Мазмұны
Кіріспе __________________________________________________________3
1. Есептеу-сызбажұмыстарынорындауүшін тапсырмалар________________4
2. Есептеу - графикалық жұмыстың орындалуы________________________4
Қорытынды_____________________________________________________12
Пайдаланған әдебиеттер тізімі_____________________________________13
Кіріспе
Электр қауіпсіздігі дегеніміз – ол, электромагниттік өрістің, статикалық электрленудің, электрлік доға мен электр тогының зиянды және қауіпті әсерінен адамдарды қорғауды қамтамасыз ететін ұйымдастырылған және техникалық жұмыстар мен шаралардың жүйесі.
Егер адамның екі нүктесі арасында потенциалдар айырмасы болса, онда адам денесі арқылы электр тогы жүреді. Адам бір уақытта жанасқан екі нүктелік ток тізбегі арасындағы кернеу -жанасу кернеуі деп аталады.
Дене арқылы жүретін электр ток адамға жылулық, биологиялық және электролиттікәсер етеді.
Токтың жылулық әсері электр энергиясының жылуға айналуында сезіледі және ол терінің, тканның және қан тамырларының қызуын тудырады.
Токтың биологиялық әсері токтың бұлшық еттер арқылы жүруінде оның қысқаруын тудырады.
Токтың электролиттік әсері қан құрамының өзгеруіне алып келеді.
Электр тогына түсіп қалғанда төмендегі зақымдалулар болуы мүмкін: күйіп қалу, терінің металдануы, электр белгілері, электроофтальмия, электр соққысы, механикалық зақымдалулар:
- электр күйігі электр тогының жылулық әсерінде пайда болады. Электр доғасының әсері нәтижесінде пайда болатын күйік өте қауіпті болып табылады, өйткені оның температурасы +3000-6000° С аралығында болады;
- терінің металдануы электр тогының әсерінен металдың майда бөлікшелері теріге сіңуі нәтижесінде болады. Соның нәтижесінде терінің электр өтімділігі жоғарылайды, яғни оның кедергісі күрт төмендейді.
Электр белгілерідеп, ток жүретін бөліктермен тығыз байланыста болғанда, яғни оны қысыпұстағанда теріде сұр немесе ақшыл – сары түстідақтың қалуынайтамыз.
1. Есептеу- графикалық жұмыстарын орындау үшін тапсырмалар
1.1 Кестелер бойынша бастапқы деректерді нұсқа бойынша таңдау.
1.2 Үшфазалыэлектрторабынаәртүрліжағдайлардажанасқанкездеадамарқылыөтетінтокты I адам (мА), есептеу.
1.3 Жасандыжергеқосудыесептеу.
1.4 Қысқатұйықталутогын I қт (А) есептеу.
2. Есептеу - графикалық жұмыстың орындалуы
2.1-есеп. Үш фазалы электр торабына төмендегідей түрде қосылған адам арқылы өтетін токтың Iадам (мА) шамасын анықтаңыз: а) екі фазалы; б) бейтарабы жерге қосылған бір фазалы. Тораптағы желілік кернеу U желі(В), адам денесінің кедергісі r адам (Ом), аяқ-киім кедергісі r а.к. (Ом); аяқ басып тұрған беттің (еденнің) кедергісі r еден (Ом); оқшаулағыштың кедергісі r оқ.(М Ом); жұмыстықжергеқосукедергісі r о (Ом) бастапқы деректерде берілген. Адамның электр торабына жанасу схемаларын сызып көрсетіңіз.
2.1 Кесте – Берілген мәліметтер
| Параметрлері | Бастапқыдеректернұсқалары (сынақкітапшаныңсоңғысанымен) | |||||||||
| U желі, В | ||||||||||
| r адам, Ом | ||||||||||
| r а.к, Ом | ||||||||||
| r еден, Ом | ||||||||||
| r оқ, МОм | 0,5 | 1,1 | 0,1 | 0,1 | 0,7 | 1,4 | 0,7 |
Шығарылуы:
2.1 сурет - Адамның электр торабындағы екі фазасына жанасуы
Адамның электрлік тізбек кедергісі:
(2.1)
бұл жерде - r а; r а.к; r оп - адам денесінің кедергісі, аяқ киім және жанасу бетіндегі кедергісі.
Төрт сымдық бейтарабы терең жерге қосылған торапқа адам бір фазалы жанасып қосылғанда, адам арқылы өтетін ток:
I адам = 
, А, (2.2)
Iадам = 
бұл жерде U ф – фазалықкернеу, В
r о – жұмыстықжергеқосукедергісі, Ом.
