азақ этнопедагогикасындағы ой

Әр ұлттың өзіне тән тіршілік кәсібі, тарихы мен мәдениеті бар. Мәдениет сөйлеу тілінен, ойлау жүйесінен айқын көрініс табады. Сондай-ақ ұлттық мәдени ерекшелік сол халықтың өмір сүру тәсілінен, әдет-ғұрпынан, салт-санасы мен дәстүрінен өзекті орын алады. Қазақ халқының ұлттық философиясы ой толғаныс қазынасына (ұлттық психология), ұрпақ тәрбиелеу тәсілдеріне (этнопедагогика), салт-дәстүр ерекшелігіне (этнография) тікелей байланысты. Осы тұрғыдан алғанда қазақ халқының бойына туа біткен ұлттық психологиялық қасиеті философиялық ойлау жүйесінің негізі болып табылады. Қазақтың ұлттық философиясының ерекшелігі біріншіден, ол тұспалдап, мақалдап, мақамдап, тақпақтап сөйлеу, жыр, терме, толғау, айтыс өнері арқылы көзге көріну. Екіншіден, танымдық, яғни ата мекен, ел-жұрт, т.б. мәселе жөніндегі көзқарасы. Үшіншіден, ана тіліне, сөз өнеріне ерекше ден қойып, жоғары баға беруі. Төртіншіден, ұлттық базисі болып есептелетін көшпелі өмірімен, мал шаруашылығымен тығыз байланыстылығы. Қазақ философиясы қазақтың әлемді сезінуінің мәнін анықтайтын дүниетаным. Ол қазақ этнопедагогикасы мазмұнының дүниетанымдық бағытын қалыптастыруға әсер етеді.Қазақ фольклорындағы философиялық ойлар халық даналығының жетістігі деп саналады. Онда философиялық, диалектикалық әдістер толық жүзеге аспаса да, өмір сүрген қоғамда халықтық ой-сана қалыптасады. Қазақ философиясының ерекшеліктері көбінесе салт пен дәстүрде, рухани мұра мен адамдардың мінез-құлықтарында басым қолданылады. Табиғи ортаны өзгертудің пайда болуы философиялық көзқараста адамның айқын мақсатты қызметін, мақсат қою факторын өмірге келтірді, ұлттық дүниетанымы пайда болды. Қазақтың ата тегі мәдениетіне назар аудару ондағы этнос менталитеті ұғымын түсінуге мүмкіндік берді. Бұдан қоғам мүшелерінің барлығына қатысты және жекелік деңгейде көрінетін, қоғамда ұжымды түрде қалыптасатын ойлау мен психика құрылымын ұғынамыз. Менталитет ғылыми мінез-құлық пен әдет-ғұрыптар жиынтығы негізінде бағдар таңдауын талап етеді. Табиғи және әлеуметтік өмірді тікелей бейнелеу, дүниенің құрылымы, оның жасырын күштері туралы тұрпайы түсінік бұл қазақ философиясының бастапқы кездегі деңгейі еді. Қазіргі кезде тарихи-философиялық ғылымның көптеген халықтардың философиялық мұраларын зерттеген тәжірибесі ұлттық философияның қалыптасуы мен дамуы, бағыттары жинақталған жалпы ойларды тұжырымдауға кең мүмкіндіктер береді. Қазақтың ұлттық философиясында қоғамдық ой үш кезеңнен қоғам, қоғамдастық, қоғамдық пікірден өтті. Қоғамдастық- бұл өзінше бір тарихи институт, оның пайда болуы арқылы қоғам өз мәніне ие болуға қабілетті деп қарау керек. Табиғи және әлеуметтік өмірді тікелей бейнелеу, дүниенің құрылымы, оның жасырын күштері туралы тұрпайы түсінік бұл қазақ философиясының бастапқы деңгейі еді. Қазақ философиясы қазақ халқының мәдени жетістіктерінің негізгі бөлігі және заңды жалғасы. Қазақтың ұлттық философиялық ойының ерекшелігі - оның шынайы патриотизмін, халқына сүйіспеншілігін, оның бақыты, мүддесі және болашағы үшін күресуге дайын және оған жету жолдарын өз қадерінше анық, жан-жақты көрсете білуі дер едік (М.Жұмабаев). Аса маңызды философиялық категориялардың бірі - уақыт ұғымы болып табылады. Қоғамның біртіндеп дамуымен, тайпаның тарихи жадында қалған жекеленген құбылыстар мен белгілі бір оқиғаларға байланысты адамдардың уақытты сезінуі ояна бастады. Жұт, аштық, оба, мал індеті, соғыс, т.б. табиғи және стихиялы апаттар адамдар санасында өз ізін қалдырып, белгілі бір уақыт қарқынының анықтамасы ретінде қызмет атқарды. Уақытты түсінушілік жекеленген адамдар үшін ғана мәні болғанымен, әлемдік жаратылыстың өтпелі компоненттерімен берік байланыста болды. Ол туралы Л.Н.Гумилев «Халықтың әл-ауқат жағдайын анықтайтын, классификация үшін аса ыңғайлы индикатордың бірі этникалық сананың уақыт категориясына қатыстылығы болып табылады,»- деп жазды. Уақыттың ең бірінші бағдары ауа райы болды. Жуанның жіңішкеріп, жіңішкенің үзілер кезі – қыстың соңғы күндерінен соң көктемгі алғашқы көкке ілігу мен қайта түлеу өзгеріс әкеледі. Көктемгі күн мен түннің теңелуімен Жаңа жыл – Наурыз келеді. Осыдан барып «шөптің көгі» уақыттың обьективті критерийі болып табылады. Бұл көктемгі-күзгі науқанға, қыстаудан жайлауға шығу, осы көш жолындағы көктемгі және күзгі маусымға байланысты әр түрлі мейрамдардың тууына негіз болды. Ежелгі түріктер мен қазақтың ата тегі осылайша өзінің табиғатпен етене жақындығы мен ұқсастығы арқасында табиғат құбылыстары күнтізбесін – фенологиялық календарды қолданды. Бұл қазақтың ата тегінің этнос ретінде табиғатты біртұтас және өзіне өте жақын деп танығандығын көрсетеді. Дәл осының өзі «халық – адам – табиғат» қатынасын мейлінше толық және адекватты көрсететін болмыс қисыны. Шаруашылық қызметтің өсуі циклдік күнтізбеге көшуге мәжбүр етті. Оның құрамына жеті күндік апта, төрт апталық ай, он екі айлық жыл және он екі жылдық мүшел циклдері кірді. Бір цикл айналымына сыймайтын оқиғаларға уақыттың «тірі хронология» стилі қолданылды. Түрік қағанатының құрылуымен ұзақ жыл санау әдісіне көшті, бұл атау түріктердің тіршілік кеңістігі ұлғаюына, батысқа және шығысқа бағытталған экспансиясы артуына байланысты болды.Кеңістік - сандық өлшем ретінде өз шамасын талап етеді. Өлшем саласына жататын мөлшер ұғымы ежелгі түріктерде екі мәнге ие болды. Бұл тұрғыда қазақтың ата тегінде мөлшер – сапа ұғымын алдын ала қолдану негізінде сан категориясының жалғасы болып табылады. Мөлшердің түп-төркінін түсіну жеке адамға мөлшердің ішінде сапалық шамаластық бар екенін, бір сапаның сандық өлшемдері өзара байланысты екендігін, яғни заттың, құбылыстың ішінде сандық өлшемдер арасында өзара қатынастық болатынын көрсетеді. Қазақтың ататегі үшін қарапайым жер өңдеуден көшпенділікке, одан кейін жартылай көшпенді мал өсіру кәсібіне ауысу материалдық мәдениеттің жаңа формасын іздеуден көрінді. Бұдан қазақтың ата тегі болмыс дүниесін – сапаның, кеңістіктің, уақыттың, мөлшер мен форманың тікелей нұсқаларын мейлінше жақсы игергенін көреміз. Қорыта келгенде, мәдени мұраның халықтық психология мен тәлім-тәрбие сипатын тануда өзіндік орны бар. Әрбір этностың, халықтың өзіне тән ұлттық психологиясы, мінез-құлқы, этикасы, эстетикалық талғамы, моралдық, т.б. ерекшеліктері болады. Қазақтың халық педагогикасының болашақ ұрпақтың дүниетанымдық көзқарасын дамытудағы маңызы ерекше.

