айдаланылған әдебиеттер.

ымкент-2015

іріспе.

Қатты қалдықтар бұл металл, ағаш, платмасалар, және бақа материалдардың қалдықтары жатады, минералды және органикалық қалдықтар жатады. Өндірістік кәіпорындардың тазарту жүелерінен шыққан газдар және әртүрлі органикалық және минералды заттардан тұратын өндірістік қоқыс.

Бүгінгі таңда қала халқының саны ауыл халқымен салыстырғанда жоғары деп айтсақ қателеспейміз. Осының салдарынан қалалардың өсуі, ондағы адамдардың көбеюі, техникалық прогрестің дамуымен байланысты өнеркәсіптің өсуі және экологиялық жағдайдың нашарлауымен, әсіресе үлкен қалаларда тұратын халықтың денсаулығына зиянды әсерін тигізбей қоймайды. Қалалардағы тұрмыстық қатты қалдықтарды мезгілінде жинап, залалсыздандырмаса, қоршаған ортаны ластап, бүкіл тіршілікке, оның ішінде адамға зиянды әсерін тигізеді. Германия, Чехиядағыдай тұрмыс қалдықтарын саналы түрде топтасыру тұрмыстық қатты қалдықтарды утилизациялау мәселесінің оңайырақ шешілуіне жол ашар еді.

 

 

Қатты қалдықтарды өңдеу үшін бөлшектеу мен ұнтақтау, класификация мен сұрыптау, тұндыру магнитті және электрлі сепарациялық кептеру және грануляция, термохимиялық күйдіру, экстракция және т.б процестерді қолдану. Қатты қалдықтарды механикалық өңдеу. Химиялық реагенттердің әсерініз өртеу, бірақ қолданылмайтын өнеркәсіптік қалдықтар үшін, механикалық өңдеудің екі түрі қолданылады: ұнтақтау мен топтатыру (престеу). Бұл органикалық және бейорганикалық қалдықтарға қатысты. Ұнтақтағаннан соң, фракциялау болуы мүмкін, қалдықтарды қолдануға болатын өнімдерге айналдыруға болады. Қатты материалдарды керек көлемге дейін жаншу, соғу, сындыру, кесу, тілу сияқты әдістермен жеткізуге болады. Бөлшектеу және ұнтақтау. Ақтық материал мен өнімнің көлеміне қарай ұнтақтауды бірнеше класқа бөледі. Бөлшектеу мен ұнтақтауды құрғақ және дымқыл деп бөледі. Қатты қалдықтады минералдық негізде бөлшектеу мен ұнтақтау үшін машиналарды қолданады.

Ұнтақтау класы	Ұнтақтағанға дейінгі бөлшектің көлемі, мм	Ұнтақтағаннан кейінгі бөлшектің көлемі	Ұнтақтау дәрежесі
-ірі	1500-300	300-100	2-6
-орташа	300-100	50-10	5-10
-ұсақ –ұнтақтау	50-10	10-2	10-500
-жұқа	15-5	2-0,05
-коллоидты	12-0,1	75,10-1,10	-

 

