ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАҒЫ ЗІЛЗАЛАЛАР

Бұндай табиғи құбылыстар

- судың жоғары деңгейіндегі субасулар, ондай жағдайда қалалардың төменде орналасқан бөліктері мен басқа елді мекендері, ауылшаруашылық егістіктері және көлік пен өнеркәсіп нысандарынын су басып қалады.

- судың төменгі деңгейіндегі субасулары – кеме қатынастары, қалалар мен халық шаруашылық, жер суаратын нысандардың бұзылуы

- мұздың ерте қатуы және кеме қатынастарындағы су арықтарында мұздың қатуы болып тбөлінеді.

Бұған біз шартты түрде теңіз гидрологиялық құбылыстарын да жатқыза аламыз: цунами, теңіздер мен океандардағы қатты толқындар, тропикалық циклондар (тайфундар), мұздың қыртысы

Субасулар – жердің әлдеқандай бөлшегін су басып су деңгейінің мөлшерден жоғары көтерілуі, соның нәтижесінде материалдық шығындар пайда болып, тұрғындардың денсаулығына зиян келтіретін табиғи құбылыстың бір түрі.

Кейінгі 10 жылдың ішінде ғана дүние жүзінде субасудың салдарынан 100 мың адам қаза болып, 1,5 миллион адам зардап шекті, жалпы зарары АҚШ долларымен 300 миллиард құрады. Ганга өзені субасудың қайталануынан ең үздік болып шықты. Бұнда қатты жел салдарынан 1737 жылы 12 м, ал 1737 жылы 6 м құрады, соның салдарынан тұрғындардың зардап шегу саны 300 мың адам болды. Зілзалалық субасулар Қытайдағы Хуанхэ, Янцзы өзендері, Солүстік теңіздің жағалауы, Ресейдегі Нева мен Лена және басқа да субасулар 2002 жылы Батыс және Орталық Европаны су алып кетті, шығын бірнеше миллиард АҚШ долларын құрады.

Біздің Қазақстанда ауа-райы құрғақ келеді., сонда да зілзалалаық субасулардың тізімінде ең соңғы орын алмайды. Республикада 50 немесе 1 км қашықтықта 800 өзен бар, оларда субасулар болып тұрады.

Орал, Тобол, Ишим, Нұра, Эмба, Торғай, Сарысу, Бұқтырма өзендеріндегі субасулар көп шығындарға әкеліп соқтырады. Субасулар суқоймаларынан шыққан судың авариялық ағуларынан пайда болуы мүмкін.

Қазақстанда субасулар жыл сайын белгіленіп отырылады.Бірақ олардың тартылуы мен мен масштабы елулі өзгеріп тұрады., мысалы, 50-100 жылда 1 рет Қазақстан өзендерінде апаттық субасулары болып тұрады. Осындай жағдай 1993 жылы қардың көп қоры болғандықтан, сонымен қатар жауын-шашынның үлкен мөлшерде жауғандықтан қайталанып өтті. Осының нәтижесінде ресми деректерге сәйкес, субасудан 669 елді мекен, 6 адам қаза болды, 12,7 мың адам көшірілді. 635 мг2 жалпы аймақтағы 7 мың үйлер су астында қалды.Субасудың зарарына 66 мың қара бас мал, 875 автокөлік ж\олдары істен шықты, 718 км электртаратулары, 275 км байланыс тораптары және 513 гидротехникалық ғимараттары қирап қалды. Басқа жылдары тікелей шығын республикада бір жүз мыңнан бірнеше ондық миллион долларға сәйкес келетін

Біздің облысымыздың территорясында 2000 өзен болып саналады. Жалпы қашықтығы 10 мың км құрайды. Су 1,5 м 3,0 метге дейін көтеріле алады. Субасу аймақтары 0,3 тен 3,4 ка.км қашықтықты құрайды. Субасу 2-3 жыл жыл мерзім аралығында, 10-15 күнде болады.