Әнші және музыкант Қорқыт ата (IX ғасыр): адамзаттың өткінші өмірі және өлімнен қашып құтылмаушылық, сонымен қатар халықтық педагогикалық даналықтар (әке-бала, ана-қыз).
Әбу Насыр әл-Фараби (870-950) - трактаттары: білім алушылардың белсенділігі, тәрбиенің амалдары мен әдістері. Тәрбие күнделікті жұмыстар мен тәжірибе арқылы іске асырылады. Педагогикалық психология.
Жүсіп Баласағұн (XI ғасыр) «Құтты білік» («Нұрлы Білім»): жастарға жақсы тәрбие беру, ата-анаға және балаларға қатынас жасау.
Махмуд Қашғари (XI ғасыр) «Диван лугат ат тюрк» («Түркі тілдері сөздігі»): моральдық-психологиялық мәселелер.
Ахмет Игүнеки (XII ғасыр) «Хибатал хакаик» («Ақиқат сыйы»): адамгершілік жетілу үшін білім; адамгершілік қасиеттер; өсиет әңгіме, насихатты мақалдар.
Ахмет Яссауи (XII ғасыр) «Диуани хикмат» («Ақыл-ой кітабы»): мақсаты—толымды тұлғаны тәрбиелеу.
Асан Қайғы (XV ғасыр): жалпы берекеге талпыну, адамдар арасындағы келісімділік; өзінің жетілуі туралы қамқорлық; жағымды қасиеттер (сыпайылық, шыншылдық, өзін-өзі меңгерушілік, сабырлылық).

Шалкиіз (XVI ғасыр), Жиембет (XVII ғасыр) тұлғаның қасиеті туралы.

Ақтамберді жырау, Бұхар жырау, Шал ақын (XVIII ғасыр): туған жерін қорғау – қасиетті міндет; өзіне сыни көзқарасты тәрбиелеу, үлкенді сыйлау, олардан үйрену. Адамгершілік тәрбиелілік.
Дулат Бабатайұлы (XIX ғасыр): үлкендердің жастарға өсиеттері, жалпы игілік үшін еңбектің маңызы, адамның ұлылығы.
Махамбет Өтемісұлы (XIX ғасыр): ерлік пен батырлықты; азаттық үшін күресті; жасықтық пен қорқақтыққа қарсылықты мадақтады.

Пайдаланылған әдебиеттер:

Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы // Алматы 2010.6-б
Қазақстан Республикасында 2015жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы//Астана. 2004. 3-4б.
А.С.Сейтаков.Өзін-өзі тану пәнін оқыту ерекшеліктері.Алматы.2006
Б.А. Тұрғынбаева. Мұғалімнің шығармашылық әлеуметін біліктілікті арттыру жағдайында дамыту.: теория және тәжірибе // Aлматы. 2005, 174-бет

азақ этнопедагогикасындағы ой – пікірлердің тууы