ыш, -гіш, -ыс– ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе– ым, -ім, -м

Азіргі қазақ тілі (морфология) ВОУД

 

Морфологияның зерттеу нысаны:Сөздің грамматикалық мағынасын

Сөз және онын формаларын Сөз тұлғаларының қызметін

Грамматикалық категориялар:Септік категориясыШақ категориясы Рай категориясы

Морфема дегеніміз:Сөздің лексикалық-грамматикалық мағыналарын білдіретін бөлшектері

Сөздің мағыналық ең кішкене бөлшегі

Негізгі морфемаға дербес лексикалық мағынасы бар, сөздерге ұйтқы болатын түбірлер

Жалаң жұрнақтар:– ақ, - ім, -қыш– қа, -ла, -пе– шы, -ші, -да

Құранды жұрнақтар– ынды, - малы, -даған– шылық, - ырқап, -іркеп– ыңқыра, - іңкіре

Қазақ тіл білімінде қалыптасқан сөз таптастыру принциптерСемантикалық МорфологиялықСинтаксистік

Сөздерді таптастырудың принциптеріне қатысты пікір айтқан ғалымдар:Қ ЖұбановА ЫсқақовС Аманжолов

Транспозиция терминіне қандай ұғымдарды сыйғызуға болады? ВербалдануАдъективтену

Адвербиалдану

Сілтеу есімдіктері:АнауМынауӘнеубіреу

Көңіл-күй одағайАлақайбәрекелдіТамаша

Жатыс жалғаулы сөз: ӨрттеЖондаҚиятта

Салыстырмалы шырайШұңғылдауМүшкілдеуҰтқырлау

Тәуелді жалғаулы сөз:БалаңызДосымызМүлкі

Барыс септігіндегі сөз:БойғаОйғаҚырға

Дұрыс жалғанбаған көптік жалғауАқылдарМұрттарҰндар

Адвербиалдану дегеніміз:Үстеуге айналуБасқа сөз табынан үстеуге ауысу

Транспозициялық құбылыс

Адъективтену дегеніміз не?Сын есімге айналуСемантикалық жағынан бірте-бірте дами отырып, сындық есімге ауысуТранспозияның бір құбылысы

Туынды сөзге анықтама бола алатындай қатар:Жұрнақтар арқылы түбірден өрбіген сөздер Сөзжасам саласының негізгі ұғымыТұлғалық жағынан өзгермегенмен, мағыналық құрылымы семантикалық сөзжасам негізінде дамыған сөздер

Түбір тұлғасы өзгеріске ұшырап біріккен сөз:АпарБілезікӘкел

Нақ осы шақтағы етістік:Кітап оқып отыӘн салып келедіСу ысып барады

Лексикалану дегеніміз:Бір ұғымның атауы ретінде жұмсалуыЗаттық ұғымға ие болу

Сөз құрамындағы кейбір морфемалардың немесе сөз тіркестерінің тұрақты сипат алуы нәтижесінде олардың жеке сөзге пара-пар қолданылуы

Идиомалық тіркес дегеніміз - Екі немесе одан да көп сөздердің тіркесуінен жасалып, бір ұғымды білдіретін бейнелі сөздер тобыСөз тіркесінің құрамындағы компоненттер мағыналық дербестіктерін жоғалтқанСөз аралық компоненттері ажыратылуға келмейтін сөз тіркесі

Мақсат үстеулі тіркес:Әдейі келді Жорта соқтыҚасақана жасады

Атаушы сөздер:Лексикалық, грамматикалық мағыналары бар, өзге сөздермен әр алуан қарым- қатынасқа түсе алатын дербес сөздерЖетекші сөздер тобыМағыналық дербестігі сақталған өз алдына бөлек сөздер тобы

Күшейткіш үстеуі бар сөйлем:Ауыл реңі мүлдем жүдеу ед Екінші дүниежүзілік соғыс – орасан зор қасірет әкелдіБүгінгі жиналыс тым созылып кетті

Көмекші сөздердің қатарына жататындар: Көмекші етістіктер Модаль сөздер Шылаулар

Дара сөз:Қызметтес ӨнімділікПайдақор

Ономастикалық сөздер:Сәуле, Жанат, ЕржанТабиғат, Мұрат, ҚайратТәкежан, Ғұбайдолла, Құдайберді

Қатыстық сын есім: Шырай арқылы түрлене алмайтын сын есі Бір заттың белгісін басқа бір заттың я іс-амалдың қатысы арқылы білдіретін сөздерСын есімнің жұрнақтары арқылы өзге сөз табынан жасалған есім

Есімдерден зат есім тудыратын жұрнақтарды атаңыз– шы, -ші;– лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік;– хана, -стан, -кеш;

Етістіктен зат есім тудыратын жұрнақтар:

ыш, -гіш, -ыс– ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе– ым, -ім, -м

Бірыңғай көмекші есімді қатар: Жаны, арасҚасы, ортасыАрты, үс

Қатыстық сын есім:АшушаңЖасампазПайдақор

Есімдікке анықтама бола алатын қатар: Заттың орнына жұмсалатын сөздерОрынбасушы сөздер түсінікті я ойды жалпылама түрде мегзеу арқылы білдіреді

Төл сөзді сөйлем: «Табылған ақыл, Мұқа!» - деп, Жарқын айналасына қарады.«Бүгін бастаған істі жайғастыру керек», - деп нағашым маған бұрылды.Айбала: «Еркем», – деп қала жаздап, аузын жиып ала қойды.

Тыныс белгілерін қоюда мына қағидаттар басшылыққа алынады: Сөйлемнің синтаксистік ерекшелігіСөйлемнің мағынасыСөйлемнің интонациясы

Сапалық сын есiмдер дегенiмiз: Заттың қасиет, белгiлерiн бiлдiредiНегізгі түбір сын есімнен болады. Мағынасы жағынан заттың әр алуан сыр-сипатын білдіріп, шырай арқылы түрлене алуға қабілеті бар сын есімдер.