Қарағанды облысында аса қауіпті Қарқаралы аудандарының Нұра, Сарысу, Бұқар-Жырау ауданы мен Нұра ауданына қарасты Самарқанд су қоймасы субасуы ықтимал өзендері. Онда су 15 сантиметрден 3 метрге дейін көтеріліп, төменгі бөліктерде 0,5 тен 3 километрге дейін жайылады.

Көптген өзендер бір-бірінен әрқилы жағдайларда судың ағып кетуінің құрылымына байланысты. Осыдан, субасулар дың пайда болу шарттарына байланысты 4 типке бөлінеді:

1-жазық даладағы қардың еруін тудыратын ең үлкен ағыс.

2-тау мұздақтары мен қарлары нан туындауын ескертетін ең үлкен ағыс. 3-Су тасқыны бұл жерлерде бір жылдың шінде бірнеше рет бақылануы мүмкін.

4- Қатты жаңбыр жаууды есекертетін ең үлкен ағыс

1- Жауын-шашын мен қардың еруімен бірге туындайтын ең үлкн ағыс. Олардың мерзімі қардың еруінен су басып, сонымен қатар күзгі жауын-шашынның әсерінен болады.

1-ші түрге сәйкес субасуды, әдетте су тасқыны деп атайды.Бұл жыл сайын бір мерзімде қайталанып тұратын өзендегі судың көтерілуі. Әдетте су тасқынықыстың жылы күндеріндегі қардың еруіемен және жаңбырдың жауумен қалыптасады.

Аталған түпнұсқалардан басқа, басқа да метереологиялық құбылыстардың салдарынан, мысалы тоқтатылу, бегеттердің үзілуінен қалыптасуы мүмкін.

Су тасқыны кезіндегі суды пайдаланудың барынша шығыны мен деңгейі негізгі маңызды сипаттамасы болып табылады. Барынша деңгеймен көлем, жерді су басуының уақыты мен қабаты байланысты Негізгі сипаттамасының біреуіне су деңгейінің көтерілуінің жылдамдығы жатады.

Барынша су шығыны мен деңгейінің көлемін көктемгі су тасқыны жағдайына себепші болатын факторына төмендегілер жатады:

- көктемгі ерудің алдында қар жамылғыларындағы судың қоры, қардың еруі мен су тасқыны кезіндегі ауа райының жауын-шашыны

- көктемгі қар еруі алдындағы жер қыртысының көктемгі-қысқы ылғалдануы

- жер қыртысының қату тереңдігі

- жер қыртысындағы мұздың қабығы

- қар ерудің күштілігі

Негізгі сипаттаманың мөлшеріне әсер ететін су тасқынының факторына төмендегілер жатады:

- жауын-шашынның мөлшері

- олардың күштілігі мен уақыты

- жауын-шашын түсетін аумақты қамту

- бассейннің ылғалдылығы

- жер қыртысының су өтуі

- хауыздың бедері

- өзен көлбеуінің шамалары

- қатты қабаттың бар болуы мен тереңдігі

Субасудың негізгі сипаттамасының салдарына:

- субасу зонасында қалған тұрғындардың саны

- субасу зонасында қалған мекенжайлар

- өнеркәсіп саны

- су басу аймағында қалған көлік және жолаушы жолдары, электр жүйелері

- өлген жануарлар, туннель мен қираған көпірлердің саны.

Субасудың тікелей және жанама заладарға ажыратылады. Тікелейге – мысалы, тұрғын үйлер мен өнеркәсіп ғимараттарының, жолаушылар және көлік жолдарының, байланыс пен электр жүйелерінің, жануарлар мен егіннің өлуі, шикізаттардың бұзылуы, қирауы, отынның және құнды заттар мен тұрғындарды көшіру жатады.

Жанама залалға әдеттегідей зара шеккен аудандарға азық-түлік, құрылыс материалдары және малдардың азығыа шығындар, өнімдерді даярлауды қысқарту, тұрғындардың жағдайының нашарлауы.

Тікелей және жанама зарардар 70 пайыздан 30 пайый қатынасында болады.

Кейде субасулар қысқа тұйықталудың салдарынан өрттермен қоса жүреді, Ғимараттар іргелерінен қозғалады: сылағы құлайды, кірпіштері құлайды, фундаменттері шайыла бастайды, ағаш үйлесімдерінің шіриді.

