леуметтік қызметкердің кәсіптік ­- этикасының стандартына талдау жасау

Әлеуметтік қызметтің этикасы өз алдында әрекет кодексін ұсынады, бұл адамдар арасындағы өзара байланыстардың адамгершілік сипатын қамтамасын етеді, яғни кәсіби қызметін жіне кәсіби компоненттіліктің қажеттіліктерінен шығады.Әрине, әлеуметтік қызметтің этикалық кодекісі кәсіби моральдің ерекше формасы реттінде әлеуметтік жұмыстың этикасын ерешелеп отырады. Осы қызмет түрлерінің ерекшеліктеріне ықпал етеді. Неге әлеуметтік жұмыстың жүйесіне кәсіби моральдық ерекше формасы қажет. Кәсіби этиканың әртүрлі формалары интенсивті іздестіруде әрекеттер әлеуметтік және кәсіби топтарлы шығаруда дифференцировандық подхот. Еңбектің кәсвіби бөлімінде нормалардың сипатына ізін танытады, яғни кәсіби қызмет саласында адамдармен өзара қарым-қатынасын реттейді, әсіресе бұл кәсіби қарым-қатынаста көрінеді, яғни адамдардың әлеуметтік тәртібін тәрбиелеумен айналысатын, олардың әлеуметтік мәселесін, олардың әртүрлі қажеттіліктерін қанағаттандыру және қызмет саласында ұсынады. Кейінгі кезде адамдардың әлеуметтік қауыпсыздық проблематикасымен байланысты әлеуметтік этиканы дамыту туралы сұрақ қойылуда. Бұл тек материалдық толық жетілдірудің қажеттілігімен ғана байланысты емес, сонымен қатар психологиялық, адамдардың өміріндегі әлеуметтік рухани және қоғаммен да байланысты. Әлемде кәсіби әлеуметтік этика қалыптастырудың бастапқы этапында белгілі; қазіргі кездге қарағанда болашағы өте кең.

Әлеуметтік қызметтің этикасы – бұл кәсіби моральдың түрі, яғни өз алдында әрекет кодесісін ұсынады, адамдар арасындағы өзара қарым-қатынасдың адамгершілік сипаттарын қамтамасыз етеді, кәсіби қызметтің және кәсіптің кампентентіліктің қажеттілігінен шығады. Кәсіби қызметтің белгілі түрлері үшін қоғамда адамдардың нормалар әрекеті және моральдык қажеттіліктерін жалпы сипаттарына қарамастан әрекеттің ерекше нормалары бар. Әлеуметтік қызметтің мамандығы бұл өзінің кәсіби моральдық міндеттерін мүлтіксіз орындайды. Әлеуметтік қызметтің мамандығынының ерекшелігі біздің қоғамдағы әлеуметтік дамудың қызметтік функциялар ерекшелігімен байланысты. Сондықтан әлеуметтік жұмыстың құндықтары және этикалық принциптері мамандардың этикалық кодекісіне әсер етеді, яғни тәжірбиелік қызметтің бағдарына қымет етеді. Әлеуметтік қызметтер өзгеріссіз қалаиын құндылықтар кешенің ұстанады. Осы кәсіби қызметі үшін адамдардың лайыққа және әлеум әділеттілікке, сәттілікке ұмтылу тән. Әлеуметтік жұмыстың этикасы бұл – моральдық құқықтарды міндеттерді, индивидуалдық еркіндігін және қоғамдық қажеттіліктерді, еркіндік және жауапкершілікті үйлестіру. Ол әлеуметтік қызметтің моральдық таңдау басты мүмкіншілігіне әсер етеді, яғни оның клиентпен қарым-қатынасы бойынша адамгерэ әрекеттерін анықтайды. Мамандардың заңдастырылған лигитимді атрибуттары бар – бұл оның кодексі үшін немесе этикалық стандарттар үшін өңделген, яғни принциптер жүйесін ұсынады, мамандардың күтімін анықтайды. Көптеген мамандықтардың этикалық кодекісінің жалпы адамдық және принциптері бар. Бірақта әрбір нақты мамандықта спецификалық ережелер бар. Әлеуметтік жұмыстың этикалық кодекісін басты масты мақсаты бұл клиенттің қызығушылығы жұмыстың принципін даусыз анықтау. Кәсіби этиканың кодекісі жалпы этикалық нормаларға спецификалық міндеттерге және нақты ережелергенегізделеді. Кәсіби поптың мүшелері өзінің клиенттерінің алдында, басқа кәсіби топтың әріптесінің алдында және қоғам алдында міндеттері бар. Дегенмен, әлеуметтік қызметтер мемелекет тарапынан қолдау болмаған жағдайда өзінің кәсіби міндеттерін орындай алмайды. Барлық кәсіби бірлестіктер өздерінің мүшелерінің қызметін бақылауы қажет және әлеуметтік қызметтер үшін кәсіби құқықтарын байқауда кепілдік беруі керек. Сонымен, этикалық кодекс әлеуметтік қызметтер не үшін жауап береді және қалай істеу керек екендігін анықтайды. Сондықтан, этикалық кодекс жауапкершілік туралы формализацияны білдіру ретінде функуционаланады; 1) қоғам алдындағы мамандақтар, яғни осы мамандықта бекіту; 2) тұтынушы қызмет алдында мамандықтың өкілі; 3) өз мамандығының алдандаңы мамандар. Этикалық кодекстің заңдастыру функциясын орындаудан басқа келесі міндетер бар:

