Информатор: Чолдак-кыс Алефтина Чараш-ооловна 1958 чыл. Пий-Хем кожуун.

Информатор Монгуш Чодураа Доржуевна, 1961 чылдын, Пий-Хем кожуун. арбан Найырал.

 

Аът болуру кулунундан,

Кижи болуру чажындан - деп улегер домак.

 

Далашкан куске сутке дужер.

 

Эртежи кижи эзерлиг аътка таваржыр.

 

Ада тоогузу – алдын,

Ие тоогузу – монгун.

 

Уран кыстын оеэ чараш,

Ус-дарганын эди чараш.

 

Кырган-даа болза иези эки,

Хырай-даа болза, боргу эки.

 

Чаш кижин коргудуп болбас,

Чаваа аътты туредип болбас.

 

Кижи багай дивес,

Кидисти чуга дивес.

 

Сагыш улуг чорбас,

Шаан бодап чоруур.

 

Кижи болуру чажындан,

Аът болуру кулунундан.

Тывызыктар.

 

Ийи угбашкынын экти ден. (Хачы).

Менден биче

Мени мегеледи,

Сенден биче

 

Сени мегеледи. (Душ).

 

Карак чивеш аразында

Каяа –даа чеде бээр. (Бодал).

 

Бирде сен бар,

Бирде мен баайн. (Буттар).

 

Коданы ак,

Хою кара. (Хул, хомур).

 

Ийи ожээти сурушту (Дун, хун).

 

Алдын-Холдун ортузунда

Адыр сандан ыяштын будуу он ийи,

Будук санында ужен кушкаш,

Кушкаш бурузунун аксында чээрби дорт тараа.

(12 ай, 30 хонук, 24 шак.)

 

Информатор: Шырап Чечек Репиновна, 1968 чыл Пий-Хем кожуун.

Улегер домактар

Иелиг кыс шевер,

Адалыг оол томаанныг,

 

Дунмалыг кижи дыш,

Угбалыг кижи ус.

 

Ада созун ажырып болбас,

Ие созун ижип болбас.

 

Кылыр иштин деги херек,

Чиир эъттин чаглыы херек.

 

Аът болуру кулунундан,

Кижи болуру чажындан

 

Оолдуг кижи ояа соглээр,

Кыстыг кижи кыяа соглээр.

 

Далашкан куске сутке дужер.

 

Ужук билбес кижи

уну чоктан дээре.

 

Эртинени чердер казар,

Эртемнерни номдан тывар.

 

Ажылдан дескен – турегге дужер,

Билигден дескен – чазыгга дужер.

Тывызыктар.

Тывыым дытта, тоолум дошта.

Ийи угбашкынын экти ден. (Хачы).

 

 

Уне калбан,

Кире калбан. (Эжик).

 

Артап болбас

Алдын орген.

Дээп болбас

Демир орген.

(Чылан).

Тывызыым

Дытта.

Тоолум

Дошта. (Диин, балык.)

Алдын-Холдун ортузунда

Адыр сандан ыяштын будуу он ийи,

Будук санында ужен кушкаш,

Кушкаш бурузунун аксында чээрби дорт тараа.

(12 ай, 30 хонук, 24 шак.)

 

 

Информатор: Сыйдан-оол Саяна Томур-ооловна, 1965 чыл. Пий-Хем кожуун.

Эки кылган ажыл-элеп читпес алдар.

 

Хол шимчээрге,хырын тодар.

 

Эки дарган эргээн какпас,

Уран кыс удазынга ораашпас.

 

Шугум чазаарда, шыгаар,

Шуугаар бетинде, боданыр.

 

Ийи ыт аразынга соок октава,

Ийи кижи аразынга сос соглеве.

 

Куштуг мен дээш хорээн чайба.

 

Далашкан куске сутке дужер.

 

Эртинени черден казар,

Эртемнерни номдан тывар

 

Бак кижини чоруу

Баарда –кээрде-дорт.

 

Эртем чокта,

Эртен-даа дун.

 

Эртемден дескен-турегге дужер,

Билигден дескен –чазыгга дужер

 

Аныяандан адын камна.

 

Кидистин экизи салыжында,

Кижинин экизи будужунде.

 

Сагыштын бичези херек,

Саваннын улуу херек.

 

Эвилен кижээ чон ынак.

