Азақстан депозит нарығының институционалдық құрылымы

Депозиттік операцияларды ұйымдастыру барысында коммерциялық банктер баланс өтімділігін сақтай отырып, мынадай талаптарды ескеруі тиіс:

· депозиттік ресурстардың қаржыландыратын акативтік операциялардың мерзімдері мен сомасына сәйкес келуі;

· депозиттік операциялар банк пайдасын ұлғайтуға немесе болашақта пайда алу үшін жұмыс жасауға тиіс.

· депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде мерзімді депозиттер мен мерзімді салымдардың көбірек тартылуына көңіл бөлу;

· салым иелерінің санын өсіру мақсатында, депозиттік операциялар түрлерін ұлғайтып, қосымша қызмет көрсетіп, жеңілдік жасауға тиіс.

Қазақстан Ұлттық Банкі Басқармасының 2000 жылғы 2 маусымдағы №226 қаулысымен Қазақстан Республикасы банктеріндегі клиенттердің банктік шоттарын ашу, жүргізу және жабу тәртібі туралы Нұсқамасы бекітілді, онда банк салымы шарты бойынша жинақ шоттарын ашу кезінде банк салымшыдан ақшаны (салымды) қабылдауға, банк салымы шартында көзделген мөлшерде және тәртіпте ол бойынша сыйақы төлеуге, және аталған салым түріне арналған банк заңнамасы мен банк салымы шартында көзделген талаптар мен тәртіпте салымды кері қайтаруды міндетіне алады. Ақша (салым) сол салымшының өз атына не алдағы уақытта банктің клиенті болып табылатын белгілі бір үшінші тұлға атына енгізілуі мүмкін.

Банк салымы шартында мынадай міндетті талаптар болуы тиіс: салық қызметі берген құжатта көрсетілген салық төлеуші – клиенттің тіркеу номері, ондай құжатты беру жинақ шотын ашуға талап етілмейтін жағдайды қосағанда; банктің қызмет көрсету шарты оны төлеу тәртібі, сондай ақ заңнамамен белгіленген немесе оған қайшы келмейтін қосымша талаптар. Банк салымы шарты жасалғаннан кейін салымшының талап етуі бойынша банктің ішкі ережелеріне және қоятын талаптарына сәйкес банк клиентінің атына рәсімделген жасалған салымды куәландыратын құжатты банк оған беруге міндетті. Салым құжаты салымшының кітапшасын (жинақ кітапшасы) болып табылады, ол, егер салымшыға тиесілі едәуір сома туралы өзінде ақпаратты сақтайтын болса, әрқашан да жанға жай таптырады». Банк салымы шартын жасау жинақ шотын ашуға негізделеді, ол субъект-салымшыға байланысты белгілі бір градацияға ие болады. Ондай градация жинақ шоттарын ашу кезінде әр түрлі құжаттарды керек етеді. Нұсқама бойынша заңды тұлғалар – Қазақстан Республикасының резиденттері және олардың оқшауланған бөлімшелері (филиалдары мен өкілдіктері) мынадай құжаттарды тапсыруға тиіс: қолдардың үлгісі бар құжатты және мөрдің басылған таңбасы; клиенттің салық есебіне тұрған фактісін растайтын салық қызметі органының берген құжатының көшірмесі; статистикалық картаның көшірмесі; мемлекеттік тіркеуден (қайта тіркеуден) өту фактісін растайтын уәкілетті орган берген белгіленген нысандағы құжаттың көшірмесін ұсынады.

Салымшылар – жеке тұлғалар – Қазақстанның резиденттері ұсынатын құжаттар: қол үлгісі қойылатын құжат; есепке қойылатын фактіні растайтын салық қызметі органының берген құжат көшірмесін ұсынады. Салымшылар – заңды тұлғалар – Қазақстан Республикасының резиденттері еместер және олардың оқшауланған бөлімшелері (филиалдары мен өкілдіктері) ұсынады.

«Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы» Заңға сәйкес банктер салымшыларының (депозиторлардың) мүдделерін қорғау мақсатында салымдарды (депозиттерді) міндетті ұжымдық кепілдік етуді (сақтандыруды) жүзеге арысратын ұйым құрылады. Уәкілетті орган салымдарды (депозиттерд) міндетті ұжымдық кепілдік ету (сақтандыру) жөніндегі ұйымдардың қызметінің құқықтық мәртебесін, құру тәртібін, реттеу мен тоқтатуды белгілейді. Салымдарды (депозиттерді) міндетті ұжымдық кепілдік ету (сақтандыру) тәртібін, сондай-ақ банктермен салымдарды (депозиттерді) міндетті ұжымдық кепілдік ету (сақтандыру) жөніндегі ұйымның өзара қарым-қатынасы уәкілетті органның нормативтік-құқықтық актілермен белгіленеді. Банктер салымдарды (депозиттерді) міндетіт ұжымдық кепілдік ету (сақтандыру) жүйесіне уәкілетті орган бекіткен мөлшерде және тәртіпте жүзеге асыру жолымен қатысады. Бұрын ондай уәкілетті орган Ұлттық Банк болды, ал қазіргі кезде жаңадан құрылған қадағалау функциясын жүзеге асыратын қаржы нарығы мен қаржы операцияларын реттеу және қадағалау жөніндегі Агенттік атқарады. Несие нарығын дамыту үдерісі көбінесе депозиттерді тартуға күш салуға байланысты. Деректерге қарағанда, шетел валютасындағы депозиттердің үлес салмағы қысқара басталуымен доллардың құнсыздану үдерісі басталды. 2002 жылға дейін доллардың өсу үдерісі жүргеніне қарамастан 2006 жыл бұрынғы жылмен салыстырғанда ол 6,1 %-ға ұлғайды. Ұлттық валютадағы депозиттер үлес салмағы артып, шетелдік валютадағы депозиттердің үлес салмағы керісінше азайды, сөйтіп теңгеге сенім артты. Бұл ұлттық банкінің отандық төлем қаражатының тұрақтануы бойынша тиімді ақша-несие саясатын жүргізумен түсіндіріледі. Қазақстанның валюта нарығында долларлық салымдардың тартымдылығы айтарлықтай төмендеді. Талдаушылардың көпшелігі доллар бағамының төмендеуі қысқа мерзімді деп ойлайды, егер АҚШ-тың экономикалық жағдайын ескерсек, теңгелік депозиттердің өсуі дегенмен ұзақ мерзімді сипатта болатын сияқты. Жеке тұлғалар депозиттері үлес салмағының өсуі 44,3 %-ға дейін көтерілуі, 2000-2002 жылдары жеке тұлғалар депозиттерінің өсуінен болады. 2005 жылы заңды тұлғалар депозиттері өсуі – 43 %, жеке тұлғалар депозиттерінің өсуі – 37,8 % болды және тиісінше, заңды тұлғалар депозиттерінің үлес салмағы – 2,2%-ға артты. 2006 жылы жағдай мүлдем өзгерді: заңды тұлғалар депозиттерінің өсуі 9%-ға тең болды, жеке тұлғалар депозиттері 52,6%-ды құрап, 2 еседен аса өсті, тиісінше, олардың үлес салмағы айтарлықтай артты. 2007 жылы заңды тұлғалар депозиттерінің өсуі біршама азайып 15,5%-ды, ал жеке тұлғалар депозиттері 22,7% болды, сондықтан да жеке тұлғалар депозитерінің өсу деңгейі соншама жоғары емес. Халық салымдарның құрамында мерзімді депозиттер үлесі біртіндеп өсуде.

Коммерциялық банктердің депозиттік операцияларын құқықтық реттеу және басқару.

Коммерциялық банктердің депозиттік операциялары «Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы» 1995 жылғы 31 тамыздағы Қазақстан Республикасы Заңының 2-бабына сәйкес және ҚР Азаматтық Кодексімен реттеледі.

Бұл орайда Қазақстан заң шығарушысы депозиттерді тарту бойынша шектеу қояды, өйткені, банк заңнамасы бойынша депозиттерді тарту банк операцияларына жатады, оны депозиттерді тарту бойынша қызметті жүзеге асыруға Қазақстан Ұлттық Банкінің лицензиясын алған банктер немесе ұйымдар ғана жүзеге асыруға құқылы.