—Нақты өлшемдерді ұсына отырып, мамандардың беделін қорғау, яғни мамандардың әрекеттерін реттеу үшін қабылдау мүмкіндігі. —Мамандардың жете білушілікті және адал ниеттік жұмыста мүмкіндік туғызады. —Адамдарды практиканы жете білмеушіліктен немесе көңіл бөлмеушілік жағынан эксплуатациядан қорғау. Сонымен, этикалық кодекстің басты мақсаты, клиентті қорғауда жұмыстың принципін мүлтіксіз анықтау. Әлеуметтік жұмыс этикасы басты принципіне мыналар жатады: Әрбір адамдардың қоғамдық жағдайына өздерінің есебінен ақша сауға міндетті және өз-өзін іске асыруға мүмкіндігі бар. Әлеуметтік қызмететр өздерінің қызметінде әлеуметтік әділеттілік принциптерін жетекші етеді. Әлеуметтік қызметтер адамдардың құқықтарын құрметтейді және БҰҰ-ның адам құқығы декларияциямен сәйкес әрекеттенеді. Осы облыстарда басқа да халықаралық конвенциямен біге әрекет етеді. Әлеуметтік қызметтер топтағы, қоғамдағы, жеке адамдарға көмек көрсетуде өздерінің барлақ білімін және дағдысын бағыттауға міндетті. Сонымен қатар тұлға және қоғам арасындағы конфликтіні шешімге әлеуметтік қызметтер қажет еткен әрбіреуіне көмек көрсетеді. Әлеуметтік қызметкерлер өз қызметтерінде жеке адамдардың дербес құқықтық, конфиденциальдық және жауапкершілік қолдау информациядағы принциптерді байқайды; әлеуметтік қызметкерлер өз клиенттерінің жағдайлары үшін тығыз байланыста болады. Әлеуметтік қызметкерлерге клиенттің сұрақтарын шешу кезінде минимумдарға дейін, құқықтық күштеуге қолдану керек; әлеуметтік жұмыстың тұлғаларды қолдануда жанама және тікелей; билік құрылымдары сыйымсыздық; Әлеуметтік қызметкерлер адамдардың кәсіби ассациацияда қабылданған этикалық кодекстерін ұстанады. Қазіргі кезде жұмыссыздық жағдайда азаматтардың көбісі өзіне лайықты немесе еңбек ақысы қанағаттандылылмайды, бұл өздерінің кәсіби құштарлықтарын өзгертуге мәжбұр немесе оны түбірімен өзгертуге, оны қызметкерлердің жаңа саласына бағытталады; олар жұмыспен қамту бөлімдерінен путевкамен әлеуметтік қызмет мекемесіне келеді және қандай жұмыс болса да соған келіседі. Мұндай адамдардың кәсіби дайындықтары жоқ, яғни әлеуметтік қорғау жүйесінде жұмыс үшін жетпейді, бірақ та жеке квалификациялық кадрлар және жалпы кадрлардың жітіспеушілік жағдайында қабылдауға мәжбүр. Ең бастысы – осы қызметте барлық адамдар моральды түрде дайын болмайды. Бұл себептерінің бірі болып табылады, яғни мамандардың қызметі үшін бақылаудың қосымша формалары — кәсіби этикалық кодекстер. Практикада мамандардың әрекеттеріне және тәбиені реттеу үшін толық құралдар бар. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде процестің қатысулар арасындағы құқықтық қарым-қатынасты реттеу әрекет етеді – Қазақстан респубикасының Конституциясы, Қазақстан респубикасының заңы, Президенттердің жарлықтары және биліктің жергілікті органдардың қаулы (располажения) және жүелердің әкімшілік терттеу – уставтар, ереже, қызмет инструкциялары және жүйе есебі де қарасчтырған. Соныман қатар осы құралдар жеткіліксіз. Олар күнделікті әлеуметтік жұмыс практикада пайда болған ситуациялар және әртүрлі қарама-қарсылықтар жаулап ала алмайды. Бұл өңдеуді қажет етеді және кіріспені икемді және шынайлықпен жүйе бақыланады.