Бөлшектеу мен ұнтақтаудың дробилка немесе мельница деп аталатын машиналардың көмегімен іске асырады. Қатты қалдықтарды ұнтақтайтын негізгі құрылғыларды мынадай кластарға бөледі: -үгіту және сындыру арқылы ұнтақтағыш, оралған тілшелі және тағы басқа үгіткіштер, -жаншитын үгіткіш, жайпақ орамды үгіткіш, роликті-сақиналы, вертикальды, горизонтальды, және бақада мельницалар; - соғу әсерімен үгіткіштер, дезинтеграторлар, барабандар; - соғу және коллоидты үгіткіштер, вибрациялы реактрондар; -басқа үгіткіштер; пуансондар, аралар. Бөлшектеу үшін жаншу принципімен жұмы істейтін конусты, валикті үгіткіштер және соғатын үгіткіштер (балғалы, роторлы, дезинтеграторлы) қолданылады. Беткейлі үгіткіштер материалды қозғалмайтын металдың арасы мен тербелмелі бетін әрдайым жаншып тұрады. Қозғалмайтын үгіткіш тігінен, қозғалмалы –соған бұрышталып орналасады. Конусты бөлшектегіш ірі орташа және ұсақтап бөлшектеу сатысында қолданылады, оларды бөлшектейтін беті екі конус тәрізді. Конусты бөлшектегіштің салатын тесігінің ең үлкен көлемі 2000 мл. Валик тәрізді бөлшектегіштер орташа және ұсақ бөлшектеу үшін қолданылады. Балға тәрізді бөлшектегіш барабанның орналасқан қалдықтарды балғаның күшімен сындырады. Бұл бөлшектегіш жұқа және пластик тәрізді материалды ірілеп бөлшектеу үшін қолданылады. Шахталы (мельница) диірмен бөлшектегіш. Балға тәрізді бөлшектегіш. Диірменнің сыртқы жағы арнайы фундаментпен құйылған және муфти двигательмен қосылған. Өндірістік және тұрмыстық қоқыстарды бөлшектеуге арналған. Дезинтеграторлар екі ротордан тұрады, үлкен және кіші диаметрлі.Бұл аппарат жұмақ және жұқа материалдарды орташа және ұсақтап бөлшектеу үшін қолданылады. Электрогировикалық әсер сұйықтықта жоғары вольтты разрядты қолдануға негізделген. Жару арқылы жою. Бөлшектегі материал бөлшегіне қысым көрсету. Жару әдісін көмір, асбест, темір, ағаш сияқты материалдарды жою үшін қолданылады. Себу және класқа бөлу. Қатты қалдықтарды бөлшектеуде, металдарды ұнтақтау дәрежесі әртүрл, ол қалдықтардың қаттылығына және формаларына байланысты. Бөлшекті және ұнтақ материалдарды бөлшектеуге бөлу үшін әр әдістер қолданылады.-себу немесе елеу; -гравитационды-инерциялық күштің әерімен бөлу; -гравитационды орталық күштің әсерімен бөлу; Құрғақ ұнтақтауда көбінесе ауа, сирекрек түтінді немесе инертті газдар, ал дымқылда су қолданылады. Престеу және қалдықтарды жинақтау. Қатты қалдықтарды престеу мен жинақтау оларды көліктемен тасмалдау негізінде олардың көлемін азайту транспорттық шығындарды азайтады, табиғатты қорғау технологияларының тиімділігі артады. Қатты қалдықтарды байыту нәтижесінде бірнеше өнімдер алынады: концентраттау, аралық өнімдер, құйрықтар.

Концентраттар –байыту компоненттері, онда пайдалы компоненттер жоғары ал зиянды қоспалар төмен.

Құйрықтар – зиянды қоспалармен қалдықтардың пайдалы компоненттеріне кіретін байыту өнімдері. Құйрықтар белгілі бір технологиялық циклдің қалдығы ретінде өндірістің бақа саласында ақтық шикізат ретінде қолданылуы мүмкін. Аралық өнімдердің негізгі компоненттеріне, концентратқа қарағанда аз мөлшерде болады. Химиялық және термиялық әдістер шектеулі қолданылады және механикалық әдіспен бірлеіп орналасқан.

