ударма үрдісін сипаттау тәсілдері.

Анри Ван Оф “Егер сіз аударма тарихы туралы жазғыңыз келсе, онда бірқатар сұрақтарға жауап беруге дайын болуыңыз керек. Аударма қашан пайда болды? Неліктен адамдар бірін бірі аударады? Барлық замандарда аударма ісі бірдей дамыды ма? Аударма тарихында оған аса қолайлы кезеңдер болды ма?…” «Аударма – әрбір ұлттың мәдениетінің ажырамас бөлігі»

«Аударма – сөз өнерінің дара, ерекше және дербес түрі, тілдердің ұштасуы, билингвизм құбылысы» Аударма үрдісі – ұлт пен ұлттың тілдік, әлеуметтік, саяси-экономикалық қатынастарына әсер ететін күрделі де жан-жақты сала. Аударма – шындық, бар нәрсе, орын алып отырған дүние. Ол қажеттілікке себепкер – табиғи тілдің сан түрлі екендігі. Этнологтар, тілтанушы мамандардың айтуы бойынша жер жүзінде 4-5 мыңдай тілдер бар. Аударманың мақсаты түпнұсқаны тіл білмейтіндерге таныстыру Аудару дегеніміз өзге тілдің құралдарымен баяндалған тексті екінші тілдің құралдарымен барынша толық, әрі дәл жеткізу Аударма мәселесіне арналған алғашқы теориялық еңбектер ХVІІІ ғасырда шыға бастаған Хоттингер «Нечто новейшей фабрикации переводов из греков и римлян» Тайтлер «Эссе о принципах перевода» Аудармашының аударма мәтінін жасау әрекеті аударма үрдісі немесе осы терминнің тар ұғымында аударма деп аталады. Аударма үрдісі ең кемінде екі кезеңнен тұрады: аудармашының түпнұсқа мазмұнын түсінуі және аударма вариантын таңдау. Осы кезеңдердің нәтижесінде түпнұсқа мәтінінен аударма мәтініне көшу жүзеге асырылады. Мұндай әрекеттерді аудармашы өз түйсік сезіміне сәйкес жасайды, ал кейде қандай вариантты таңдағанын сол мезетте ойға да алмайды. Дегенмен, бұл таңдау кездейсоқ немесе өз бетінше жасалынады дегендік емес. Ол көбіне ИЯ мен ПЯ-да хабарды құрастыру тәсілдерінің ара қатынасымен анықталады. Аударма теориясы түпнұсқадан аударма мәтініне көшу қалай өтетінін, аудармашының іс-әрекетінің негізінде қандай заңдылықтардың жатқанын анықтауға тырысады.

Аударманың нақты үрдісі аудармашының миы арқылы тікелей жүзеге асырылатындықтан оны бақылау да, зерттеу де мүмкін емес. Сондықтан аударма үрдісін зерделеу оны сипаттауға толықтай немесе әлдебір қырына таяу, тіпті аса алшақ келмейтін түрлі теориялық модельдердің көмегі арқылы жанама жолдармен жүргізіледі. Орындау барысында аудармашы түпнұсқаның түгелдей немесе кейбір бөлігін тәржімелеуде ойлау операцияларының бірқатарын шартты түрде сипаттауы – аударма моделі деп аталады. Аударманың лингвистикалық теориясында аударма моделдері аударма үрдісін тілдік немесе сөз бірліктерінен біршама жоғары тұратын бірқатар ойлау операциялары сипатында, яғни таңдалуы түпнұсқаның тілдік ерекшеліктерін және аударма тіліндегі тиісті құбылыстармен байланыстырылатын лингвистикалық операциялар түрінде көрінеді. Аударма моделі шартты сипатқа ие, ол аударма мәтінін құрастыру үрдісінде аудармашының атқаратын іс-әрекетін дәл сипаттауды міндетіне алмайды. Мұндай модельдердің көпшілігінің түсіндіру күші шектеулі және кез келген мәтін аудармасын эквивалентті қажеттілік дәрежесінде жасалуына атсалыспайды. Модельдің міндеті аударма үрдісінің берілген жағдайларында сол аудармашылық тапсырманы шешуге көмектесетін іс-қимылдың сабақтастығын сипаттауда ғана. Аударма моделі аударманың лингвистикалық механизмі қызметтерінің жекелеген қырларын ашады. Аудармашы өз жұмысында бізге белгілі аударма модельдерімен қабыспайтын жолдар арқылы көздеген нәтижеге жетісіп жүрсе де, мұндай моделдерді біле түсуі оның аудармадағы небір қиын міндеттерді шешуіне көмектеседі.

