Авылның җирләре турында 1886 елда күзәтү.

 

“ Ашалча Буҗиның Бөр елгасының күтәренке уң як яры буйлап Адайга баручы басуында – известь ташлык (мергель) белән кара суглинок, басу уртасы буйлап соры балчык, “арткы якларында” – суглинок һәм ак балчык (беляк).

“Урта” басуда – авыл янында - известь ташлык (мергель) белән кара суглинок, басу уртасында – соры җир, ахырында – торфяник; Ураскино (Туембаш) өстендәге басуда җир соры, Купка чигендә генә – торфяник.

Туфракның егәрлеге – 4 – 6 вершок. Бер генә басу ашландырыла, калган ике басу уңайсыз һәм таулы булганлыктан, ашсыз калдырыла. Уңайсызлыкларга шулай ук басуларның үзәнлекле булуы да керә. Пар җиренең 1/18 өлеше генә тиресләндерелә.

Уңдырышлыгы. Арыш: а) тирессез иске басуда – 42 пот, б) тирессез иске басуда + тирес белән – 43, в) тирессез иске басуда + тирес белән + ашламага түләп – 45 пот. Солы – 48 пот.

Сөрүлек җирләр өчен аренда түләве: арыш астына – 6 сум 50 тиен 1 десятинага, сабан астына – 4 сум.

Печәнлекләр: Әшелчә Буҗида 1/3 су баса торган һәм 2/3 үзәнлекле урыннарда. Уңдырышлыгы 70 пот 1 десятинадан.

Печән җирләре өчен аренда түләве – 5 сум 50 тиен

Көтүлекләр – таулыкларда. Маллар үз җирләрендә көтелә. Көтүчеләргә чыгымнар – 321 сум 34 тиен.

Урманнар якын-тирәдә бары тик Купкада гына бар – 19,2 десятина”

 

“Материалы по статистике Вятской губернии. Том 1. Малмыжский уезд. Москва, 1886г.”

 

 

“Малмыж өязенең туфрак картасы”ннан. 1884 ел.

 

 

Елда Ашалча Буҗи авылының халәте.

Авылда булган барлык хуҗалыклар саны – 107.

Анда барлыгы 565 кеше яшәгән. Шуларның 273-е – ирләр, 292-се – хатын-кызлар.

 

Йорт-җир һәм каралты кура.

Булган 107 хуҗалыкның 19-нда йорты да, каралтысы да булмый, димәк, болар – хуҗасы авылда булган һәм анда бәрәңге генә утыртылган буш пуҗымнар дигән сүз. Хуҗалар исә башка кемнең дә йортында яшәп торганнар.

1 йорты һәм каралты-курасы булган хуҗалыклар – 45

2 йорты һәм каралты-курасы бар – 60

3 йорты һәм каралты-курасы бар – 1

Йорты бар, бернинди каралты-курасы юк – 32

Ул вакытта, татарлар арасында гадәткә кергәнчә, хәллерәк гаиләләр бер генә өй белән чикләнмичә, икенче “ак өй” дә салырга тырышканнар. Гадәттә, анда кунаклар кабул ителгән. Ә инде 3 өйле хуҗалыклар аеруча байларда гына була.

Ике өй салу гадәте, бу яклардан Вятка аръягына күчеп киткән кешеләр салган авылларда, аларны “Пүчинкә”ләр дип тә йөртәләр, бүгенге көнгә кадәр сакланган. Күп кенә хуҗалыкларда, үзләре яши торган йортлары белән бергә, бәләкәй генә кунак йорты да бар.

Мал-туар тотар өчен, билгеле булганча, кышка печән-салам һәм фуражга ашлык әзерләү белән бергә, хуҗалыкның каралты-курасы һәм абзарлары булу да кирәк бит. Әмма күп хуҗалыкларның гомумән каралты-куралары да булмый. Берничә йортка - бер мунча гадәти саналса, инде капкасы да булу - бик хәлле кешеләрнең генә көченнән килгән.

 

Ирләре.

 

Әлеге елда авылның барлыгы 792,1 десятина җире була. Статистика буенча бу бер хуҗалыкка уртача алганда нибары 7,4 дес. туры килә дигән сүз.

Бер җан башына тигән җирнең күләме Күкшел волосенда, шул исәптән Әшәлче Буҗи авылында да - башка татар авыллары белән чагыштырганда да, башка милләт халыклары арасында да - иң түбәннәрдән була. Чагыштыру өчен:

Малмыж өязендә уртача:

бер рус хуҗалыгына – 20,0,

бер удмурт хуҗалыгына – 24,9,

бер мари хуҗалыгына – 18,9 десятина җир тигән.

Әшәлче Буҗи авылында, гомүмән бөтен Малмыж өязендәге кебек үк, өч басуга бүлеп эшләү кабул ителгән. Барлык сөрүлек җирләр өчкә бүленеп, бер басуга арыш игелә, икенче басуга сабан культуралары – арпа, бодай, солы һ.б.чәчелә, өченче басу парга калдырыла, ягъни чәчелмичә калдырып, ял иттерелә. Басулар һәрвакыт чиратлаштырылып тора.

 

Авылда булган мал – туар.

Терлекчелеккә килгәндә исә, 1895 елда авылда булган маллар саны түбәндәгечә:

Эшче атлар – 46

Сыерлар – 52

Сарыклар – 187

Кәҗәләр – 31

1895 елда авылда нибары 4 хуҗалыкта гына 2шәр ат булып, 38 хуҗалыкта 1әр ат була.

Бу исә 65 хуҗалыкның бөтенләй аты булмавын күрсәтә.

 

Һәр хуҗалыкны аерым караганда мал-туар менә болай бүленә:

Бернинди малы булмаган хуҗалыклар – 35

1 вак малы булган (сарык яки кәҗә) – 15

1 сыеры булган – 18

1 аты булган – 21

1 аты һәм 1 сыеры булган – 47

2 аты һәм 1 сыеры булган – 2

Аты булмаган хуҗалыклар – 136

Сыеры булмаган хуҗалыклар – 139.