Жалпылауыш сөзге байланысты қойылған тыныс белгісі:Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті: Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек. Бес қарудан — қолында найзасы мен қалқаны, белінде алдаспаны, тақымында бір құлаштай қатқан қара шоқпары барҰлттық ойындар: «Алтыбақан», «Тоғызқұмалақ», «Ақсүйек».

Етiстiктерден сын есiм тудыратын жұрнақтар:– ғы, -кi, - қы, - гi – ғақ, - гек, - қақ, - кек, - ақ,- ек– ық, -ік, -қ, -к

Сын есiмнiң шырайларЖайСалыстырмалыКүшейтпелі

Жай шырай:Заттың белгiсiнiң бастапқы сынын бiлдiредiАрнайы грамматикалық көрсеткіштері, қосымшалары болмайдыШырай түрлерінің бәріне негіз болады

Салыстырмалы шырайдың жұрнақтары:– рақ, -рек, -ырақ, -ірек– лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -те – ғыл, -ғылт, -ғылтым, -шыл, -шылтым

Сөйлемде баяндауыш қызметін атқарып тұрған сындық тұлғаСен бір артық көркемсің Әлсіз адам сүріншек Ол бір жүрген ұрыншақ

Сiлтеу есiмдiктерi:әнi, мiне, анау әлгі, түу, сонау осынау, сонау, сол

Жалпылау есiмдiктерi:бүкiл, түгел, барша бар, барлық, күллі күллі, бар, бүкіл

Тура мағыналы сөз:қара бұзау қара көйлек қара қарға

Морфологияның дамуына 60-жылдары үлес қосқан ғалымдар:Ш.СарыбаевЖ.ШакеновӘ.Ибатов

Морфологияның дамуына 30-жылдары үлес қосқан ғалымдар:Ахмет БайтұрсыновҚұдайберген ЖұбановНығмет Сауранбаев

Сөздің тура мағынасы:Ол менің үлкен балам. Сатып алған қарбызым үлкен-ақ. Анама үлкен тарту жасадым.

Кейіпті көсемшенің жіктемесі: шақтық кейіпті көсемше;түрлік кейіпті көсемше;

күрделі амалдық кейіпті көсемше

Диалект сөз:маңлай бәдірен жар

Шығыс септікті анықтау Көзден кетсе, көңiлден кетедi.

Келінің жаман болса, ұлыңнан көр. Күйеуің жаман болса, қызыңнан көр. Көп оқығаннан емес, көп көргеннен сұра.

I жақ көпше жедел өткен шақтағы етiстiк:жарыстық, алыстық, отырды көрдiк, оқыдық, айттық бөлістік, ойнадық, айтыстық келістік, көрістік, кідірдік

Мекен үстеуі:Жорта айтты, қасақана үндемеді. Ілгері жүрді, төмен түсті. Жоғарыдан ылдилап құлады. Алға қадамдап басты.

Бейнелеуіш:Жыртың-жыртың Қалтаң-құлтаңЕрбең-ербең

Дыбыстық еліктеуіш: қаңқ-қаңқ, қаңқ-құңқ, шаңқ-шаңқ,

Сұраулық шылау арқылы жасалған сұраулы сөйлем:Күн бұлттанып тұр (ма) Әжеміз бүгін келе (ме) Бастық шақырды (ма)

Туынды сөз:Қуырдақ балықшыБастық

Қарсылық мәндi жалғаулықтар:мен, бендегенмен, әйтсе де сөйтсе де, қайткенмен десе де, әйткенмен

Жалпылау есiмдiктерi: бүкiл, түгел, баршабар, барлық, күллі күллі, бар, бүкіл

Септік категориясына тән ерекшелік:септік жалғаулары бірінің орнына бірі жұмсала алмайды;септік жалғауларының мағынасы қимылдың бағытын, шыққан жерін, мекенін, мезгілін, кіммен болғандығын анықтай алады;септік категориясы бір жүйе, парадигма құрай алады;

Сөз түрлендіруші жұрнақ арқылы жасалған сөз:ботақан көлшік сандықша

 

Адамзат есімдерізоонимдер кәсіп, мамандық иесі атаулары туыстық атаулар лауазым атаулар

Бір буынды түбір зат есімдер:ағаш, қоржер, күн су, бу қол, жол

Сапалық сын есім:қарлы қысақ мата жарық бөлме

Салыстырмалы шырай формалы сын есім:тым әдемі қызылдау көгірек ақшылтым

Сан есімнің жұрнақатары:-ау -ер

Еліктеу сөзден жасалған туынды етістік:арбай кекір пысқыр

Көбейтілмелі тәсіл арқылы жасалған күрделі сан есімдер:төрт мың

Сілтеу есімдіктерінің септелген түрі:осында, осымен осының, анаған

Мен ешқашан елімді сатпаймын! Сөйлемдегі есімдіктің түрі:жекеше түрдегі жіктеу есімдігі, аналитикалық тәсілмен жасалған болымсыздық есімдігі

Ойлау-сөйлеу етістіктері: айт, сөйле

Есім негізді етістіктер:сына, тазар ашулан, көмектес

Іс-әрекеттің әлі болмағанын, сөйлеу кезінен кейінгі сәтте орындалатынын білдіретін шақ түрі:жедел өткен шақболжалды келер шақ мақсатты келер шақ

Тіркес құрамында сын есімнің қасиеттерін көрсететін етістік қосымшасы:- -атын,-етін-ған,-ген-мақ,-мек

Бірігу және ықшамдалу жолымен жасалған үстеулер:ендігәрі

Күшейткіш үстеумен тіркесіп тұрған сөз:тым қараңғы тіпті ұзақ аса қажет

Толымсыз көмекші етістік:еді екен емес

Мен,бен, пен тұлғасы шылау қызметінде жұмсалған сөйлем:Жарбаңдасып жас күлер құрбысы(мен)Қайрат(пен)ақыл жол табар, қашқанға да қуғанғаАқ шоқыда туған өлең, өлең(мен) ән, сан-салалы жырлар көшіріліп жатталып,әуендеп, толқып тарап жатты

