымалдау шартында – тасымалдаушы;
7) көлік экспедиция шартында – экспедитор;
8) қарыз немесе өзге де кредит шартында – кредит беруші;
9) тапсырма шартында – сенім білдірілген адам;
10) коммисия шартында – коммисионер;
11) сақтау шартында – сақтаушы;
12) сақтандыру шартында – сақтандырушы;
13) тапсырма беру шартында – тапсырма беруші;
14) кепілге салу шартында – кепілге салушы;
15) айырықша құқықтарды пайдалану туралы лицензиялық шартта – лицензиар болып табылатын тараптар құрылған, тұрақты жері немесе негізгі қызмет орны бар елдің құқығы қолданады.
2. Нысанасы қозғалмайтын зат болып табылатын шарт бойынша, сондай-ақ мүлікті сенімгерлікпен басқару туралы шарт бойынша құқықтар мен міндеттемелерге сол мүлік тұрған елдің құқығы, ал Қазақстан Республикасында мемлекеттік тізілімге енгізілген мүлікке қатысты – Қазақстан Республикасының құқығы қолданады.
3. Шарт тараптарының қолдануға тиісті құқық туралы келісімі болмаған жағдайда осы баптың 1-тармағындағы ережелерге қарамастан:
1) бірлескен қызмет және құрылысмердігерлігі туралы шартқа мұндай қызмет жүзеге асырылатын немесе шартта көзделген нәтижелер жасалатын елдің құқығы.
2) конкурстық сауда саттықтың (тендердің, аукционның) қорытындылары бойынша орналасқан елдің құқығы қолданылады.
4. Осы баптың 1-3- тармақтарында атап келтірілген шарттарға, тараптардың қолданылуға тиісті құқық туралы келісімі болмаған кезде, мұндай шарттың мазмұны үшін шешуші маңызы бар, орындауды жүзеге асыратын тараптар құрылған, тұрғылықты жері немесе негізгі қызмет орны болған елдің құқығы қолданылады. Шарттың мазмұны үшін шешуші маңызы бар орындауды анықтау мүмкін болмаған жағдайда шарт мейілінше тығыз байланысты елдің құқығы қолданылады.
5. Шарт бойынша орындауды қадылдауға қатысты, тараптар өзгеше келіспегендіктен, осындай қабылдауды өткізетін орынның құқығы ескеріледі.
6. Егер шартта халықаралық айналымда қабылданған сауда терминдері пайдалынылса, шартта өзге нұсқаулар болмаған жағдайда оларды іскерлік айналымның тиісті сауда терминдеріне қатысты қолданылып жүрген ғұрыптар жөніндегі қатынастарына қолдануға тараптар келісілген деп есептеледі.
Келтірілген мысалдарда коллизиялық нормалардың көлемі ретінде сатып алу-сату шарты, мердігерлік шарты және басқа шарттар болып табылады; коллизиялық байлам ретінде сатушының, мердігердің құқығы болып табылады. Байлам – ол көлемде көрсетілген қатынастарға қолданылатын құқықты анықтайтын коллизиялық норманың бөлігі. Яғни байлам міндеттемелік статутты анықтайды. Бірақ, келтірілген мысалдарда коллизиялық байламдар тек қана жекелеген шарттар үшін міндеттемелік статутты бекітеді: бірінші коллизиялық норма статут міндеттемесін сатып алу-сату шарты бойынша анықтайды, екіншісі сыйға тарту шарты бойынша және солай кете береді. 7-ші бөлімде барлық шарттарды қамтитын шарттар бар, яғни қолданылатын құқықты (міндеттемелік статутты) барлық шарттарға бекітеді. Азаматтық кодекстің 1112-бабына сәйкес шарт тараптары қолданылатын құқықты таңдай алады. Азаматтық Кодекстің 1112-бабында былай делінген:
1. Егер Қазақстан Республикасының заң актілерінде өзгеше көзделмесе, шарт тараптардың келесімімен таңдалған елдің құқығымен реттеледі.
2. Траптардың қолданылуға тиісті құқықты таңдау туралы келісімі айқын көрсетілуге немесе шарттың және оларды жинақтап қарайтын істің мән – жайларының ережелерінен тікелей туындауға тиіс.
3. Шарттың тараптары тұтас алғанда шарт үшін де, оның жекелеген бөліктері үшін де қолданылатын құқықты таңдай алады.