Мұндай жүйелік бақылауды әлеуметтік қызметтің этикалық кодекс болып табылады, яғни кәсіби маральдың басты принциптерін қалыптастыруын және жеке тұлғаның ерекшеліктерін көрсетеді, оның әлеуметтік қызметінің сапасының қызметінде кәсіби жарамдылықты көрсетеді. Сонымен қатар әлеуметтік функцияны меңгереді, бұл қоғамдық мамандығына қойылған. Этикалық нормалардың жиынтығы рационалдық, уақытпен тексерген және ашық әлеуметтік шындықта кодекстік статусын меңгереді (латын тілінен аударғанда codex~ кітап), бұл өзіне адамдардың нормаларды ұсынатын, әлеуметтік қызметтің кәсібін одақтар мен ассациациясы қабылданған және келешектегі кәсіби қызметтегі этикалық құқықтардың сатандарттардағы қызметін орындайды. Әлеуметтік қызметтің этикалық кодекісін басты мақсаты – қоғамда және кәсіби қызметте әлеуметтік әділеттілікті немесе адамгершілікті, гуманистік идеалдарды іске асыруғы көмектесу, ал басты міндеті – әлеуметтік қызметті және кәсіби әркекеттердің эталонына қызмет етеді. Әлеуметтік жұмыстың этикалық кодекісі қоғамда белгілі функцияларды орындайды, оның регламентациялаудың тәсілдерінің бірі болып табылады, яғни субъективті қызметкерге моральдық нормаларға әсер ететін және өлшемін анықтайды және олардың күнделікті әрекет тәсілдерін анықтайды. Белгілі өлшемдерді құрастыра отырып, қызметкерге қатысушылар арасындағы адамгершілік қарым-қатынасын қалыптастыру үшін қажет, яғни этикалық кодекстер келесідегідей функцияларды орындайды: — Этикалық регламентацияға адекваттық мамандықты қамтамасыз ету; — Кәсіби қызметтегі біріңғай моральдық адамгершілік негіздерін құру; — Кәсіби жарамды мамандықтарды анықтау үшін базалық өлшемдерге қызмет ету; — Оларға ұсынылған біріңғай этикалық талаптардың негізінде мамандардың әрекеттерін бір ізге салу; —Жалпы жүйелік құндылықтарды анықтау негізінде бір бағыттылық әрекетті қамтамасын ету; — Қызмет негізінде қойылған этикалық нормалардың қарама-қарсы еместігін қамтамасыз ету; — Әлеуметтік қызметтің әрекеттерін және этикалық тәртібін қамтамасыз ету, олардың әріптестері және әлеуметтік қызметтер; — Жеке мамандар терінде сонымен қатар әлеуметтік қызметте әрекетті орнын басушылықты қамтамасыз ету; — Этикалық нормалар және принциптер шеңберінде қойылған міндеттерді шешу үшін әлеуметтік қызметкерге белгілі бір еркін әрекет бері;

Әлеуметтік қызметкер өз алдында спицификалық кәсіби топты ұсынады. Солай болғандықтан олар қызметтің спицификалық субъектісінің жиынтығы болып табылады. Олар туралы тек дерексіз объект ретінде ғана айтылмайды, сонымен қатар әлеуметтік организм туралы айтылады, соған сәйкес оған қоғамдағы әлеуметтік рөлін, әрекет және тәртіп стериотиптері ретінде сипатталады. Осы әлеуметтік организмдерді ішкі этикалық нормаларының белгілі бір жиынтықтары бар, олармен саластырғанда оның әрбір жеке өкілдерінің әрекетімен және тәртібімен анықталады және бағаланады, сонымен бірге жинақылық ұйымдарымен бірге құрылымдар да жатады. Қызметтің басқа салалары сияқты әле жұмыста адамгершілік нормалар эмпирикалық түрде қойылады және қазіргі кезде берілген облыстарды және жинақталған тәжірбиелерге ғылыми зерттеудің есебі мен жетілдіру әлі де болса жалғасуда. Халықты әлеуметтік қорғау саласында практикалық қызметтің барлық тәжірибие есебінен өңдеуге ол міндетті, фундаменталдық және қолданбалы ғылымдарға жету; Оған жалпы адамзат құндылықтарды толтыру және дамыту қажет, оған қарама – қарсылық көрсетпеу керек; Оған көп функционалды болуы керек, яғни әлеуметтік жұмыста пайда болған барлық қарым – қатынастың және өзара әрекеттерде қолданылатын; Кодекс кәсіби қызметтің мәніне толығымен қатысты белгілі бір принциптерде негізделуі керек; Кодекстің принципі және нормасы меңгеру және орындау үшін рұқсаттылықпен ажырата білу керек. Кодекс шеңберінде кәсіби мораль маманның қызметі және әрекеті алдын ала жазылады, келісушілік талаптардың тәртіпке келтіру жиынтығы ретінде болады, яғни белгілі бір жүйе ретінде оның кәсіби міндеттерінің мазмұны болып табылады. Кәсіби кодексте маманға көрсетілген анализ талаптары ереже ретінде көрсетіледі, олар екі нормативтік топтарға шартты түрде мәлімдеу мүмкін: -Бірінші топ- бүл кәсіби қызметтің нәтижесіне және мазмұнына, сапасына деген қажеттілік; -Екінші топ – бұл мамандардың жеке тұлғалығына деген талаптар. Моральдық норманың жүйесін құру мәселелері бұл этиканың қызықты және қиын мәселелердің бірі.