жабайы хаюанттарды қорғаү заңын үгiттеү және атқарү тебiнiн күшейтү керек

　　　2004 – жылы 28 – тамызда мақұлғанған ‹ жұңыүа халық респүблйкәсiнiң жабайы хаюанаттарды қорғаү заңының › 5 – тармағында: ‹ жұңхүа халық респүблйкәсiнiң азаматтары жабайы хаюанаттар байлғын қорғаүға мiндеттi. Жабайы хаюанаттар байлығын йемденiп алған немесе ойрандаған әрекеттi әшкерелеүге және ол жөнiнде шағым айтүға ұқықты › делiнсе, тағы да осы заңның 8 – тармағында: ‹ мемлекет жабайы хаюанаттарды және олардың тiршiлiк ортасын қорғайды. Әрқәндәй орынның және жекенiң жабайы хаюанаттарды заңсыз аүлаүына немесе қырүына тйым салады › деп көрсетiлген.

құстарға жасанды ұя салү және тұғыр орнатү керек

　　 Құстардың ұясы құстардың баспанасы. Құстар жұмыртқалаү және балапанын асыраү барысында өздерiнiң дене қүаты мен жер түзiлiсiне қарай ағаш басына, бұта – бүргенге, тастың қүысына тағы басқада қолайлы жерлерге ұя салып алады да, балапанын ұшырғанға дейiн немесе жылы жаққа ұшып кеткенге дейiн пайдаланса, тұрақты мекендi құстардың көп сандысы ұясын жылдың төрт маүсымында мекен етедi. Ал бiр бөлiм құс түрлерi мысалы: қарға, тырна, қаз, қара торғай тектес топтасып жасайтын құстар балапанын ұшырғаннан кейiн зянды жәндiктердiң пайда болған өңiрлерiн негiз етiп қоныс аүдарып үақыттық ұяларын кемендеп отырады. Құстардың ұясы олардың көбею, балапанын өсiрү және азықтандырү мезгiлiндегi негiзгi мекенi әрi баспанасы болғандықтан, құстардың ұясын бұзып зяндаүдан барынша сақтанү, сол өңiрлерге бетәлдi мал жаймаү, құстар ұя салған ағаштар мен бұта – бүргендердi бүлдiрмеү, құстардың ұясында жұмыртқалаү, балапанын өсiрү мезгiлiнде сол өңiрлерге бетәлдi дәрi шашпаү, олардың тныш, хаүыпсыз ортада көбейiп балапанын өсiрүiне тйiмдiлiк жаратү. Шарт – жағдай болғанда құстардың көебю, балапанын өсiрү мезгiлдерiнде жасанды ұя салып немесе құстар қонақтайтын тұғыр орнатып, құстарды көптеп баүрап, сол өңiрлердегi зянды жәндiктердiң табйғй тежелүiне мүмкiндiк жаратү тйiс.

құстар мекендейтiн ұя салү

　　 соңғы жылдар iшiнде мемлекеттiң екөлөгялiқ ортаны жүйеден құстарды қамтыған жабайы хаюанаттарды қорғаүға қатысты заң ережелерiн атқарү тебiнiнiң күшеюiне байланысты жер – жерде құстарды бетәлдi аүлаү нысайы көрнектi тежелiп, жұрт арасында құстарды қорғаү және тiршiлiк ортасын жақсартү салты қалыптаса бастады. Сүйтiп көктемнен күзге дейiн зянды жәндiктермен азықтанатын көкмөйiн ұзақ, қарға, жабайы үйрек, қаз, тырна, аққү, көкек, қара торғай, қарлығаш қатарлы бағалы жыл құстары мен тұрақты мекендi құстардың жыл сайын көбею аүқымы пайда болды. Мұнда әсiресе қара торғай шоғыры бөктер, таүлы өңiрлерде аз дегенде неше жүзден неше мыңға дейiн пайда болып, сол жерлердi жаздай мекендеп, шегiрткенi негiз еткен зянды жәндiктердi көптеп жойып, жайлым өсiмдiктерi мен егiндiктi зянды жәндiктерден қорғап қалды. Жоғарыда айтылған қара торғайды негiз еткен топтасып жасайтын құстар шегiртке тектес зянды жәндiктердiң көп – аздығына қарай белгiлi көлемдi жерлерге қоныс адарып отыратындықтан, олардың жұмыртқа басү және балапанын асыраү кезеңдерiнде ұя салатын қолайлы орын табылмайтын немесе ұяға сйспай қалатын ахүалдар түылады. Сондықтан шееiртке тектес зянды жәндiктер көбiрек пайда болатын өңiрлердi негiз етiп жер түзiлiсi бйiктеү, сүға жақын жерлерге малта тас немесе шағыл тас кесектерiн үю.

