деу] Табиғат белдеулері

Деу] Тарихы

1,000 төгрөгі, Шынғыс хан сурет пен

Бүкіл Моңғолияның тарихы, осы жерде көшпенділер тұрды. Ең бірінші – хуннлар, өз мемлекет істеп, Қытаймен (Син династиясы) соғысу бастады. Қытайдын қолбасшы маршал Менг Тиан өз елін қорғау Ұлы Қытай Дуал жасаді. Хуннлар кейнгі осы жерде түркілер өздің империясы жасады.

12 гасырда Моңғол жерде бір мемлекет болған жоқ. Осыда көп араздық ұлыстар болды. Қолбасшы Тимучин бүкіл ұлыстар бір елге бірлесіп Моңғол Империясы жариялады. 1206 ж. ол Шыңғыс хан (Үлы хан) аты алып, басқыншылық соғыстар бастайды.

Оның Империясы бүкіл Азия және жарты Еуропада орналасты. Шыңғыс Хан өлгенде ол өз империясын балаларға берілді. Шынғыс ханың немере Кублай Хан, империяның елордасын Пекин қаласына тасымалдады. 1368 ж. Қытайдын Минг Династиясы төңкеріс жасап моңғолдарды өз жеріне қуып жібереді. Осыдан бастап Монғолия кытайдың отар болды.

Далалық сахара

1911 ж. Цин Империясы құлады, соңдықтан Монғолия тәуелсіз мемлекет ретінде жарияланды. Бірақ Қытай қолбасшылары Моңғолияға өз әскерлерін кіргізіп, осы жердің екі аймаққа бөлінуі (Сыртқы Моңғолия және Ішкі Моңғолстан). 1917 ж. Ресей империясының азамат соғысы басталды, және көп «ақ әскерлер» Сібір және Қытай жерге қашты. Бір сондай әскер, - Барон Унгерн өз сарбазлармен Сыртқы Моңғолияға кіріп, Урга қаласы (қазіргі Ұлаанбаатар) басып алды. Ресей қызыл Армиясы моңғолияның коммунистік қолбасшы Сухэ-Батор қолданды, ол Унгерның әскерлер жеңіп, Сыртқы Моңғолияның жерде - Моңғол Халық Республикасы болып жарияланды.

Бүгінгі Моңғолия – парламенттік республикас. Елдің парламенті – Ұлы Хурал деп аталады.

Деу] Географиясы

Моңғолия табиғаты

1,564,116 км² жер көлемі бойнша Моңғолия Ираннан кейін әлемде 19- орынға кіреді.

Моңғолияның оңтүстігі Говь шөлі, солтүстігі және батысы суықтау келетін таулы өлкеде орналасқан. Моңғолияның орталық бөлігі жазық болып келеді. Ең биік шыңы Моңғол Алтай тау жүйесінің Таванбогд тауының Хүйтэн шыңы теңіз денгейінен 4,374 метр биік болып келеді.

Моңғолия қатаң континенталдық климатты. Жазда ыстық болғанымен қыста суық болады. Қыста орташа температура -30 °Ц болады. Ұлаанбаатар қаласы әлемдегі ең суық астана болып саналады.

Таулы өлке көп болғандықтан жел көп соғады. Жылында орта есеппен 257 күнді тәулік болады. Жауын шашын мөлшері шығыс бөлігінде орташа есеппен 200-350 мм, оңтүстүкте 100-200 мм. Оңтүстіктін ең шеткей өлкесінде Говь шөлінде кей жылдары жауын шашын мүлде болмайды.

Деу] Табиғаты

деу] Табиғат белдеулері

Моңғолияның солтүстігінен оңтүстігіне қарай келесі меридиандық табиғат белдеулері кездеседі: орманды дала,дала, шөлейт, шөл. Орманды белдеуде таулы орманды және тайга белдеуі кездеседі. Табиғы белдеулерді орналасуына байланысты Хангай, Хэнтий, Алтай таулы, Дорнодтың далалық, Говь шөлдік деп төрт белдеуге бөлінеді.