Грамматикалық негізгі ұғымдар:көптік жалғауыграмматикалық форма грамматикалық мағына

Еліктеуіш сөздерге тән белгі:морфологиялық тұлға-тұрпаты бар өзіне тән лексика-семантикалық мағынасы болады еш өзгеріссіз тікелей етістіктермен тіркесе алады

Одағай етістіктердің құрамында баяндауыш қызметінде жұмсалып тұрған сөйлем:МоҺ! моҺ! – деп кешкі тымық даланы басына көтерді Құр-құр...р р. Әй, әй!-десті үйдің ішінен екі дауыс Әт-те-ге-не-ай – деді ол таңдайын қағып

А.Байтұрсынұлы бойынша, жекіргенде айтылатын одағай:қой тәйт тек

Біреулердің сөзіне сүйену арқылы не бір нақты дерек негізінде білдірілетін сөйлеушінің пікірі арқылы нақтыланатын модальдылық мағынаны көрсететін сөйлем:Ашу – дұшпан, ақыл-дос деген екен Әсіресе, жандарал кеңсесі ашулы дейді Алты айдан кейін қайтарады деген сөз бар

 

Болжал мәнді модаль сөздер арқылы жасалған сөйлем:Би әкесі тіс жарып, ештеңе айта қойған жоқ білем Абылай, мүмкін, осы болар Қазекең жыбырламай тұра ма, біреу Дәрменді көрсете қойса керек

Морфологияның басты ұғымдары:грамматикалық мағына, грамматикалық амалдарграмматикалық категориялар, сөз таптары сөз, сөз формасы

Туынды түбірлі сөз:баспагер көнетоз

Адъективтенубасқа сөз табынан үстеуге айналуөзге сөз таптарынан сын есімге айналу сын есімге айналу сындану

Кәсіп, мамандық иесі атауларын жасайтын жұрнақ-кер

Қатыстық сын есім:ақылды, сабырлы қысқы, басыңқы

Салыстырмалы шырай:ақшыл перде сарғылт түс көгілдір көл

 

Топтау сан есімі:жиырма үштен екіде жиырма-отыздан

 

Еліктеу сөзден жасалған туынды зат есім:дүрсіл сырыл тықыр

 

Сөйлемде анықтауыш боп тұрған сан есім: төртінші участоктың бастығы Перизат Әлимова жолдасқа берілді Бес килограмм қант сатып алды Отызыншы қарашада ойынның он екінші ұтыс тиражы өткізілді

 

Қабаттасып қолданылып тұрған есімдік:сіздер өздеріңіз олар өздерімен өзім

 

 

Жақтық мағынада қолданылатын жіктеу есімдігі:олар менік біз

Қимыл-қозғалыс етістіктері:ауна, аудар

қаш, секір

Құранды етістіктер:көмек көрсет

 

Туынды түбір салт етістіктер:көзде, баяндакүлімде, жымыңдажолық, кішірей

Салт етістікті сабақтыға айналдыратын етістік қосымшасы:-дір-кіз-тір

Сөйлемде пысықтауыш қызметінде жұмсалып тұрған үстеу:Мен сенімен біргемінӘлібек амалсыздан тоқтадыЕрте ояндым, ойландым, жете алмадымБозбаламын мен де енді

 

Күшейту үстеуі:кейдеОрасан нағыз дәл

Барыс септігін меңгеріп байланысқа түсетін септеулік шылаулар:бұрындейінтаманқарай

Шылау қатысқан сөйлем:Қызыл алманың қышқылы бар Бүгін олар тірі қаламыз деп ойлаған жоқ-тыҰстарасыз аузыңа түсті-ау мұртың Рақым мен әйелі Ақлимамен бірге кетті

 

Ұрып-соғу қос сөзінің жасалу жолы:көсемше-тұйық етістікетістік категориялары арқылы етістік-етістік

Сөйлемде анықтауыш қызметінде жұмсалып тұрған еліктеу сөз:Қым-қиғаш қиқу, сарт-сұрт төбелес болды ды қалдыКүңгірт сөйлеген шаңда-шұң дауыс шықтыАлыстан жалт-жұлт жарқыл көрінді

 

А.Байтұрсынұлы бойынша, ілезік одағайығайри қып уа

А.Байтұрсынұлы бойынша, еліктеу одағайдан туған етістік:шықылдау күмпілдеу шыр-шыр ету

Модальдылықтың берілу жолдары:көптік жалғаулар арқылыинфинитив пен есім негізді сөздер тіркесі арқылы сөйлемнің модальды-қыстырма мүшелері арқылы етістік райларының синтетикалық жіне аналитикалық формалары арқылы

Сөйлемде тек синтаксистік қыстырма мүше қызметіндегі модаль сөздерқисыны, керекбәлкім,әрине әлбетте, шынында қажет, асылы

Зат есімге де, етістікке де жалғанатын қосымша морфема:жіктік жалғаулары-сың, -сің-мын, -мін

Туынды түбірлі сөз:көнетоз баспагер кірбің

 

Адвербиалдану:сөйлемде пысықтауыш қызметін атқару басқа сөз таптарынан үстеуге айналу үстеуге айналу

Кәсіп, мамандық иесі атауларын жасайтын жұрнақ-шы

Қатыстық сын есім:қысқы, басыңқы ақылды, сабырлы балалы-шағалы

Күшейтпелі шырай:тап-таза кеңсе сап-сары түс аппақ орамал

Топтау сан есімі:екіден

Туынды еліктеу сөз:ыржаң арбаң жалтаң

Сөйлемде бастауыш боп тұрған сан есім:Біреу тойып секіреді, біреу тоңып секіреді Біреулері қара қоңыр бешпенттерін, екіншілері жамаулы, сұр шекпендерін киген

 

Сөйлемде анықтауыш қызметінде жұмсалып тұрған есімдік:Барлық колхозшылар жұмысқа шықты Мен сол елсіз құзды мәңгі ұмытпаймын Бұл үйді мен анадайдан танып келемін

Сөйлемде пысықтауыш қызметінде жасалып тұрған есімдік:Сендермен қашаннан аға-інілі болғанмын Қызды әлдеқашан көріп қойған екен. Осынша соңыма түсетін, мен саған не істедім?