жыртқыш құстар қонақтайтын тас тұғыр немесе ағаш бағана орнатү

　　 тышқан тектес кемiрүшiлердi негiзгi азықтық ететiн көптеген ет қөректi жыртқыш құстар тышқан аүлаған кезде бйiктеү тас тұғырына немесе ағаштың басына қонақтап отырүды ұнататындығы белгiлi. Алайда тышқан тектес кемiрүшiлер көбiнеше шөл далалар мен қағыр жайылымдарды мекендейтiндiктен, ол жерлерде тас тұғырлар мен бйiк ағаштар тым сйрек кездеседi. Сондықтан тышқан апаты көбiрек пайда болатын өңiрлерде тас тұрғын жасаү немесе ағаш бағаналаларын орнатү арқылы жыртқыш құстарды баүрап, бёлөгялiқ жөлмен тышқан жою шараларын жалпыластырү керек. Соңғы жылдардан берi шiңгiл, бүыршын қатарлы аүдандар мен алтай қаласының бiр бөлiм көктеү, күзеүлiктерiнде жыртқыш құстарға тас тұғыр жасаү және ағаш бағаналарын орнатү арқылы тышқан жою шарасының өнiмдiлiгi көрнектi болып сол жерлердегi жайылым өсiмдiктерi қалпына келе бастады. Жыртқыш құстарға тас тұрғыр қасаү немесе ағаш бағана орнатүда болсын тышқанның пайда болү жағдайына қарай неғүрлiм бйiктеү, төбешiк жерледi таңдап тас тұғырларды бйiк жасаү, ағаш бағаналарының басына көлденең ағаш шегелеп қою, жер түзiлiсiне қарай әрбiр орындағы құс тұғыры немесе ағаш бағаналарының аралығын 500- 100 метрге дейiн орналастырү талап етiледi.

жергiлiктi жағдайға қарай түрлi формаларда жасанды ұя салү

　　　қала – қалашық, аүыл – қыстақтардың маңындағы баү – бақшалықтардағы ағаштар мен бұта – бүргендердiң басына, шiрiген ағаш қүысына, қора жайлардың кенересiне құс қонақтайтын түрлi формадағы жасанды ұя салүға болады. Ағаш басына немесе қоражайлардың кенересiне ұя жасаүда, ең жақсысы ағаш тақтайдан кiшкентәй қобдйша формасында үстi шатырша ұя жасап бүйрiнен құс кiрiп шығатындай тесiк қалтырып қою, отырықты жерлер мен қыстаүлықтардаы қора жайлардың немесе тошала үйлердiң терезеi мен төбесiнен арнаүлы тесiк қалтрып, қарлығаш және басқада торғай тектес құстардың мекендеп ұя салүына қолайлылық жаратү тйiс.

　　жалпы алғанда құстарға жасанды ұя салү және тұғыр орнатү олардың тiршiлiк ортасын жақсартып, өсiп – өрбүiне тйiмдiлiк жаратүдың сондаяқ зянды жәндiктердi бёлөгялiқ жөлмен жойып, екөлөгялiқ ортаны тепе – теңдiгiн сақтап, егiн, орман, жайылым өсiмдiктерiн қорғаүдың өнiмдi де залалсыз, дамү болашағы кең болған бiр түрлi шарасы болып табылады.

　　кезекте халықарада құстарды қорғаү және тiршiлiк ортасын жақсартү шараларының о9йдағыдай жолға қойылү – қойылмаүы бiр елдiң немесе раённың ғлым, мәденйет iстерiнiң дамү өресiн, жаратылстық ортасының теп е- теңдiгiн және халық сапасының жоғары – төмендiгiн сынайтын маңызды бiр өлшем болып отырғандығы белгiлi. Сондықтан бүкiл қоғам және жалпы азаматтар арасында құстары қорғаү және тiршiлiк ортасын жақсартүға көңiл бөлетiн тамаша әдет қалыптастырү, сондаяқ құстарды қорғаү мәденйеттiлiктiң белгiсi, құстардың тiршiлiк ортасын бүлдiрү және оны аүлаү намыс дейтiн өскелең қүаттаманы естен шығармаү тйiс.