Деу] Топырағы

Моңғолияда күрен, қара күрен, ашық күрен, қара топырақ, шөлдік қоңыр, батпақты, тұзды сияқты көптеген топырақ түрлері кездеседі. Бұлардың ішінен құнарлы топырақ олардың 5 % құрайды. Жер көлемінің 0,76% егін шаруашылығына ыңғайлы. Суармалы жер көлемі 840 км².

Деу] Суы

Моңғолияда 67000 км ұзын 3811 өзен бұлақ, 500 км³ ауданы бар 3500 жуық көл 7000 жуық көлшік, 540 км² ауданы бар 190 жуық мұздық, 250 жуық арасан бар. Жер асты суларының 139 жуық көзі бар.

Моңғолияның ең ұзын өзені Орхон. Ұзындығы 1124 км, ауданы 133000 км². Ең үлкен көлі Увс көлі (3350 км²), ең терен көлі Хөвсгөл көлі (262.4 м).

Деу] Экономикасы

Моңғолияның экономикасы негізінен ауылшаруашылғы және таукең өнеркәсібіне тәуелді. Табиғи байлық түрлері көп кездеседі. Мыс, молибиден, аққалай, көмір, вольфрам, мырыш рудасы, темір рудасы және алтын өндеу ел экономикасында маңызды орын алады. Ауылдағы адамдардың негізгі кәсібі малшаруашылығы болып келеді.Орта есеппен әрбір адамға 12 бас мал келеді. Егіншаруашылғында бидай, арпа, көкөніс, және малазығын егумен айналысады. 2008 жылғы есеп бойынша ІЖӨ нің көлемі 9,48 млрд долларды құраған. Жан басына шаққадағы көрсеткіш 3200 доллар. Жұмыссыздар саны орта есеппен халық санының 2,8 % (2008).

Негізі экспорт өнімдері (2,5 млрд долл. 2008 ж): Мыс, молибиден, көмір, мырыш рудасы, темір рудасы, шикі мұнай, мал өнімдері, былғары, текстиль. Негзігі экспорттерлері алушылары: ҚХР (76 %), Канада (9 %), Ресей (3 %). Импорт өнімдері: (3,6 млрд долл. 2008 ж): жанар жағар май, машина техника, автомобиль, азық түлік, құрлыс материалдары, қант, өндрістік және күнделікті қолданыстағы товарлар, чай т.б. Негізгі импорттерлері: Ресей (35 %), ҚХР (29 %), Жапония (8 %).

Деу] Әскер

Қарулы күштегі адам саны 8,6 мың. Әскерге 18-25 жас аралығындағы жігіттер шақырылады. Әскер мінетін атқару уақыты 12 ай. Қарулы күштің резерві - 137 мың адам. Қарулы күштің басштабының бастығы генерал-лейтенант Цэрэндэжидийн Бямбажав (2009 ж бастап). 2002жылдан бастап Моңғолия әскер күші БҰҰ және басқадай халықаралық ұйымдармен бірге Сьерра-Леоне, Ирак, Этиоп, Эритрей, Батыс Сахара, Либери, Чадад,Афганстан бейбітшілік миссияларына қатысуда. Бұл уақыт аралығында бұл миссияларға 3200 дей әскер қатысқан олардың 1800 БҰҰ мандаты бойынша 1400 харықаралық мандат бойынша өз міндеттерін атқаруда. Афганстанда Моңғол әскерлері Афганстан Ұлттық Қарулы Күшін құруда НАТО әскерлеріне бірге көмек көрсетуде.

Казіргі таңда Моңғолия бітімгерлері Сьерра-Леоне, Ирак, Этиоп, Эритрей, Батыс Сахара, Либери елдерінде қызымет атқаруда. Ирактығы бейбітшілкі миссиясы кезінде моңғол әскерлері польша әскерлерімен бірге Ирактың оңтүстігінде Кэмп-Эхо базасының қауыпсіздігін қамтамас етті. 2005- 2006 жылдарда Моңғолия әскерлері Косоводағы Бельгия әскери тобында қызымет атқарды.