Сурет. Алқаптық-арналық көлдер

Іле өзені, жоғарыда айтып өткендей, Балқаш көліне құяды. Оның ұзындығы 1001 км, Қазақстанның территориясында - 815 км. Ең үлкен өзендерге Жайық, Есіл, Тобыл, Елек, Шу, Торғай, Сарысу, Талас, Нұра, Ембі, т.б. өзендер жатады.

Қазақстан өзендері сумен қоректену сипаты бойыша 3 типке бөлінеді: басын еріген қарсуынан алатын, мұздардан алатын және аралас типті. Осыған байланысты, республиканың өзендерінің көпшілігінде су тасқыны көктемде, қар еруі кезінде байқалады, мұздықтардан қоректену үлесі үлкен болған кезде ғана, су тасуы жаз айларында болады.

Қазақстан өзендерінің негізгі су көзі мұздықтар болып табылады. Қазақстан тауларында барлығы 2724 мұздық бар екені белгілі болды, олардың мұзға айналған жалпы ауданы - 2033,3 км². Мұзға айналған барлық ауданының жартысы дерлік Жоңғар Алатауының үлесіне тиеді.

Сонымен, жоғарыда аталған су нысандарының барлығы да жер беті су нысандарына (су нысаны – шеғаралары, көлемі және су режимінің ерекшеліктері бар, судың құрлық бетінде жер бедерінің пішінінде және жер қойнауында жиналуы) немесе жер беті суларға жатады. Бұл сулар табиғи сулар болып табылады, өйткені олар табиғи үрдістер нәтижесінде түзілген. Оларға сол сияқты бұғаздар, шығанақтар, теңіздер мен мұхиттардың қойнаулары, батпақтар, бұлақтар, гейзерлер, т.б жатады.

Жер асты сулары, олардың жиналған жерінің, таралу, қоректену, қорының қалыптасу жағдайларына, химиялық құрамына, су жиналатын жыныстардың су өткзгіштігіне байланысты жарық арасындағы, жарықаралық - қабаттық және қабаттық болып бөлінеді. Жарық арасындағы жер асты сулары таулы және кішігірім тау жоталы аймақтарда кең таралған. Бұндай сулар 30-50 м тереңдікте орналасып, тұздылығы төмен (0,1-0,5 г/л) болады. Қабат типті сулар жазық территориялардың барлығына, өзен аңғарларына тән.

Жер асты суларынан басқа, құрлықтың жоғарғы қабаттарының үлкен кеңістіктерінің астында тағы жер асты мұздары да таралған. Олардың жалпы массасы 500000 км³ шамасында бағаланады. Ресей территориясының жалпы ауданының 47% осындай жер асты мұздары (көпжылдық мәңгі тоң аймағы) алып жатыр. Мәңгілік мұз басқан грунттардың қалындығында мұз өзіне тән цемент тәрізді қызмет атқарып, тау жыныстарындағы жарықтар мен саңылауларды толтырады. Кейбір жерлерде мұздар тұтас қалың қабаттар мен линзалар, мұзды талшықтар мен штоктар (мұздың бұрыс пішінді құрылымын) түзеді. Мұз қабатының қалыңдығы 50 м дейін жетеді. Мәңгілік мұз аймағында ерекше жер асты сулары – криопегтер де кездеседі. Криопегтер деп, концентрациясы жоғары, төмен температурада да сұйық күйінде сақталатын, жер астындағы тұздықтарды айтады. Әдетте, олардың қату температурасы -10ºС төмен болмайды, бірақ сұйық күйіндегі тұздықтар кейбір аймақтарда -36ºС кезінде де табылған.

Криопегтер, 200-300 м тереңдікте орналасып және тау жыныстары қабаттарында қозғалу мүмкіншілігі болып, жерге 1 км артық тереңдікке созылған және Сібір платформасының 2/3 бөлігін, Солтүстік мұзды мұхиттың аралдары мен жағалауларын, шельфін қоса, қамтыған, табиғи мұздатқыш түзеді. Жер қойнауында криопегтердің түзілуі, бұл аймақтардағы тұрғындарды сумен қамтамасыз етуде біршама қиындықтар туғызады, мұнай мен газ өндіруді қиындатады: төмен температурада жердің терең қабаттарында мұнай өте тұтқырлы болады, ал газ (метан) сумен мұз тәрізді кристаллогидраттар түзеді. Ғалымдардың болжауы бойынша, бұндай криопегті аймақтар Антарктиданың мұз құрсауының астында да түзілуі мүмкін.

Атмосфералық сулар, атмосферадағы су буларының қоюланып, олардың жер бетіне жаңбыр, не қар түрінде түсуінен пайда болады. Олар құрлықтың бетімен аға отырып, жер беті суларын түзеді, ал екінші бір бөлігі топыраққа сіңіп, жер асты суларына қосылады.