Қимыл-қозғалыс етістіктері:қаш, секір зыт, домала ауна, аудар

Аналитикалық етістіктер: барса екен, келсе екен бара сал, келе сал

Осы шақтың жұрнақтары:-ып(-іп,-п) + қалып етістігі -ғалы,-гелі + қалып етістігі-а,-е,-й

Сын есімнің қасиеттерін көрсететін етістік қосымшасы:-ушы, -уші-ар, -ер-ған, -ген

Сын-бейне үстеуі:лездежасырынүнемі

Негізгі үстеуден жасалған шырай формасындағы сөз:бұрынырақ кейінірек

Шылау қатысқан сөйлем: Ұстарасыз аузыңа түсті-ау мұртың

Рақым мен әйелі Ақлимамен бірге кетті

А.Байтұрсынұлы бойынша, таңырқағанда айтылатын одағай ах пай-пай апырым-ай

 

А.Байтұрсынұлы бойынша, жақтырмағанда айтылатын одағайжаным-аушіркін-ауапырым-ау

 

Тілімізге араб, парсы тілінен ауысқан модаль сөздер:әлбетте бәлкім лазым

 

Сипаттамаға сәйкес келетін ғалым:А. Ысқақов «Қазіргі қазақ тіліндегі үстеулер» еңбегінің авторы1974 жылы шығып, 1991 жылы қайта өңделген “Қазіргі қазақ тілі” атты оқулықтың авторы

Грамматикалық құрылыстың қаралатын саласы:грамматика

Әрбір тілдің өзіне тән грамматикалық амал-тәсілдердің жиынтығы:грамматикалық құрылыс

Морфологияның зерттеу объектісі:сөздің түрлену, түрленбеу жүйесісөз таптарыграмматикалық категориялар

Қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар:грамматикалық мағына грамматикалық форма

A) грамматикалық категория

 

Сөздің нақтылы лексикалық мағынасымен жарыса отырып, сол лексикалық мағынаны айқындай, саралай түсетін, я сөйлемдегі басқа сөздермен қарым – қатынасқа түсу нәтижесінде туатын жалпы мағынаны А. Ысқақов....... атаған.грамматикалық мағына

Грамматикалық мағына – сөздің тым жалпы мағынасы, сол сөздің әр түрлі тұлғалар арқылы түрленуінің нәтижесінде немесе басқа сөздермен әр алуан қарым- қатынасқа түсу салдарынан пайда болатын және сөздердің бір-бірінен бөлінбей, керісінше белгілі бір грамматикалық топтарға ортақ қасиеттер арқылы біріктіретін жалпы мағыналары болып табылады деп анықтаған ғалым?С. Исаев

 

Жалпы грамматикалық мағына................................ беріледі.ішкі семантиканың абстракциялануы арқылы семантикалық тәсіл арқылы

 

Жалпы грамматикалық мағына сөз топтарының............. сипаты болып табылады.семантикалық

Қабырғасы қайысып қарт әженің,

Қалай тұрам, көзіне жас алғанда – деген өлең шумағындағы жалпы грамматикалық мағыналы сөз:қалай

 

Жалпы грамматикалық мағыналы сөз:

Жалғыз қайтты сол жылы, жалғыз қайтты жыл құсы,

Жұмыртқа да таба алмай, балапан да шығармай.жалғызсол

Жалпы грамматикалық мағыналы сөз:

Сенің көзің түпсіз терең тұңғиықтан жаралған….түпсізтерең

Жалпы грамматикалық мағына қандай тәсіл арқылы беріледі?семантикалық

 

Грамматикалық форма арқылы берілетін мағына:категориялық грамматикалық мағын

 

Категориялық грамматикалық мағынаның берілуі:форма тудырушы қосымша арқылыжалғау арқылы нольдік форма арқылы

Категориялық граматикалық мағына....... тәсіл арқылы беріледі.синтетикалық

Категориялық грамматикалық мағынада тұрған сөз:бермебірінші студенттер

Грамматикалық форма арқылы берілген сөз:мағынаны қызылдау сарырақ

Сөйлеу процесінде сөздің басқа сөздермен тіркесіп, байланысқа түсуі, негізгі сөзге көмекші сөздің тіркесуі арқылы, орын-тәртібі, интонация арқылы берілетін мағына:қатыстық грамматикалық мағына

Қатыстық грамматикалық мағына сөздерді топтастырудың........... принципіне негізделеді.синтаксистік

Грамматикалық мағына жасалу тәсіліне, сөздің грамматикалық сипатын айқындаудағы мәніне қарай....... бөлінеді3

Грамматикалық мағынаны берудің тәсілі:3

Нольдік форма арқылы берілген категориялық грамматикалық мағына:ғылым таппайқазақ елі жаз, айт

…Бір жағынан сөздің сөйлеу процесінде түрлену жүйесінің тұлғалық көрсеткіш болып есептелсе, екінші жағынан грамматикалық мағынаны білдірудің жолы болып табылатын грамматикалық ұғым:грамматикалық форма

Тіл біліміндегі грамматикалық ұғымдардың маңыздылығы:тілдің грамматикалық құрылымын танып, ерекшелігін тануда