Мысалы, мынандай С.Кьеркегор “Гармоническое развитие эстетической личности” деген өз еңбегінде тұлғаның еркіндігін таңдауда біріктіруге ұмтылады, бұл қандайда моральдық немесе этикалыққа негізделген. Ол әрқашанда адамгершілік кодекстерінің жалпы мәніне ұмтылады, солай болғандықтан олар құрыла бастады, анығырақ айтқанда, адамзат өмірінің процессінде қойылады және одан кейін барлық адамдарға және қандай да бір жаңғдайда, барлық уақытта есептелінген, абсолютты, әмбебап ретінде құжатталынады. Бірақ қандай да бір кодекс ұйып қалған, өлі құжат болмайды – ол кәсіби топтың немесе қоғамның қажеттілігіне жауап беруі керек (егер кәсіби этикалық кодекс туралы айтылса) және қоғамдық қарым – қатынастың дамуымен және кәсіби қызметтің мақсаты, міндеттері және мазмұнымен бірге күнделікті жетілдіру.

Этикалық нормалардың позициясы мен кәсіби қызметті бағалай отырып, тенденцияның пайда болуының бірі, бұл ғылыми қызметкерлер және практиктердің ұмтылуы, біздің елдегі халықты әлеуметтік қорғау саласындағы жұмыс бастылық өзіндік этикалық кодекстерді өңдеу болып табылады, мұнда олардың қызметін регламентациялаушы еді, адамгершілік және моральдық тұрғыдан жеке тұлғалық мамандардың қалыптасуына әрекеттену және мүмкіндік туғызу. Осы бағыттағы ғылыми ойлау бұл кодекс сияқты өңдеудің өзіндік фактілеріне қарағанда ол мағыналы. Әлеуметтік қызметкердің қандай да бір түрі ретінде әлеуметтік жұмыстың барлық аспектілерінде ғана әлеуметтік қызмет туралы ережелер, жұмыскердің қызмет инструкциясы және сол сияқты құжаттар, пегитимизациялық қызметтер әлеуметтік заңдылықтармен азғантай дәрежеде регламентацияланады. Бұл әрине әлеуметтік қызметкер кәсіби практикалық қызметте этикалық нормалардан тыс келеді деген сөз емес, мұнда олардың ішкі кодификацияның болмауы туралы айтылуда. Әлеуметтік жұмыста этикалық кодекстердің өз бетімен қалыптасуы бұл мамандардың әрекеттенуге және шешім қабылдауға ұмтылу дегенді білдіреді. Мысалы мынандай, американдық әлеуметтік қызметкерлер дің этикалық кодексті қабылдау және өңдеу бұл олардың күнделікті практикалық қызметтегі этикалық норманың кәсіби топтарын бақылаудың басты шарты болыл табылады. Бірақта бұл үшін осы нормалар мамадардың күнделікті әрекетін көрсету және шешім қабылдауда белсеңді рөл ойнау үшін оларға кәсіби қызметтің күнделікті ішкі реттеуші факторларды ауыстыру, яғни интерполизациялау қажет. Тек осы қажеттілік әлеуметтік қызметкердің этикалық кодексіне кіріспе және әлеуметтік қызметкерлер әрекетіне және тәртібін реттеуде толық және жеке меншіктік жағдайда өңдеуді қажет етуге негізделінеді, бұл маманға қызметіне баға беруге және реттеуге, анықтауға мүмкіндік береді. Осыған қарамастан адамгершілік – бұл тұлғаның индивидуалдық сапасы, кәсіби топтың өкілдері үшін жалпылама түрде болады, бұл деген сөз мақсаты, принцитері, моральдық нормалары және ережелері кәсіби қызметі үшін ең бастысы қызметті анықтауда өзгешелік “шеңберінде” рөлдің жиынтығы ретінде ойнайды. Осындай сипаттама әлеуметтік жұмыстың этикалық кодексі – олар этикалық шегін анықтайды, яғни мамандар өздерінің қызметін ұйымдастырады. Кодекстің ережелері нақты және бір қалыпты рекомендация бермейді, мұдай жағдайда әлеуметтік қызметкер шешім қабылдай отырып, өзінің әрекітін этикалық кодекспен салыстырады. Басқа жағынан, этикалық кодекстің болуы әлеуметтік қызметкерлерді өз бетімен шешім қабылдау дан және қабылдаған шешімге байланысты аяқталған нәтиже үшін жауапкершілік болмайды.Әлеуметтік қызметкердің өз беттілігі және еркіндігі кәсіби этикалық кодекс түрлерінде бекітілген, берілген қоғамдағы нормативтік бастаулар қабылдаудан тұрмайды, керісінше олардың негізінде іс-әрекеттерде және шешім қабылдауда.