Елді мекендердегі тұрғындарды сумен қамтамасыз етуді ұйымдастыру үшін, жер беті сулармен (ашық су көздері) бірге жер асты сулар да қолданылады. Осы суларға қысқаша санитарлық-гигиеналық сипаттама береміз.

Жер беті сулары өздерінің қалыптасу сипатымен ерекшеленеді. Олар негізінен, атмосфералық жауын-шашын суларының есебінен, еріген қар суларынан және аз ғана мөлшерде жер асты суларының қосылуынан түзіледі. Оларға тән ерекшелік - күн сәулесі энергиясының үнемі әсерінде және атмосферамен тікелей жанасуда болатын, су бетінің үлкен болуы. Бұл жағдай суда өсімдіктер мен жануарлар түрлерінің дамуына қолайлы жағдайлар туғызады.

Ашық су көздерінің негізгі ерекшелігі, олардың суының дебиті біршама тұрақты және тұздылық дәрежесі орташа болғандықтан, оларды тек шаруашылық, техникалық мақсаттарға ғана емес, сонымен қатар ауыз су ретінде де пайдалануға болады.

Алайда, ашық су көздеріне, әдетте, сыртқы ортадан ластаушы заттар көп түсетіндіктен (шаң, түрлі қалдықтар, топырақ бетінен ағып келетін сулар) көбірек ластанады. Сондықтан, ашық су көздерінің сулары ауыз су үшін тек қана алдын ала арнайы өңделгеннен кейін ғана пайдаланылады (бұл сұрақ кейінірек жеке қарастырылады). Ашық су көздерінен алатын суларға алдын ала өңдеу жүргізуді қажет етендігі, оларды жеке адамдар пайдалануы үшін қиындықтар туғызады.

Жер бетілік суаттардың ішінен, сумен қамтамасыз ету үшін, көбінесе өзендердің суы қолданылады. Түрлі өзендердің суы, кейде тіпті бір өзеннің әр түрлі бөліктерінің суының өзі, жыл мезгіліне және жер бетіндегі ағынды сулардың (өндірістік, шаруашылық-тұрмыстық, мал шаруашылық кешендерінен шыққан ағынды сулардың) сипатына байланысты физикалық қасиеттері мен химиялық құрамы және ластану дәрежесі бойынша бір бірінен айырмашылықтары болуы мүмкін. Алайда, өзен суларының өздігінен тазару қабілеті өте жоғары. Өзенге су ағып келіп құйылатын жердің беткі қабаты, осы өзеннің сумен қоректенетін аймағы деп аталады.

Кішігірім елді мекендерде, жер асты суын пайдалану мүмкін болмайтын жерлерде, тұрғындарды сумен қамтамасыз ету үшін көлдер мен тоғандар пайдаланылады. Әдетте, олардың ағысы жоқ деп айтуға болады. Бұл суаттардың түбінде суға араласқан заттардың тұнбаға түсуінен біршама шөгінділер түзіледі. Бұл сулардың, ластану деңгейі жоғары және өздігінен тазару қабілеті нашар болғандықтан, шаруашылық-ауыз сумен қамтамасыз ету үшін жарамдылығы аздау. Оларда балдырлар қаулап дамып, судың «гүлдеуі» жиі байқалады, ал бұл құбылыс судың органолептикалық қасиеттерін нашарлатады.

Жер беті су көздеріне сондай-ақ жасанды су қоймалары (бөгендер) дажатады. Олар өзендердегі судың ағысын бөгейтін бөгеттер құру арқылы жасалады. Көбінесе, олар бірнеше кешенді мақсатта (өндірістік, энергетикалық, сумен қамтамасыз ету үшін, т.с.с.) қолданылады. Жасанды су қоймаларын өзендерге шектесіп жатқан үлкен аумақтарға су жаю жолымен жасайды. Бұндай су қоймаларындағы судың сапасы, оны құрайтын өзен суы, еріген қар суы және жер асты суларының құрамына байланысты болады. Сонымен бірге, жасанды су қоймасындағы судың сапасына, әсіресе, пайдаланудың бірінші жылдарында оның жататын арнасын (түбін) санитарлық тұрғыдан дайындау да үлкен әсер етеді. Әдетте, жасанды су қоймасы салынатын орын, әсіресе, елді мекендер, зираттар, ауруханалар орналасқан, мал өлігі көмілген жерлер, т.б. территориялар ұқыпты түрде және толық санитарлық өңдеуден өтуі керек. Бұл судың эпидемиялық қауіпсіздігіне және органолептикалық қасиеттерінің жақсы болуына кепілдік береді.

Алматы қаласының жанындағы Қапшағай су қоймасы бірегей жасанды суат болып табылады, оған Іле өзенінен су толтырылуы 1970 жылдан басталды. Бұл қолдан жасалған суат суы гидравликалық энергия алу үшін қолданылады: тек ГЭС турбиналары арқылы жыл сайын 720-750 миллиард куб км су өтеді. Қазіргі кезде осы жасанды теңіздің жағалауларында көптеген демалу орындары орналасқан (4.7 – сурет).