Сөз әрі лексикалық жүйенің, әрі грамматикалық жүйенің единицасы ретінде қарастырылатын екі жақты құбылыс. Осыған сай сөз мағынасының түрлері:лексикалық және грамматикалық

Категориялық грамматикалық мағына:белгілі бір грамматикалық форма арқылы берілетін мағына

Грамматикалық форма......................белгілі бір топтағы сөздердің, қосымшалар, грамматикалық тұлғалар арқылы белгілі жүйелі парадигма бойынша түрленуі

Профессор А. Ысқақовтың грамматикалық категорияға берген анықтамасы:тілдегі өзіне тән грамматикалық формасы бар жалпы грамматикалық мағына

Грамматикалық категориялары бар сөз таптары:зат есім сын есім етістік

“Грамматикалық категорияның өрісі біркелкі бола бермей, кейбір категориялар тым жалпы, өрісті болса, ал кейбір категориялардың өрісі тым тар, тіпті жалқы бола береді”, – дейді ғалым...........А. Ысқақов

Грамматикалық категориялары бар сөз таптары:зат есім, сын есім, етістік

Қазіргі қазақ тілінің неше сөз табына грамматикалық категория тән?3

Өз ішінде бір – біріне қарама – қайшы қасиетте бола алатын бірнеше тектес, мәндес грамматикалық мағынаның жиынтығын, бірлігі:грамматикалық категория

Лексика-грамматикалық категорияға................................ жатады.болымсыз етістік категориясы

салт-сабақты етістік категориясы етіс категориясы

 

Түбір семантикасына ешбір әсер етпейтін категория:таза грамматикалық категория

Таза грамматикалық категорияны көрсетіп тұрған сөздер:

“Қырық қыз” бұралады, ырғалады

Бұлақтай сылдыр-сылдыр сырғалары.

Сескенбе, кел жігітім, - деген дейін,

Сексен көз жалт-жұлт етіп бір қарады.қарады сырғалары кел

Таза грамматикалық категорияға..................................... жатады.рай шақ есімше

Жіктеу есімдіктері...................... деген ұғымдармен байланысты қолданылады.сөйлеуші

A) тыңдаушы

B) бөгде кісі

Түбір семантикасына қандай да болсын әсер ететін грамматикалық категорияның түрі:лексика – грамматикалық

Сөздер тобының біркелкі формаларға біріктіріліп, белгілі бір грамматикалық мағына беретін ірі-ірі тармақтары:морфологиялық категориялар

Қай тұлға грамматикалық форма бола алмайды?– лы, - лі–кер,-гер–дас,-дес

 

Қандай мағына бірінші пайда болады?лексикалық мағына

Ілік, барыс, табыс септіктерінің тұлғаларының түсіріліп айтылуын және бұйрық райдың ІІ жақ, жекеше, анайы түрін...................... нольдік форма деп атаған.Ы. Маманов

Сөйлемде сөздердің арасындағы алуан түрлі синтаксистік қатынастарды көрсетіп, өзі жалғанған сөзге әр түрлі грамматикалық мағына үстеп, сөз бен сөзді байланыстыруда үлкен орын алатын зат есімнің парадигмалық түрлену жүйесінің бірі – септік парадигмасы

«Сырттай бір-біріне ұқсас болса да зат есімнің түбір тұлғасы мен атау септік тұлғасы бір емес, бөлек-бөлек грамматикалық тұлғалар», – деген тілші.........С.Исаев

Сабақты етістікке меңгеріліп отырып, толықтауыштың қатынаста ашық та, жасырын да жұмсалатын септік:табыс

Сөздерді таптастыру пинципі:семантикалық, морфологиялық, синтаксистік

 

Грамматикалық топтарға белгілі бір өзіндік түрлену жүйесі, өзгеру, тұлғалық парадигмасы немесе бұған қарама – қайшы түрленбеу, тұлғалық өзгеріске түспеу тән болып келеді.Сондықтан түрлену жүйесіне негізделген категориялық грамматикалық мағына жүйесі мен грамматикалық категорияларының болу – болмауы сөздерді топтастырудың қандай принципіне негізделген?морфологиялы0

Сөйлемдегі сөздердің өзіне тән белгілі қызмет атқаруы және сол сөздердің тіркесу сипаты қандай принципке негізделеді?синтаксистік

Семантикалық принцип сөздердің қандай қасиетіне негізделген?сөздердің жалпы грамматикалық мағынасына

… өздеріне тән лексикалық та, грамматикалық та мағыналары бар және ретіне қарай, үстеріне әр қилы қосымша реңдер жамап алып, өзге сөздермен әр алуан қарым – қатынасқа түсе алатын дербес сөз:атаушы сөздер

 

… өздеріне тән лексикалық мағыналары солғындаған, лексикалық мағыналарынан гөрі грамматикалық мағыналары басым болу себебінен көбіне әр алуан грамматикалық қатынастарды білдіретін сөздер:көмекші сөздер

Ешқандай ақиқат ұғымдарды білдірмейтін, тек адамның әр алуан көңіл- күйімен әр қилы сезім райларын білдіру үшін қолданылатын сөздер:одағай сөздер

Жалпы лексика – грамматикалық сипаттары мен белгілері бәріне бірдей ортақ болып келетін сөздердің тобы: сөз табы

А. Ысқақовтың «Қазіргі қазақ тілі» еңбегінде көрсетілген сөз таптары: зат есім етістік шылауС. Исаев қазақ тілінде сөз табының неше түрін көрсетеді?10

А. Байтұрсынов “Тіл құралы” атты еңбегінде сөздерді.............. бөледі.атаушы сөздер, шылау сөздер, одағай

Бір жанымның қамы үшін жүрдім саяқ,

Не қыламын бұл малды жаннан аяп – осы өлеңдегі қолданылған “үшін”:шылау септеулік шылау

Зат есімнің ең негізгі белгісі:субстантивтік мағынаны білдірузаттың атын білдіру

Адамзат есімдерінің анықтамасы:адам атауларымен байланысты ұғымдардың аттары мен кісі аттарын атау

Адамнан өзге жан-жануарлардың, заттар мен нәрселердің, заттық ұғымдардың атауларын түгел қамтитын зат есім.......ғаламзат есімдері

 

Адамзат есімі -.......