Әлеуметтік қызметкердің басты этикалық кодекстердің бірі ол моральдық норма – әлеуметтік қызметкердің мінез- құлқы және қызметіне оның әлеуметтік жұмыс субъектісімен қарым-қатынасы барлық жағдайларына және ситуацияларына деген әділеттілік бұл жалпы мазмұнын талап етеді. Әлеуметтік жұмыста кәсіби моральдің нормасы бұл тек мақсатқа жету үшін құралы емес, сонымен қатар маманның мінез – құлқын реттеуші құралы. Кәсіби моральдық нормасы бұл императивтер, тұлғаның және топтық, әлеуметтік өзара әрекетіне объективті негізделген және мамандардан белгілі бір әлеуметтік қажеттіліктерді және мінез-құлықтың кәсіби негізін талап етеді. Кәсіби моральдық нормалары қарым-қатынастың әртүрлі дәрежелері бар, осыған байланысты әлеуметтік қызметкердің жалпы және жеке кәсіби моральдық нормаларды ажыратуға болады. Әлеуметтік жұмыста жалпы кәсіби моральдық нормалар маманның шынайықарым-қатынасының үлкен спектрін жаулайды. Мысалы, гумандылық көрсету, адамға сүйіспеншілік таныту, жалпы клиент үшін жетуге ұмтылу, әрине нормалар болып табылады, мұнда әлеуметтік қызметкерге күнделікті қызметте жетекшілік етеді, дегенмен осы талаптардың мәні бұл соншалықты белгіленбеген болып табылады, әрбір тарихи кезеңдерде олар спецификалық мазмұнымен толтырылады, бұл қоғам немесе әлеуметтік топтар нақты кезеңдердегі бағалы жүйелерге әсер етеді. Әлеуметтік қызметкердің кәсіби моральдің жеке нормалары кәсіби қызметтің спецификасын ашады, бұл сол немесе басқа да жалпы нормаларды көрсетеді.Олар субъективтік қарым – қатынасқа маманның біртектілік қарым- қатынастың қандай да топтарға, сонымен бірге кейбір деңгейлерге дейін әлеуметтік қызметкердің әрекет сипатын анықтайды.Осындай нормаларға, мысалы клиентпен қарым-қатынаста шындыққа қатысты. Әлеуметтік қызметкердің этикалық кодекстерінің моральдық нормалардан басқа моральдық ережелерден тұрады – оның еңбегіндегі процессте маманның мінез- құлқына және қызметіне нақты талаптар моральдық ережелер соншалықты икемді және қозғалмалы, олар қоғамдық қарым-қатынастың және халықты әлеуметтік қорғау жүйесі динамикалық дамуына әсер етеді, солай болғандықтан өзінің мазмұнына жаңа талаптарды байыту. Этикалық кодекстер принциптерден тұрады, бұл әлеуметтік қызметкер күнделікті қызметін жетекшелік етуі керек, мысалы клиенттің қызығушылығын қанағаттандыруға көмектесу, оның жағдайына және тұлғалық сапсына объективтік бағы беру және т. б. Айту қажет, яғни принциптер кодекстерге салынған және абсолюттік сипаттамада болмайды.Егер олар қоғамдық моральдің нормалары және принциптерімен қарама- қайшылықта болады. Мысалы осындай, барлық кодекстер сол немесе басқа да конфиденциальдық принциптердің қалыптасуынан тұрады. Осыған сәйкес әлеуметтік қызметкер клиент туралы мәлімет айтуға, клиентпен алынған немесе оның келсімімен тек клиент туралы айтуға құқығы бар, бұл клиенттің мәселесін шешуде қатысады. Дегенмен ситуациялар ерекше емес, мұнда әлеуметтік қызметкер оның клиенттің жасаған қызметтері және басқада әрекеттері туралы жеңе алады. Осындай жағдайда тек конфиденциальдық принципті ғана жетекшілік етпейді, солай болғандықтан конфиденциальдықтың белгілі нақты ситуацияны байқай отырып, қоғамдық қызығушылықтарға және қоғамдық моральға залалын келтіреді. Әлеуметтік қызметкердің этикалық кодекстерімен бірге, әсіресе бұл кодекске қатысты көп ұлттық мемлекетте әлеуметтік қызметкерлерді біріктіру қабылданған, дәстүр және салт-дәстүрлер кейбір дәрежелерге әсер етеді, ең алғашқы форма өзара көмектесу, қайрымдылықтың пайда болй процессінде құрылып шықты,одан кейін- кәсіби әлеуметтік қызметкердің спецификалық түрі ретіндегі әлеуметтік жұмыс.Салт-дәстүрдегі Ресейлік қайрымдылықтың мынандай қызмет формалары бар,яғни әрбір мұқтаждарға көмектесу (“слепня”), көқарас түрінде қоғамдық көмек және т.