Осы қатты және тұрмыстық қалдықтардың мәселесін шешуге селективтік жинау немсе қайталанған өңдеу негізі болып табылады. Селективті жинау технологиясы әлемде маңызды орын алады: шынылар, малекулалар, полимерлі және металды шөлмектер, тұрмыстың және қатты қалдықтарды жүйелі жою түрі шыққан. Селективті жинау арнайы контейнерлерде жиналады, олар тұрмыстық және қатты қалдықтар жиналған жерлерде болады: дүкендерде, сауда-саттық нүктелерінде, демалыс орындарында, тұрғылықты аудандарында түрлі контейнерлер жинайды. Ресей Федерациясында жинау, өңдеу жүйелері мүлдем жоқ. Тұрмыстық қалдықтарды қабылдау үшін 0,1 ден 0,8 м3 станционарлық контейнерлер қолданылады. Бұл контейнерлерге асфальттар және бетондар салынады. Ең бірінші тұрмыстық қалдықтарды өңдеу сатысында ұсақтау болып табылады., ол үшін балғалы, соққы көрініс мельницалары қолданылады. Металдан және қағаздың тұрмыстық қалдықтарды өңдеу процетері жақсы дамыған. Қалдықтарды жинау біткеннен кейін, оларды жылдам өңдеу керек. Контейнерлердегі жиналған қалдықтар оңай өңделеді. Қатты қалдықтарды утилизациялау. Мамандардың айтуы бойынша өндірістік, тұрмыстық қалдықтар қайта өңдеуге жарамды. Қалдықтарды қайта өңдеу және қолдану бір іс, оларды қоқсықтан тазалау қажет. Қоқсықтан қара металл, қағаз, пластик, пластмаса және органикалық зат алынады.Құрамында тағам, көкөніс өнімдері болса, органикалық заттың бөлігінен малға азық жасалынады, одан қалға қалдықты 50% жағылады.Металды қалдықтарды утилизациялау. Тұрғындарының саны жарты млн. асатын үлкен қалалар үшін қатты тұрмыс қалдықтарын залалсыздандырудың термиялық әдістерінің тиімділігін тәжірибе көрсеткен. Қатты тұрмыс қалдықтарын термиялық залалсыздандыру және утилизациялаудың үш әдісі бар: алдын ала дайындалмаған қалдықтарды қалдық жаққыш котлоагрегаттарда қабатпен жағу; алдын ала дайындалған қалдықтарды (балласттық фракциялардан босатылған) табиғи отынмен бірге энергетикалық котелдарда немесе цемент пештерінде қабатпен немесе камераларды жағу; алдын ала дайындықтан өткен немесе өтпеген қалдықтардың пиролизі. Қатты тұрмыс қалдықтарын құрамының күрделілігіне қарамастан төменгі сортты отын ретінде қарастыруға болады (жаққан кезде оның бір тоннасынан 1000-1200 Гкал жылу бөлінеді). Қалдықтарды термиялық өңдеу оларды залалсыздандырып қана қоймай, одан жылу энергиясын алуға мүмкіндік береді және оның құрамындағы металл сынықтарын да бөліп алуға болады. Қалдықтарды жағу процесін толық автоматтандыруға және жұмысшылар санын қысқартуға болады. Егер антисанитарлық материалдармен жұмыс істелінетінін ескерсек, бұл жайт ерекше маңызды болып табылады. Қатты тұрмыс қалдықтарын залалсыздандыру және олардың көлемін азайту мақсатында, ХІХ ғасырдың соңынан бастап оларды жағу әдісі қолданыла бастады. Қатты тұрмыс қалдықтарын өңдеудің күрделілігі біріншіден, оның көп компоненттілігінде, екіншіден оларды өңдеуге қойылатын санитарлық талаптардың жоғарылығында. Осыған байланысты жағу әдісі осы кезге дейін тұрмыс қалдықтарын өңдеудің кең тараған әдістерінің бірі болып отыр. Қалдықтарды жағу күрделі химиялық процесс, тотығу-тотықсыздану сипаты бар элементарлық химиялық реакциялардан тұрады. Тұрмыс қалдықтарын жағу оның көлемі мен салмағын азайтуға мүмкіндік беріп қана қоймай, қосымша энергетикалық ресурстар алуға мүмкіндік береді. Әдістің кемшілігі атмосфералық ауаға зиянды заттар бөлінеді, сонымен қатар қалдықтың құрамындағы пайдалы заттар жойылады. Қалдық жағу заводтарында газ түрінде хлорлы және фторлы сутек, күкіртті газ, диоксин, әр түрлі ауыр металдардың – қорғасын, мырыш, темір, марганец, кобальт, никель, кадмий, сынап және т.