Әкең жақсы кісі еді-ау жамбас жеген,

Жақсыдан жаман туса оңбас деген.әкең

Көзбен көріп, қолмен ұстауға келмейтін, тек ойша ғана сезінілетін зат есім:дерексізабстрактілі

Көзбен көріп, қолмен ұстауға болатын зат есімдер:деректі конкретті

Затты жеке-даралап атамай, оның жиынын тобымен атайтын зат есім:көптік мәнді есімдер

Көптік мәнді есім:жүн кірпік ұн

Зат есімнің түрлену жүйесі:септелу, көптелу, тәуелдену

Заттың сапасын, сипатын, қасиетін, көлемін, салмағын, түсін, білдіретін лексика – грамматикалық сөз табы:сын есім

Сын есімдер семантикалық мағыналарына қарай....... топқа бөлінеді.2

Заттың әр алуан сыр-сипатын, түрі мен түсін, сыры мен сапасын, дәмі мен иісін білдіретін сөзсапалық сын есім

Бір заттың белгісін басқа бір заттың я іс-амалдың қатысы арқылы білдіретін сөз:қатыстық сын

Заттың белгісі я сипаты біркелкі болмай, рең жағынан әр түрлі дәрежеде болатын, демек, сипатының я белгінің бір затта артық, бір затта кем болатынын білдіретін сын есім:шырай формасысапалық сын есім

А. Ысқақов көрсеткен шырай түрі:4

А.Ысқақов көрсеткен шырай:жай, салыстырмалы, күшейтпелі, асырмалы

А.Ысқақов заттың белгісін, түсін, сапасын, көлемін, салмағын тағы басқа сондай негізгі сын-сипатын білдіретін сапалық сын:жай шырай

Бір заттың сынын екінші заттың сынына салыстырып, сол салыстырылатын белгілердің бір-бірінен я кем, я артық екенін білдіретін шырай:салыстырмалы

Заттың бастапқы сындық қасиетін күшейте түсетін шырай:күшейтпелі

Заттың сындық қасиетін я тіпті асыра көтеріп, я тым асыра төмендететін шырай:асырмалы

“Затты тану жолының ең бастысы – екі заттың біркелкі белгісін біріне-бірін салыстырып барып тану. Өйткені, шырай болмашы, аз белгі болса да екі не одан көп объектінің ара қатынасындағы біркелкі сапа-сынынан келіп шығады. Салыстырудың бәрі шырай емес. Ол затты тану әдісінің бір ғана түрі”, - деген ғалым:Ғ.Мұсабаев

Профессор С.Аманжолов бөлген шырай:жәй, шағын, салыстырмалы, таңдаулы

“Қазақ тілінде мағынасына және тұлғасына қарай бес түрлі шырай бар. Олар: салыстырмалы, бәсең, шағын, күшейтпелі, үдетпелі”, - деген ғалым:Ғ.Мұсабаев

Н. Сауранбаев көрсеткен шырай түрлері:салыстырмалы, таңдаулы, шағын

С. Исаев шырайдың неше түрін көрсеткен2

“Жай шырай” деп аталатын сын есімдерде шырай мағынасы жоқ екені ашылды. Ендеше, жай шырай деп атаудың өзі қате екені айқын деген ғалым:Ғ.Мұсабаев

Сын есімдер қандай жағдайда бастауыштың қызметін атқарады?субстантивтенгенде

Қазақ тіліндегі сан есімнің мағыналық тобы:6

Бірлік, ондық, жүздік, мыңдық сандардан құралған сан есім:есепті

Есептік сан:қырық жеті

- ыншы; - інші формасы арқылы жасалатын сан есім:реттік

Белгілі бір заттар мен құбылыстың сан мөлшерін дәл атамай, тұспалдап қана айтатын сан есім:болжалдық

Мыңдаған деген сан есімнің мағыналық тобыболжалдық

Заттың атын, сынын, санын, я олардың аттарын білдірмей, бірақ солардың орнына жұмсалатын сөз табы:есімдік

Есімдіктер басқа сөздердің орнына қолдануына байланысты неше топқа бөлінеді?2

Есімдіктің мағыналық тобы:7

Жақтық ұғыммен байланысты келетін есімдік:Жіктеу

Жіктеу есімдігі:маған біз сендер

Субстантивтік есімдік:мен не кім

Конверсиялық жолмен берілген есімдікбіреу

Негізінен көрсету, нұсқау сияқты ишараттарды білдіріп, қай? қайсы? деген сұрауларға жауап беретін атрибутивтік сөз:сілтеу есімдігі

Мағыналары жағынан заттар мен құбылыстарды нақтылы түрде білдірмей, белгісіз мәнде айтылатын есімдіктер:белгісіздік

Әлдекім, бірдеме, кейбіреу – деген есімдік тобы:белгісіздік

Еш деген сөзден басталатын есімдік:болымсыздық

Мағына жағынан кем дегенде екі я онан көп заттар мен құбылыстарды жинақтай атау үшін қолданылатын сөздер:жалпылау есімдігі

Дыбыс – сес және бейнелеу етістігі:кісінеу, гүрілдеу, бадыраю, жарқылдау, далбаңдау

Етістіктерді негізгі және функциялық етістік деп бөлген ғалым:Ы.Маманов

Модификациялы етістік:келгіз, айттыр, жазыңқыра, айта сал

Құрама күрделі етістіккіріп келді, шығып кетті, алып кетті

Етістіктің аналитикалық форманты деп белгілі бір грамматикалық категорияның мағынасын білдіретін, қосымша мен көмекші етістіктің бірлігінен тұратын морфологиялық көрсеткішті атаймыз”, – деген ғалым:Н.Оралбаева