б.Ұлттық ерекшеліктерді есепке алу басты факторы болып табылады, бұл әлеуметтік жұмыс тиімділігіне, оның қоғамдағы статусына және пристижіне әсер етеді. Әлеуметтік қызметкердің әртүрлі мемлекеттердің ассоциациялар мен одақтарда қабылданған этикалық кодекстер міндетті түрде маманның тұлғалық сапасына талаптардан тұрады. Мамандардың жеке тұлғалығы, оның адамгершілік сапасына әсер етеді, жоғарыда айтқандай практикалық қызмет басты рөл ойнайды, клиенттің псхологиялық мәртебесіне және әлеуметтік өзін-өзі сезінуіне өзара ықпал етеді және барлық қоғамдағы моральдық деңгейге әсер етеді. Осыны түсіне мамандар өзіне және өзінің әріптестеріне моральдық талаптардың жоғарлауын ұсынады және мамандардың жнеке сапасына кәсіби этикалық кодекстердің талаптарын енгізеді. Жеке тұлғалық сапалар кәсіби әлеуметтік қызметкерге өте қажет, бұған 2 негізгі топтарға бөлуі мүмкін: —практикалық қызметте қажетті сапалар (клиентпен жұмыс немесе топтық клиенттер, әріптестермен өзара әрекеттер); —әлеуметтік қызметкердің жеке өсуіне және кәсібилігі үшін қажет сапалар. Көптеген авторлар жеке, үшінші топтарға әлеуметтік қызметкердің жігерлі сапасын енгізеді. Дегенмен бізге ұсынады, яғни жігерлі сапалар клиенттермен жұмыс істегенде, өзіндік кәсіби- квалификациондық және рухани – адамгершілік деңгейінде әлеуметтік қызметкерге өте қажет, өйткені олар сапаның 2 тобында органикалық түрде кіруі керек. Әлеуметтік қызметкерлер облысында мамандарға ұсынады, осыған сәйкес тұлғаның барлық талаптарды орындау – өтірі айтпау, мейрімділік таныту, біреудің қайғысына ортақтасу, еркін күштің болуы және т.б. Кәсіби таңдау әрқашанда тиімді болмайды, профилге сәйкес оқу мекемелерінде немесе жұмысқа қабылдау кезінде іске асырылады.Осыған байланысты кодексте айтылады, яғни маманның күнделікті кәсіби және адамгершілік жетілдіру, оның жеке тұлғалық өсуде өзін анализдеу нәтижесінде және өзімен күнделікті жұмыс істегенде жетуі мүмкін.

Жоғарыда айтылғандай нәтиже шығады, яғни әлеуметтік қызметкердің этикалық кодекстер оның барлық тұрақтылық және орнықтылыұ кезінде жүйе бекітуші болмайды.Ол ашық және динамикалы, бұл мағынаны адамгершілік қарым – қатынас,нормалар және талаптар кодекске әсер етуөзгеріссізқалмауы керек; ол тек қоғамдағы өзгерістерге ұшырау міндетті емес, оның даму динамикасына, арнайы әлеуметтік топтар және индивидтердің өзгеру мәртебесі, бірақ өзіндік кәсіби қызметтің, оның мәнін және мазмұнын, формалары және әдістерін өзгерту мүмкін емес.Осы өзгерістер кодексте енгізілген нормалардың және ережелердің мәніне әсер ететін нормалармен ережелерге енгізуге жағдай жасау керек, мұнда әлеуметтік жұмыстың қандай да бір деңгейде күнделікті кәсіби қызметті іске асыру. Әлеуметтік қызметкерлердің этикалық кодекстеріні талаптарын бақылау – бұл ресми емес, ал оның күнделікті практикалық қызметте жағдайдың тиімді болуы қажет, оның қоғамдық мәні және бағалылық өлшемдері әрбір әлеуметтік қызметкердің байқауда этикалық кодекстердің талаптары қоғада мамандардың жоғарғы мәртебесін бекіту және мойындаудың міндетті жағдайы болып табылады, оның өкілдерінің авторитетін жоғарлату үшін негізделеді, бұл қоғамда және кәсіби топтарда маманның өзін-өзі сыйлауға және өзін-өзі бекітуге әкеледі. Әлеуметтік қызметкермен әртүрлі мемлекеттерде қабылданған кәсіби этикалық кодекстердің айырмашылығы олардың барлығы жалпы мақсаты және тапсырмалар бар. Сонымен қатар, этикалық кодекстер әртүрлі халықтардың спецификалық менталитетімен, олардың ұлттық дәстүр және салт – дәстүрлермен, қоғамдағы әлеуметтік жұмыстың статусы және әлеуметтік экономикалық даму денгейіне байланысты айырмашылық болмауы мүмкін. Егер күнделікті практикалық қызметте әлеуметтік қызметкердің мінез-құлық және