 

Кежээнин мурнунда хунду,

Чалгаанын мурнунда кочу.

 

Кузээнин чедер,

Сураанын тывар.

 

Беш мегелиг, алды аргалыг.

 

Алышкы улуска дем херек,

Ажылдаар уеде суме херек.

 

Эзери чокта-шыланчыг,

Эш чокта-чалгааранчыг.

 

Чарын эъдин чааскаан чивес,

Чанында эшке кара бодавас.

 

Эки кижээ эш хой,

Эки аътка ээ хой.

 

Эштин эргизи эки,

Эттин чаазы эки.

 

Малга манаг херек,

Кижээ эш херек.

 

Эжишкилер найыралы

Эртине дагны тургузар.

Тывызыктар

Алдын-Холдун ортузунда

Адыр сандан ыяштын будуу он ийи,

Будук санында ужен кушкаш,

Кушкаш бурузунун аксында чээрби дорт тараа.

(12 ай, 30 хонук, 24 шак.)

 

Аргада ак баштыг ашак олур.

(Кырында харлыг пош).

 

Алдын тогериктин

Адыры он ийи.

Унген бурузу

Уш чус алдан беш.

(Чыл, айлар, хоннуктар).

 

Ак ширтек хову шыпты. (Хар).

 

Артап болбас

Алдын орген.

Дээп болбас

Демир орген.

(Чылан).

 

Кадын кыстын караа чараш.

(Моортай).

Самдар эвес хирезинде,

Чамышкызы ковей.

(Шокар инек.).

Шуглак чок удуу,

Суг чок чоннур.

(Моортай).

Агы актан артык,

Каразы киштен артык.

(Ала – сааскан.)

 

 

Кончуг семдер

Хоюг дуккур.

Кужур семдер

Кузун суткур.

(Сарлык.)

 

Тывызыым

Дытта.

Тоолум

Дошта. (Диин, балык.)

Ийи кижи бараан хараан,

Ийи кижи дыннаалаан,

Ийи кижи дураннаан,

Дорт кижи малгаш шаптаан,

Бир кижи ымыраа хоюскан,

Бир кижи олен кескен.

(Теве могеннери, карактары, кулактары, даваннары, удуруу, аксы.)

 

Холу чокта, буду чокта,

Кончуг чараш чурук чураан.

(Соок.)

Информатор: Чолдак-кыс Алефтина Чараш-ооловна 1958 чыл. Пий-Хем кожуун.

Баштай ушкан эжин каттырбас.

 

Алышкы улуска дем херек,

Ажылдаар уеде суме херек.

 

Эртинени черден казар,

Эртемнерни номдан тывар

 

Бак кижини чоруу

Баарда –кээрде-дорт.

 

Сагыштын бичези херек,

Саваннын улуу херек

 

Эвилен кижээ чон ынак.

 

Иелиг кыс шевер,

Адалыг оол томаанныг.

 

Чадаг кижээ чер ырак,

Чаогаа кижээ чем ырак.

 

Чашпаа кижинин созу хой,

Чалгаа кижинин чылдаа хой.

 

Ийи ыт аразынга соок кагба,

Ийи кижи аразынга сос соглеве.

 

Сеткилдин бичези херек,

Эртменин улуу херек.

 

Тывызыктар:

 

Холу чокта, буду чокта,

Кончуг чараш чурук чураан.

(Соок.)

Кадын кыстын караа чараш.

(Моортай).

Ыракты ырак дивес,

Ылап чоруктуг,

Берт черни

Берт-межел дивес-

Бедик мергебейлиг (Аът.)

 

 

Сыг-сыг чоруктуг,

Сыгыр кара карактыг. (кускун.)

Кончуг семдер

Хоюг дуккур.

Кужур семдер

Кузун суткур.

(Сарлык.)

 

Алдын-Холдун ортузунда

Адыр сандан ыяштын будуу он ийи,

Будук санында ужен кушкаш,

Кушкаш бурузунун аксында чээрби дорт тараа.

(12 ай, 30 хонук, 24 шак.)

 

Кожамыктар.

Аа бокта донарымны

Анай кежи тонум болза

Аа боктаа сактырымны

Авам биле ачам болза.

Кижи идии дошка таяар

Кижи чуну кедер чувел?

Кижи буру кижи бастыр

Кижи каяа чоруур чувел?