Ашық рай және көмекші етістік моделіндегі аналитикалық формант: -п еді; -ған еді; -мақ еді; -ушы еді; -қан екен

Негізгі етіс, ортақ етіс, өзгелік етіс, ырықсыз етіс, өздік етіс деп бөлген ғалым:А.Ысқақов

Жанама қимылды білдіретін көсемше: күлімдей қарады, ашуланып сөйлед

Қазақ тіліндегі көсемшені жеке зерттеу нысанына айналдырған ғалым:Н.Т.Сауранбаев

И. Маманов көрсеткен дағдылы есімшенің жұрнақтары:–атын, -етін,- йтін, -итін

Айғақты және айғақсыз өткен шақ деп бөлген ғалым - Т.Қордабаев

Сөйлеу тілінде табыс септіктегі сөзді, тура толықтауышты керек ететін семантикасы бар етістік: сабақты етістік

Қазақ тіліндегі үстеуді зерттеген ғалым - А. Ысқақов

Еліктеуіш сөз:барқ, бырқ, жарқ, зырқ, күрк

Демеулік шылау:ма, ме, ба, бе, ше, -ақ, -ау

Одағайдың қатары:мәссаған, бәрекелді, әттегенай, о тоба, япырмай

Себеп-салдар үстеубосқа, бекерге, амалсыздан,

Іс-әрекет, жай-күйдің болу мезгілімен сөйлеп тұрған уақыт арасындағы қарым-қатынасты білдіретін грамматикалық категорияшақ категориясы

Қалып етістіктеротыр, тұр, жүр, жатыр

Сөйлеуші лебізінің я сөйлеуші пікірінің ақиқат шындыққа қатысын білдіретін категория:рай

Есімшенің мақсатты келер шағының жұрнағы: -мақ,-мек, -бақ, -бек

-ыс,-іс, -с жұрнағы қай етіске тән? ортақ

Сабақты етістік:аш, айт, бақ, бер

-ды,-ді тұлғалы жіктік жалғауының орны:көсемшеден кейін

Модаль сөздерді жеке сөз табы ретінде қарастыру керек деген ғалым:С.Исаев

Іс-әрекеттің субъектіге қатысын білдіретін етіс түрі:өздік

Мақсат үстеулері:қасақана, әдейілеп

Қимыл, іс-әрекеттің процесін емес, атауын білдіретін етістіктұйықетістік

Етістіктің таза грамматикалық категориясы:Рай категориясыШақ категориясыЖақ категориясы

Аналитикалық формалы етістікКете берді.Жылай салды.Тастап жіберді.

Құранды етістік:Ағалық етті.Көмек қыл.Қызмет ет.

Құрама етістікСұрап алды.Барып қайт.Көшіп барды.

Жіктелген бұйрық рай:Барайын.Бар.Барсын.

Жіктелген қалау рай:Барғың келді.Барғым келді.Барғысы келді.

Сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді сабақтаса байланыстырып, өзі қатысты сөздің белгілі тұлғада тұруын талап етіп, әр түрлі грамматикалық қатынастарды білдіретін көмекші сөз:Септеуліктер

Салаластырғыш жалғаулық:Немесе

Ұштастырғыш жалғаулық:ендеше

Барыс септігін меңгеретін шылаутаман қарайдейі

Көмектес септігін меңгеретін септіктер:қоса

Түбір зат есіммен тіркесетін септеулік:арқылыүшінтуралы

Күшейткіш демеулік-ақ

Шектік демеулік:ғана

Болымсыздық демеулік:тұрмақ

Дыбыстық еліктеуіш:шиқ-шиқтырс-тырсгүрс-гүрс

Бейнелік еліктеуіш:борша-борша митің-митің жылт-жылт

Көңіл-күй одағайы:япырай

Етіс категориясының анықтамасы:амалдың субъекті мен объектіге қатысын білдіру.

Жедел өткен шақта жіктелген сөз:айттым, кеттім тұрдым, жүрдімтұрдың, сөйледің

Модаль сөз:керек, тиісбілем, көрінеді

Жетекші етістікке амалды құлшына, жігерлене тез істеуді білдіретін реңк жамайтын формант:–п таста

Жетекші етістікке амалдың бірте-бірте я дамуын, я бәсеңдеуін білдіретіндей реңк қосатын формант:–п кел

Амалдың басталуын білдіретін формант:–а баста

Амалдың жол-жөнекей істелуін көрсететін формант:–а сал

Амалдың кенеттен, лажсыздан басқа қалыпқа я күйге көшкенін білдіретіндей реңк қосатын формант:–й кет

Өзгелік етіс:сөйлет жазғыз келтір

Келер шақ:келмекбарар

Мекен үстеуі:төмен жоғары артта

Сан есімнің мағыналық тобы:жинақтақ,болжалдық

Қалып(қалып-сапа) етістігі Жат,отырТұр, жүр

Толымсыз көмекші етістік Еді Екен

Өзгелік етіс қай қатарда берілген:Жапқыз, күрет, септірҮйреткіз, үйреттір,Жазғыз, алғыз, салғыз

Ырықсыз етіс жұрнақтары–ыл, -іл, -л

Дұрыс берілген сапалық сын есімдер тізбегі: Ауыр, жеңіл, үлкен, көк Ақ, жасыл, қысқа Сұлу, қоңыр, ұзын

Етістік негізді сын есімдердің қатары кесік, толық, бітік, дөңгелек білгіш, таныс, алғыр

Қай сан есімдерге сөз түрлендіретін, тудыратын формалар қосылмайды топтау болжалдық

Болымсыздық етістікті тап Ұша алмады. Ұшпады.\

Есімше берілген қатар: Баратын еді. Барған еді.

Қалау райлы етістік. Ұшқым келеді. Ұшса игі еді.