әрекеті, оны тұлғалық сапаға әкелетін, этикалық кодекстерді жүйеленген, кәсіби моральдың талаптарынан жауап береді, осыдан шешім шығаруға болады, яғни олар адамгершілік және мейірімділік, қоғамдық және жеке тілектеріне сәйкес келеді. Осындай сәйкес мынаны білдіреді, яғни әлеуметтік қызметкердің әрекеті, мінез-құлқы және жеке адамгершілік бейнесі қоғамдық моральдағы талаптарға жауап беруде үстем болады. Осы барлық мүмкіндіктер қоғамдық моральдың жоғары денгейдегі фактор ретінде әлеуметтік жұмыс туралы айтуға болады. Осындай әлеуметтік жұмыстың функциясы оның қызметін қатысушы процесіне міндетті түрде жағымды моральдарға әсер ету арқасында іске асырылады. Әлеуметтік жұмыста этикалық кодекстердің өз бетімен қалыптасуы бұл мамандардың әрекеттенуге және шешім қабылдауға ұмтылу дегенді білдіреді. Мысалы мынандай, американдық әлеуметтік қызметкерлер дің этикалық кодексті қабылдау және өңдеу бұл олардың күнделікті практикалық қызметтегі этикалық норманың кәсіби топтарын бақылаудың басты шарты болыл табылады.

Бірақта бұл үшін осы нормалар мамадардың күнделікті әрекетін көрсету және шешім қабылдауда белсеңді рөл ойнау үшін оларға кәсіби қызметтің күнделікті ішкі реттеуші факторларды ауыстыру, яғни интерполизациялау қажет. Тек осы қажеттілік әлеуметтік қызметкердің этикалық кодексіне кіріспе және әлеуметтік қызметкерлер әрекетіне және тәртібін реттеуде толық және жеке меншіктік жағдайда өңдеуді қажет етуге негізделінеді, бұл маманға қызметіне баға беруге және реттеуге, анықтауға мүмкіндік береді. Осыған қарамастан адамгершілік – бұл тұлғаның индивидуалдық сапасы, кәсіби топтың өкілдері үшін жалпылама түрде болады, бұл деген сөз мақсаты, принцитері, моральдық нормалары және ережелері кәсіби қызметі үшін ең бастысы қызметті анықтауда өзгешелік “шеңберінде” рөлдің жиынтығы ретінде ойнайды. Осындай сипаттама әлеуметтік жұмыстың этикалық кодексі – олар этикалық шегін анықтайды, яғни мамандар өздерінің қызметін ұйымдастырады. Кодекстің ережелері нақты және бір қалыпты рекомендация бермейді, мұдай жағдайда әлеуметтік қызметкер шешім қабылдай отырып, өзінің әрекітін этикалық кодекспен салыстырады. Басқа жағынан, этикалық кодекстің болуы әлеуметтік қызметкерлерді өз бетімен шешім қабылдау дан және қабылдаған шешімге байланысты аяқталған нәтиже үшін жауапкершілік болмайды.Әлеуметтік қызметкердің өз беттілігі және еркіндігі кәсіби этикалық кодекс түрлерінде бекітілген, берілген қоғамдағы нормативтік бастаулар қабылдаудан тұрмайды, керісінше олардың негізінде іс-әрекеттерде және шешім қабылдауда. Әлеуметтік қызметкердің басты этикалық кодекстердің бірі ол моральдық норма – әлеуметтік қызметкердің мінез- құлқы және қызметіне оның әлеуметтік жұмыс субъектісімен қарым-қатынасы барлық жағдайларына және ситуацияларына деген әділеттілік бұл жалпы мазмұнын талап етеді. Әлеуметтік жұмыста кәсіби моральдің нормасы бұл тек мақсатқа жету үшін құралы емес, сонымен қатар маманның мінез – құлқын реттеуші құралы. Кәсіби моральдық нормасы бұл императивтер, тұлғаның және топтық, әлеуметтік өзара әрекетіне объективті негізделген және мамандардан белгілі бір әлеуметтік қажеттіліктерді және мінез-құлықтың кәсіби негізін талап етеді. Кәсіби моральдық нормалары қарым-қатынастың әртүрлі дәрежелері бар, осыған байланысты әлеуметтік қызметкердің жалпы және жеке кәсіби моральдық нормаларды ажыратуға болады. Әлеуметтік жұмыста жалпы кәсіби моральдық нормалар маманның шынайықарым-қатынасының үлкен спектрін жаулайды. Мысалы, гумандылық көрсету, адамға сүйіспеншілік таныту, жалпы клиент үшін жетуге ұмтылу, әрине нормалар болып табылады, мұнда әлеуметтік қызметкерге күнделікті қызметте жетекшілік етеді, дегенмен осы талаптардың мәні бұл соншалықты белгіленбеген болып табылады, әрбір тарихи кезеңдерде олар спецификалық мазмұнымен толтырылады, бұл қоғам немесе әлеуметтік топтар нақты кезеңдердегі бағалы жүйелерге әсер етеді. Әлеуметтік қызметкердің кәсіби моральдің жеке нормалары кәсіби қызметтің спецификасын ашады, бұл сол немесе басқа да жалпы нормаларды көрсетеді.