«Еру» және «Су басу» мағыналары да бар. Еру кезінде су жертөлелердің астына канализациялық жүйелері, коллекторлар мен траншея арқылы өтеді. Субасу кезінде жер белгілі биіктікте жоғары көтеріледі.

Метереологиялық жағдайларына қарай Қазақстан аймағы әр түрлі болып келеді. Сонда да субасулар әдетте біресе бір аумақта, біресе басқа аумақта болып тұрады.

Субасудың жіктелуі

Субасудың болуына байланысты себептеріне қарай 4 топқа бөлінеді:

1-жазық даладағы қардың еруін тудыратын ең үлкен ағыс.

2-тау мұздақтары мен қарлары нан туындауын ескертетін ең үлкен ағыс. Су тасқыны бұл жерлерде бір жылдың шінде бірнеше рет бақылануы мүмкін.

3- Қатты жаңбыр жаууды ескертетін ең үлкен ағыс

Жауын-шашын мен қардың еруімен бірге туындайтын ең үлкн ағыс.

4- қатты желдің әсерінен көлдер мен су қоймаларына судың тұрып қалуы.

Олардың мерзімі қардың еруінен су басып, сонымен қатар күзгі жауын-шашынның әсерінен болады.

Субасудың 5-ші түрі де болады, бірақ олар ТЖ техногендік сипатына жатады.

Қазақстанда 1ші, 2-ші типтегі су басулары басым болады.

Мөлшері мен масштабына қарай олар тағы да 4-ке бөлінеді.

Бірінші –төменгі субасулар. Көбінесе жайпақ өзендерде кездеседі, олар 5-10 жылда 1 рет қайталанып тұрады. Соның салдарынан төменгі бөлікте орналасқан ауылшаруашылық жерлерінің 10 пайызын су басады. Олар қатты әсер ететін шығындарға әкеліп соқпайды және тұрғындардың өміріне зиянын келтіре қоймайды.

Екіншісі – жоғары субасулар. Көптеген жерлердің аумақтарын қамтып, материалдық шығындары басым болып келеді, тұрғындардың өміріне зиянын келтіреді. Кей жағдайларда адамдарды көшіруге тура келеді. Рухани және материалдық шығындары өте маңызды болып келеді. 15-20 жылда 1 рет болып тұрады.

Үшіншісі - өте маңызды субасулар. Олар толық өзен су хауыздарын қамтиды. Шаруашылық кәсіпкерлікке зиянын тигізіп, рухани және материалдық шығынға әкеліп соқтырады. Өте жиі тұрғындарды жаппай көшіруге әкеліп соқтырады. 50-100 жылда 1 рет қайталануы мүмкін.

Тасқын суымен келген субасулары Қазақстанның барлық аймақтарындағы өзендерінде кездеседі. Осындай субасулары Оңтүстік Қазақстанның өзендерінде ақпан- наурыз айларында болуы мүмкін. Оңтүстік-шығыста және шығыс қазақстанда наурыз-шілде айларында, ал жайпақ өзендерде – наурыз-маусым айларында болуы ықтиамал.

АУІПСІЗДІК ШАРАЛАРЫ

Тек қана мұздардың тұрып қалуы мен топырақ бөгеттерінің бұзылуы салдарынан субасулар кенеттен болуы мүмкін. Басқа жағдайларда уақыттың үлкен және кіші қоры болады, олар субасулардың қаупіне шұғыл әрекет етуіне ықпалын тигізеді. Сонымен, барлық жағдайларда көктемде қардың еруі кезінде, құбылмалы ауа-райының созылмалы кезінде өзеннің төменгі жағына тоқтауға болмайды. Әсіресе кең батпақтың үстімен жүруге тиым салынады. Судың қосымша мөлшері батпақтағы жолды қысқартуы мүмкін, сондықтан тексерілген бөліктер де өте қауіпті болуы мүмкін.

Апатты субасулары кезінде тезірек төменгі аймақтардан шығып, жоғары жаққа қарай көтерілу керек.