4. Шарттың тараптары қолданылатын құқықты кез-келген уақытта, шарт жасасу кезінде де, одан кейін де таңдап алуы мүмкін. Тараптар шартқа қолданылатын құқықты өзгерту да, кез-келген уақытта уағдаласа алады.
Осыдан, мімдеттемелік статут– ол тараптар мен таңдалған мемлекеттің құқығы деген қорытынды шығады. Бұнда жалпы (біртұтас) міндеттемелік статут жөнінде сөз болып жатыр.
Шарттық міндеттемелерде қолданылатын құқықты бекіте отырып коллизиялық нормалар олардың мазмұнын ашпай отырып, жалпы түрде өзінің көлемдерін жасайды: «Сатып алу– сату шарты», «Мердігерлік шарт», немесе жай «Шарт». Соған қарамастан бұл терминдер бай мазмұнды заңға ие. Сондықтан таңдаған құқықтың қай шекке дейін пайдаланылатыны туралы сұрақ туындайды. Шартпен байланысты сұрақтар тобының қайсысы берілген шартқа қолданылатын құқықпен реттеледі? Шартпен байланысты барлық сұрақтар таңдалған құқықпен реттеледі ме немесе сұрақтардың кейбіреулері бұл сұраққа кірмейді ме? Басқаша айтқанда міндеттемелік статуттың қолданылатын аясы туралы сұрақ пайда болады.
Өзінің жалпы түрінде шарт – ол азаматтық құқықтар мен міндеттерді бекітетін (орнататын), өзгертетін немесе тоқтататын тараптардың келісімі. Құқықтар мен міндеттер шарттық міндеттемелердің орталық элементі болып табылады және олар міндеттемелік статуттың әрекет ететін аясына кіретіндігі түсінікті болады. Ал шарттық міндеттемелер үшін басқа маңызды сұрақтар қай құқықпен қаралуға тиіс? Мысалы құқықтыр мен міндеттер туралы келісім нысаны (шарт нысаны), тұлғаның келісімі бойынша міндеттемені орындау мүмкіндігі, жарамсыздықтың салдары және тағы басқалары. Бұл сұрақтар міндеттемелік статутқа кіреді ме немесе олар басқа құқықтық негіз бойынша таңдалған басқа коллизиялық нормалар негізінде қаралуы керек пе?
Қойылған сұрақ өзінің практикалық маңыздылығына қарамастан негізінен доктрина арқылы (бұрын) шешілді. Азаматтық Кодекстің 7-бөлімінде «қолданылатын құқықтың күшінде болатын саласы» деген арнайы норма бар.
1115-бап.
1. Шартқа осы параграф ережелеріне орай қолданылатын құқық, атап айтқанда:
1) шартқа түсіндіруді;
2) тараптардың құқықтары мен міндеттерін;
3) шарттың орындалуы;
4) шартты орындамаудың немесе тиісінше орындамаудың салдарын;
5) шарттың тоқтатылуы;
6) шарт жарамсыздығының негіздері мен салдарын;
7) шартқа байланысты талаптарды беру мен қарыз аударуды қамтиды.
2. Орындаудың әдістері мен рәсімдеріне, сондай-ақ тиісінше орындалмаған жағдайда қолданылуға тиіс шараларға қатысты қолданылатын құқықтан басқа орындалу жүргізілетін елдің құқығы да назарға алынады.
Қолданылатын құқықтың әрекет ететін аясына енгізілген сұрақтардың әртүрлігіне қарамастан, олар шарт тараптарының құқықтары мен міндеттемелерімен байланысты. Шарт жарамсыздығының салдары сияқты элементте құқықтар мен міндеттерге қатысты: жаңа құқықтар мен міндеттер пайда болады немесе шартпен көзделген құқықтар мен міндеттер өзгертіледі. Сондықтан да міндеттемелік статуттың әрекет ететін аясының анықтаудың шегін анықтаудың негізі ретінде шарттық міндеттеменің басты элементі – шарт тараптарының құқықтары мен міндеттері бола алады. Құқықтыр мен міндеттермен байланысты емес басқа сұрақтар міндеттемелік статуттың әрекет ету аясына кірмейді. Шарттың нысаны, тұлғаның шарт бойынша міндеттемені алу мүмкіндігі және басқалары басқа коллизиялық нормаларының негізінде таңдалған құқыққа бағынады және басқа коллизиялық байламдардың көмегімен жүзеге асыралады.