Аударма модельдерінің көмегімен аударма үрдісін сипаттау өзара байланысты екі аспектіні қамтиды: 1) қолданылуы ықтималды саланы көрсетумен модельдің жалпы сипаттамасы (модельдің түсіндіру күші), 2) модель шегінде жүзеге асырылатын аударма операцияларының (трансформациялардың) типі. Аударма моделінің тілден тыс ақиқатқа немесе тілдік бірліктердің кейбір құрылымдық-семантикалық ерекшеліктеріне бағытталған басым бағдар ұстауы әбден мүмкін. Моделдердің бірінші түріне аударманың жағдайлық моделі, екінші түріне – трансформациялық-семантикалық модель мысал бола алады.

Аударма үрдісін түпнұсқа мәтінін аударма мәтініне түрлендіруші ретінде қарай отырып, И.И.Ревзин мен В.Ю.Розенцвейг бұлай түрлендіруді жүзеге асырудың екі жолын ажыратуды қажет деп есептейді, олар: ”өздік аударма“, онда бір тілдің бірліктерінен басқа тілдің бірліктеріне тікелей көшу жүреді және ”түсіндіру“, онда аудармашы алдымен түпнұсқада тіл бірліктерінің сыртында қандай ақиқат тұрғанын түсіндіріп, содан соң сол ақиқатты аударма тілі құралдарымен суреттейді.

 

12.Жағдайлық немесе денотаттық аударма моделі

Жағдайлық (немесе денотаттық) аударма моделі тілдің барлық бірліктерінің мазмұнының, түптей келгенде, әлдебір құбылыстарды, заттарды, әдетте денотат аталатын нақты ақиқат қатынастарын білдіретін күмәнсіз фактіден туады. Тілдің көмегімен жасалған хабар (cөз бөлігі) әлдебір жағдай туралы, яғни бір-бірімен белгілі қатынастағы денотаттардың кейбір жиынтығы туралы ақпарат береді.
Жағдайлық модель келесі үш жағдайда барынша айқын «қызмет етеді»:
эквивалентсіз лексиканы аударғанда; түпнұсқада сипатталатын жағдай аударма вариантын таңдауды бір мағынада анықтайды; сипатталған жағдайдың хабарда пайдаланылған тілдік бірліктердің мәніне енбеген қырларын айқындамай түпнұсқаны немесе оның әлдебір бөлігін түсіну және аудару мүмкін болмағанда.

Болымсыз айырмашылықтарды есепке алмасақ, бізді қоршаған нақты ақиқаттың бүкіл адамзат баласына бірдей қатысты екенін мойындауымыз қажет. Тіліне қарамай барлық адамдарға қоршаған әлемнің, биологиялық құрылымның, өндірістік және тіршілік үрдістерінің ортақтығы кісілердің негізінен ақиқат құбылыстары жайлы ой бөлісуіне әкеледі. Негізінде кез келген ойлау жағдайы қандай болмасын дамыған тілдің көмегімен бірдей сипатталады.

 

13.Неологизмдердің аударылу ерекшеліктері

14.Компенсациялау әдісі

Компенсация (орын толтыру). Бұл тәсіл түпнұсқа тілдегі белгілі бір элементтердің аударма тілде дәлме-дәл баламасы болмауына байланысты аудармашының оны басқаша тәсілдермен және дәл сол сөйлемнің ішінде емес, текстің басқа бір жерінде түпнұсқа сөзінің орнын толтыруға қызмет етеді. Бұндай жағдайда кейбір сөз суреттеле, сипаттала аударылуы

Компенсация (өтем) – бастапқы тіл бірлігінің семантикалық немесе стилистикалық жағынан шарасыз кемуінің аударма кезінде екінші тілдің құралдары арқылы толықтырылуы болып табылатын аударма тәсілі. Өтемнің түпнұсқадағы орнына қойылуы міндетті емес.

Компенсация тәсілі шет тілінде мәтіннің кейбір элементтері әр түрлі себептермен аударма тілінде баламалары жоқ болса, және оның құралдары арқылы берілуі мүмкін емес жағдайларда қолданылады.