б. қатты бөлшектері ауаға шығарылады. Жағу процесінде қалдықтар ыдырайды, 900-10000С температурада пластмассадан диоксин түзіледі. Жанатын қатты қалдықтарды жағу процесінде кадмий, қорғасын, мырыш, күйе мен шаңның мөлшері қалдықтағы пластмасса құрамына пропорциональды түрде өзгеретіндігі тағайындалған. Синтетикалық матриалдарда, шыныда, резинада кадмийдің біраз мөлшері бар. Шетелдерде қалдық жағатын заводтарда шығарым газдары екі сатылы тазартудан өтеді, ондаған зиянды компененттерден, соның ішінде дибензодиоксин және дибензофураннан тазартылады. Жағу процесіне дейін қатты қалдықтарды алдын ала бөліп дайындап алу, газдардағы және шлактардағы зиянды заттардың мөлшерін біршама азайтуға мүмкіндік береді. Қалдықтарды жағумен салыстырғанда, қатты тұрмыс қалдықтарын өңдеудің перспективті әдісі болып пиролиз есептеледі. Бұл процесс қатты тұрмыс қалдықтарының қоршаған ортаға зиянды әсерін күрт төмендетеді және газ, май, смола, секілді пайдалы өнімдерді алуға жол ашады. Пиролиз көмегімен қалдықтардың құрамындағы утилизациялауға келмейтін заттарды, мысалы, пластмассаларды, майларды, тұнбаларды өңдеуге болады. Пиролизден соң биологиялық белсенді заттар қалмайды, сондықтан пиролиз қалдықтарын жер астына көмудің табиғи ортаға зияны жоқ. Түзілген күлдің тығыздығы жоғарылығынан, жерге көмілетін қалдықтардың көлемі де күрт азаяды. Пиролиз кезінде ауыр металдардың тотықсыздануы жүрмейді. Пиролиздің артықшылықтарының бірі – алынған өнімді сақтаудың және тасымалдаудың жеңілдігінде, сонымен қатар қондырғылары да қарапайым. Пиролиз арнайы реакторларда қалдықтардың органикалық бөлігі ыдырап, жоғары температура әсерінен қажетті өнімдерді алу жүретін термохимиялық процесс. Пиролиз кондырғысы реактордан, ауа жылытқыштан, газдарды салқындатқыштан, желдеткіштен және түтін сорғыштан тұрады. Пиролиз нәтижесінде қалдықтардан булы газды қоспа және қатты көміртекті қалдық (пирокарбон) түзіледі. Булы газды қоспа циклондарда шаңнан тазартылады да, біртіндеп конденсатор арқылы өтеді, нәтижесінде газдық фаза пиролиздің сұйық өнімдерінен бөлінеді. Газ түріндегі өнімдер желдеткіш арқылы жағуға жіберіледі. Пирокарбон пиролиз барабандары арқылы конвейерге салынады. Одан әрі қағаз қаптарға салынып дайын өнім қоймасына жіберіледі. Қалдықтардың пиролизі кезінде бір-бірімен байланысты процестер жүреді – кептіру, құрғақ айдау (пиролиз), газификация және қалдықтың бастапқы компоненттерінің түзілген газ түріндегі өнімдермен әрекеттесуі. Әдістің екі түрі бар, тотықтырғыш пиролиз және құрғақ пиролиз. Тотықтырғыш пиролизді 600-9000С температурасынды жүргізеді. Пиролиз кезінде жай жағуға қарағанда, күл және шығарым газдар мөлшері аз болады. Мысалы, пиролиз процесінде алты валентті хром улылығы төмен үш валенттіге айналады. Құрғақ пиролиз – аз қалдықты технологияны енгізуге үлесін қосатын, қалдықтарды жоғары тиімді залалзыздандыруға және оларды отын немесе химиялық шикізат ретінде пайдалануға мүмкіндік беретін термиялық әдіс. Құрғақ пиролиз – оттегінің қатысынсыз қалдықтардың ыдырау нәтижесінде қатты және сұйық түріндегі отын алу. Құрғақ пиролиз нәтижесінде жану жылуы жоғары газдар, сұйық өнімдер мен қатты көміртекті қалдық (пирокарбон) пайда болады. Температурасына байланысты құрғақ пиролизді үш топқа бөлуге болады: - төменгі температуралы пиролиз немесе жартылай кокстеу (450- 5500С). Бұл кезде сұйық өнімдермен қатты қалдықтың шығарындысы максималды да, ал максималды жану жылуы бар пиролиз газының шығуы минималды; - орташа температуралы пиролиз немесе орташа температуралы кокстеу (8000С). Мұнда шығарым газының мөлшері өссе, шығарылатын сұйық өнім мен кокс қалдығының мөлшері азаяды; - жоғары температуралы пиролиз немесе кокстеу (900-10500С). Бұл кезде шығарым газының мөлшері минималды. Пиролиз газының жану жылуы 12-15 МДж/м3 құрайды. Осы әдісті қолданатын заводтарға тоқталатын болсақ, Данияда өнімділігі 5 т/тәу, Destrugas тәәсілімен жұмыс істейтін жартылай өнеркәсіптік пиролиздік қондырғы салынған. Пештегі температура 10500С, жоғары температуралы пиролизбен жұмыс істейді. Ал АҚШ-та өнімділігі 75 т/тәу Torrax тәсілімен жұмыс істейтін тәжірибелік завод салынған. Бұл қатты тұрмыс қалдықтарының жоғары температуралы пиролизіне негізделген, нәтижесінде жанатын компененттер тотығады да, 16500С дейінгі температурада инертті материалдар балқиды. Пиролиз нәтижесінде реактордың жағу зонасына берілетін ауаны жылыту жүйесінде 10-15% қолданылатын грануирленген шлак және газ пайда болады, 85-90% газ тәріздес отын немесе бу түрінде тұтынушыларға беріледі.