Олар субъективтік қарым – қатынасқа маманның біртектілік қарым- қатынастың қандай да топтарға, сонымен бірге кейбір деңгейлерге дейін әлеуметтік қызметкердің әрекет сипатын анықтайды. Осындай нормаларға, мысалы клиентпен қарым-қатынаста шындыққа қатысты және т. б. Әлеуметтік қызметкердің этикалық кодекстерінің моральдық нормалардан басқа моральдық ережелерден тұрады – оның еңбегіндегі процессте маманның мінез- құлқына және қызметіне нақты талаптар моральдық ережелер соншалықты икемді және қозғалмалы, олар қоғамдық қарым-қатынастың және халықты әлеуметтік қорғау жүйесі динамикалық дамуына әсер етеді, солай болғандықтан өзінің мазмұнына жаңа талаптарды байыту. Этикалық кодекстер принциптерден тұрады, бұл әлеуметтік қызметкер күнделікті қызметін жетекшелік етуі керек, мысалы клиенттің қызығушылығын қанағаттандыруға көмектесу, оның жағдайына және тұлғалық сапсына объективтік бағы беру және т. б. Айту қажет, яғни принциптер кодекстерге салынған және абсолюттік сипаттамада болмайды.Егер олар қоғамдық моральдің нормалары және принциптерімен қарама- қайшылықта болады.

Қорытынды:

Әдістер – бұл мақсатқа жетудің қысқа жолы. Әлеуметтік жұмыстағы әдіс бұл – клиентті қорғау мен көмек көрсету туралы алға қойған мақсатқа жетуді айтамыз. Бұл жұмыста мен қоғамдық экономикалық, психологиялық-педагогикалық және ұйымдастыру әдістерін қолдануы.

Қоғамдық-экономикалық әдістер клиенттің қызығушылығы мен түрлі мұқтажын қанағаттандыруға байланысты. Психологиялық және педагогикалық әдіс – тура емес, жанама клиентке, оның мінез-құлқы мен көңіл күйіне әсер ету арқылы жүргізілетін әдістер түрі. Адамның санасына ақырындап әсер ету, тәрбиелеу, оның өзгеруіне әкеп соғады. Үлкен маңызды әдістердің түрлері: дәлелдеу, түсіндіру, кеңес, мысалдармен таныстыру, әлеуметтік терапия және оның еңбектегі, лтбасындағы, топтық ойын түрлері.

Ұйымдастыру әдісі адамдардың мінез-құлқының себебіне байланысты болады, яғни қоғамдық және еңбек тәртібі өз санасымен, ойлау қабілетімен жүзеге асырылса, онда ол жауапкершілік пен борышын жүзеге асырады. Ондай шаралар түсіндіру түрінде, ұйымдастыру түрінде өтеді.

Пайдаланған әдебиеттер:
Негізгі:
1.Бербешкина З.А. Этика социального работника // Теория и практика социальной работы: проблема, прогнозы, технологии. – М., 1993
2.Медведева Г.П. Этика социальной работы–М., 2002
3. Осипов В.М. Основы профессиоведения. Краткий курс лекций Саратов.
4. Павленок П.Д. Теория, история и методика социальной работы. 5. Ример Г.Ф. Ценности и этика // Энциклопедия социальной работы. 1994
6. Склярова Т.В. Этические ценности социальной работы // Социальная работа: методология, теория, технология. Саратов, 1998
7. Смирнова Е.Р. Нравственно-профессиональные принципы социальной работы // Теория и практика социальной работы Саратов, 1995
8. Социальная работа: теория и практика. Е.И.Холостова, А.С.Сорвина–М. 9. Теория социальной работы / под. ред. Е.И. Холостовой М., 1998
10. Теория и практика социальной работы: проблемы, прогназы, технологии.

Қосымша:
1. Шмелева Н.Б. Формирование и развитие личности социального работника как профессионала. 2004
2. Шевеленкова Т.Д. О личностной характеристике социального работника // Социальная работа 1992. 3. Этика социальной работы: принципы и стандарты // Российский журнал социальной работы–1995 4. Юнгхолм С.-Э. Гуманистические ценности социальной работы- М., 1996
5. Смирнова Е. Профессиональная этика социальной работы.-М., 1999