Мұндай жағдайларда семантикалық жоғалудың орнын толтыру үшін аудармашы дәл сол ақпаратты, оның ішінде мәтіннің орны міндетті емес, кез келген басқа да құралдармен тасымалдайды

Ең алдымен, компенсация тәсілі жалпы мәтіннің стильдік өзгешелігі сақталу үшін қолданылады. «Над пропастью во ржи» атты Сэлинджер әңгімесінің аударма мысалын қарастырып көрейік.

- My parents would have about two haemorrhages apiece if I told anything pretty personal about them.

- Мен агамның жеке істері туралы ата-анама айтсам, бәлкім, оларда екі реттен инфаркт болатын еді

Parents және tell деген ағылшын сөздері бейтарап стилистикалық өзгешелікке ие болып тұр.

Аударма баламалы болады, ол әр жердегі мәтіннің стилистикалық өзгешелігінің жоғалу орнын толтырады, мысалы:

If there is one thing I hate, it`s the movies.

Егер мен жек көрсем, яғни бұл – кино.

Компенсация шет тілінің грамматикалық формасының орнын аударма тілдің грамматикалық формасымен ауыстыруы мүмкін.

«Ме?» exclaimed Mrs Allbert Forrester, for the first time regardless of grammer.

-Не? – деп, Форрестер ханым өмірінде бірінші рет грамматика туралы умытып

наразылық білдірді.

Осындай жағдайда компенсация қажетті тіл ерекшеліктерін жеткізу үшін қолданылады. Тіл ерекшеліктері деп диалектті өзгешеліктер, бұзылушылықтар немесе жеке тұлғалық сөйлеу ерекшеліктері, сөз ойындары т.б. айтамыз.

 

15.Аударманың трансформацилық-амантикалық моделі тусіндіру күшіне ие.Ол аударма процесінің тікелей бақылауға келмейтін көптеген жақтарын сипаттауға мүмкіндік береді.Әсіресе ситуациялық моделден айырмашылығы бұл модель бастапқы мәтінінің мазмұнындағы тілдік бірліктердің мағынасының рөлін, және бұл бірліктердің аудармада қолданылатын аударма тілі құралдарына тәуелділігін көрсетуге мүмкіндік береді: Last year saw a rapid growth of industrial production-Өткен жылы өндіріс өнімдерінің тез өсуі байқалды. She was preceded by her father.- Ол әкесінің соңынан ілесе кірді.

Мұндай парафразалар сол сияқты түсіріп тастау немесе қосып аудару тәсілдері арқылы жасалады.

 

ударма техникасы

Аудармашы алдымен мәтінді жеке бөліктерге бөліп аударады. Бөліктердің ұзақтығы түрлі тілдер мен жеке аударма түрлерінде бірдей емес көп жағдайда аударма процесіндегі минималды бірлік мәтінге бір түсініктеме береді. Егер мәтінде белгілі бір түсініктеме беруге ақпарат жеткіліксіз болса, және оған мәтіннің басқа бөліктерімен танысу қажет болса да, аудармашы осы бөлікті аудармай басқа бөлікке көшпейді. Мысалы мына мысалда аудармашы екі бірдей сөйлемді біріккен сөйлемге айналдырады:

One of the fundamental aspects of the greatly strengthened United States imperialism following World War 1 was its fightening grip upon the other countries of the Western hemisphere.This was especially the case in Latin America.

Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі АҚШ империализмінің экономикалық өсуі болып оның батыс елдеріне өз үстемдігін нығайтуы болды, әсіресе Латын Америкасында.

 

17.Фразеологизмдердің аударылу ерекшеліктері

Фразеологизмдер, жалпы тілдердегі тұрақты тіркес атаулының бәрі аударма практикасы үшін де, теориясы үшін де ең қиын, күрделі проблеманың бірі. Аударма тәжірибесінде фразеологизмдерді екінші тілге берудің неше түрлі қиындықтары кездесіп, теориялық тұжырым жасауға итермелейді. Өйткені әр тілдегі фразеологазмдердің мағыналық және сталистикалық қызметі алуан-алуан болады. Оның құрамына кірген сөздердің байланысы да әр тілде әрқилы. Міне, осыларды аудару кезінде әр тілдің өзіне ғана тән сөздердің тіркесу ерекшелігі көрінеді.