орытынды.

Сонымен пиролиз әдісі қатты қалдықтарды алдын ала дайындықсыз-ақ өңдеуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар осы әдіс арқылы жағуға қолайсыз ылғалдығы жоғары қалдықтарды да өңдеуге болады. Пиролиз әдісімен жұмыс істейтін заводтардың айырмашылығы мынада: қалдықтарды өңдеудің температуралық режимдерінің әр түрлілігінде және алынатын өнімдерінде. Қалдықтарды өңдеудің осы әдісі қалдықтарды жағумен салыстырғанда, қошаған ортаны қорғау талаптарына сай келеді. Дегенмен де өндірістің қай саласы болмасын қоршаған табиғи ортаны ластамай қоймайтынын ескергеніміз де жөн болады.

 

 

айдаланылған әдебиеттер.

1. ПОӘК оқытушыға арналған пәннің оқу жұмыс бағдарламасы «Қалдықтарды өңдеу, залалсыздандыру және жою».http://edu.semgu.kz/ebook/umkd/24afedf5-46dd-11e4-973d-f6d299da70eeУМКД%20калдык%20лекция.doc

2. ПИРОЛИЗ – УРБАНИЗАЦИЯ ҚАЛДЫҚТАРЫН ТЕРМИЯЛЫҚ ӨҢДЕУ ӘДІСІ РЕТІНДЕ

З.С. Ашимханова, Г.Х. Керейбаева, И.З.Лапшина http://portal.kazntu.kz/files/publicate/%20Отходы.pdf

• 3.Шабдарбаева М.С.Коммуналдық гигиена: оқулық, Алматы: ЖШС «Эверо» 2011-264бет.

• 4.М.С.Шабдарбаева, Коммуналдық гигиена: Алматы: ЖШС Алматы:Эверо, 2011.-264 бет.

• 5.Неменко Б.А. Коммуналдық гигиена: Алматы: ЖК «Ақнұр» 2013-430 бет