Болжалдық сан есімнің жасалу жолдары: дай,-дей,-тай,-тей) шақты, тарта, қаралы, жуық.) -ер

Қас пен көздің арасында, аяқ астынан, құлан таза үстеулерінің жасалу жолдары:Негізгі түбір тіркестерінен Идиомаланған тұрақты тіркесінен

Күрделі түбір мөлшер үстеулер: анағұрлым, бірталай, недәуір

Мақсат үстеулер: қасақана, әдейі, жорта, әдейілеп

Себеп-салдар үстеулері:құр босқа, босқа, бекерге

Еліктеуіш сөздер тобысарт,сырт, гүр-гүр дүңк, қыңқ, гүрс, тарс-тұрс

Қай сөйлемде сан есім емлеге сай жазылған: 30-40-тай адам жиналған екен.1 желтоқсан – ҚР Президентін ұлықтау күні.

Үстеу қатысып тұрған сөйлем: Әлібек амалсыздан тоқтады. Кеше Сүйіндік аға келді Ол сонша өрескел сөз айтты

Сұрау демеулігі:Сенімді ақтар (ма) Аздап қарамай (ма)Келісім бермей (ме)

Тұйық етістіктің қосымшасы: -у

Жалғаулық шылау қатысқан сөйлем. Тыңдаушы мен айтушының арасында байланыс бар.Тау мен тасты сөз бұзар, адамзатты сөз бұзар.Сенім мен сезімді серік еттім.

 

Синонимдес шылаулар:бірақ, алайдая, несебебі, өйткені

Көптік категориясының берілу жолдары:морфологиялық лексикалық синтаксистік

Сын есімге айналу:Адъективтену

Есімдікке айналу Прономиналдану

Дұрыс берілген етіс түрлері Ортақ, ырықсыз, өзгелік Өзгелік, ырықсыз, ортақӨздік, өзгелік, ырықсыз

Ортақ етіс қай қатарда көрсетілген: Апарыс, артыс, ат салыс Жазыс, алыс, салыс

Өзгелік етіс берілген қатар: Жапқыз, күрет, септір жазғыз, алғыз, салғыз

Өздік етіс жұрнағы-ын, -ін,-н

Өткен шақ есімше жұрнағы–ған,-ген қан,-кен

Көсемше жұрнағы: ғалы, -гелі,-қалы, -келі –а,-е,-й –ып,-іп,-п

Ашық райлы етістік: Барды, барады Барып келді.

Босқа, артқа, түнде, баяғыда үстеулерінің жасалу жолдары:барыс, жатыс септік жалғауларының көнеленуінен

Негізгі мекен үстеулері: жоғары, төмен

Есептік сан есім қатысқан сөйлемді табыңыз:Күллі ақыл мен ғылымды тоздыратұғын төрт нәрсе бар.

Пысықтауыш қызметін атқарып тұрған сын есім Жақсы студент жақсы оқиды. Жанар әнді жақсы айтады.

Мөлшер үстеулі сөйлем:Сонша затты қалай көтердің? Онымен кездеспегелі бірталай уақыт болды Ол сонша өрескел сөз айтты.

Мекен үстеуі қатысқан сөйлем:Олар жоғары қарай өрледі. Бар жамандық артта қалды.

Еліктеуіш сөз анықтауыш қызметін атқарып тұрған сөйлем: Үзеңгінің де сыңғыр-сыңғыр үні тыйылған. Күңгірт сөйлеген шаң-шұң дауыс шықты.

Шылау қатысқан сөйлем:Одан бұрын хабарды жеткізіпті. Жаңағы сөзден соң кейбіреулері қуанды.Өлең мен ән ырысын тауыпты-ау.

Салыстырмалы шырай формасындағы сын есімдер:бозғылт, сұрғылт, көкшіл

Есептік сан есімдер: бір, екі,үш, төртмың, елу, алпыс бір жиырма екі, екі жүз елу, қырық

Дұрыс көрсетілген сілтеу есімдігінің қатары: бұл, сол,осы, анау, мынау

Зат есімнен болған есім негізді етістік: сына арқала жазала

Еді, екен, емес етістіктің қай түрі: толымсыз көмекші етістік

Қай етістік негізгі әрі көмекші етістік бола алады:жатыр тұр отыр

Сабақты етістік:оқы сал

Етістіктің есімше жұрнақтары–мақ, -мек, -пақ, -пек ар, -ер, -р,-ген,-атын, -етін

Бөлшектік сан есімнің жасалу жолы шығыс септігі мен тәуелдік жалғауы ілік септігі мен тәуелдік жалғау

Күрделі түбір үстеу: екіталай, жаздыгүні, оқта-текте, күн ілгері

Одағай сөйлем мүшесі қызметін атқарады: субстантивтенгендекөмекші етістікпен тіркескенде

Грамматикалық мағыналарды білдіретін грамматикалық амал-тәсілдер:грамматикалық форма

Жеке я дара заттарға берілген кісі, қала аттары жалқы есімдер

Шылау сөздер қатары: себебі, өйткені кейін, соң, гөрі қорбаңда жылтыра

Еліктеу сөзінің қатысымен жасалған туынды етістік:жымыңда

 

 

Салт етістік: кет(қаладан)ұш (аспанға)

Негізгі етіс орналасқан қатар: арала, қарады, оянған

Келер шақ түрлері:мақсатты болжалды ауыспалы

Өткен шақ көсемше жұрнағы: –ып,-іп,-п

Мезгіл үстеулері:жазда, таң сәріде, түннен ала жаздай, күні-бүгін, таңертең баяғыда, бүгін, қазір, қыста

Еліктеуіш сөздер тобы:сарт, сырт, гүр-гүр дүңк, қыңқ, гүрс, тарс-тарс

Күшейткіш демеулік:–ақ,-ау да, де

Көптік категорияның берілу жолдары:морфологиялық лексикалық синтаксистік