Оқшауланған бейтарабы терең жерге қосылған торапқа адам екіфазалы жанасып қосылғанда, адам арқылы өтетін ток:
I адам = 
, А. (2.3)
I адам = 
=0,38A
2.2–есеп. Кернеуі U=380 В болған үш фазалы үш сымдық бейтарабы оқшауланған торапқа және үш фазалы төрт сымдық бейтарабы терең жерге қосылған торапқа адам бір фазалы жанасып қосылғанда адам арқылы өтетін Iадам (мА) тоқтың күшін сәтсіз және сәтті жағдайда анықтау керек: (2.2. формула бойынша)
а) Сәтсіз жағдай: аяқ киімі су болған және ток өткізетін (металды) еденде тұрған адам бір фазаға жанасты. Берілгендер: r адам (2.2 кестеде) адам денесінің кедергісі, аяқ-киім кедергісі r а.к. = 0, аяқтың жанасу бетіндегі кедергі r аякжанасу = 0 (Ом); жұмыстық жерге қосу кедергісі r о (2.2 кесте), сым оқшауламасының кедергісі r оқ.
б) Сәтті жағдай: табаны резиналы құрғақ аяқ-киім, оның кедергісі r а.к= 50 (к Ом); адам ағаштан жасалған құрғақ еденде тұр, оның кедергісі r аякжанасу = 150 (к Ом).
Шығарылуы:
а) Сәтсіз жағдайда:
Rадам= r адам+ r а.к.+ r аяк жанасу=1000+0+0=1000 Ом,
I адам = 
=380/1000+10=0,38 А
б)Сәтті жағдайда:
Rадам= r адам+ r а.к.+ r аяк жанасу=1∙103+50∙103+150∙103=201∙103 Ом,
I адам = 
=380/201000+10=0,002 А
2.2 Кесте – Берілген мәліметтер
| Параметрлері | Бастапқыдеректернұсқалары (сынақкітапшаныңсоңғысыныңалдыңғысанымен) | |||||||||
| rадам, кОм | 1,0 | 0,2 | 0,5 | 1,5 | 1,8 | 0,7 | 0,6 | |||
| r о, Ом | ||||||||||
| r из, МОм | 0,5 | 0,1 | 0,9 | 1,0 | 0,8 | 0,5 | 1,5 |
Шығарылуы:
Үш фазалы үш сымдық бейтарабы оқшауланған торапқа адам бір фазалы жанасып қосылғанда, адам арқылы өтетін ток күші:
I адам = 
, А, (2.4)
I адам = 
=0,025 А
бұл жерде r из – сым оқшауламасының кедергісі, Ом.
2.3-есеп. Зауыттағы цехты кернеуі U =6,3/0,38 кВ болған Р (к ВА) қуаттағы күштік трансформатор электрмен қоректендіреді. Трансформатордың бейтарабы жоғары вольтты және төменгі вольтты тораптарда жерден қалыпты оқшауланған. Барлық фазалардағы жүктемелер біркелкі. Зауыттың айналасындағы топырақтың меншікті кедергісі r, Ом.м.
Жасанды қорғаныстық жерге қосуды есептеу талап етіледі. Жасанды қорғаныстық жерге қосқыш d диаметрдегі, l ұзындықтағы болат құбырдан және электрмеханикалық құрылғының корпусына жалғанатын ені b болған болат жолақтан тұрады. Жалғанатын контурлық жолақтың есептік тереңдігі h о (м), тік электродтар арасындағы қашықтық а құбырлық электрод ұзындығына тең деп қабылданған.
Жерге қосу кедергісін R (Ом) және тік электродтар санын n анықтау керек.
2.3 Кесте – Берілген мәліметтер
| Параметрлері | Бастапқы деректер нұсқалары (сынақ кітапшаның соңғы санымен) | |||||||||
| P, кВА | ||||||||||
| r, Ом ×м | 0,03 | 0,03 | 0,06 | 0,12 | 0,7 | |||||
| d, м | 0,025 | 0,03 | 0,06 | 0,12 | 0,1 | 2,5 | 2,0 | 4,3 | 4,1 | 3,5 |
| l, м | 2,5 | 3,0 | 4,0 | 4,2 | 3,5 | 0,02 | 0,02 | 0,03 | 0,08 | 0,08 |
| b, м | 0,02 | 0,02 | 0,03 | 0,08 | 0,08 | 0,5 | 0,6 | 0,75 | 1,0 | 0,7 |
| h о, м | 0,5 | 0,6 | 0,75 | 1,0 | 0,7 |
Шығарылуы:
Жасанды жерге қосуды есептеуүшін, алдымен біркелкі тік электродтардың электрлік кедергісін мына формула бойынша анықтаймыз:
R в= 
,Ом (2.5)
бұлжерде r - қатты топырақтың меншікті кедергісі, Ом × м;
l, d – сәйкесінше құбырдың ұзындығы, диаметрі (м);
h о – жалғанатын жолақтың тереңдігі, м.
R в= 
=29,47 Ом
Контурлық жерге қосылған құрылғыда тік электродтармен жалғанған көлденең элкетродтың l r қосынды ұзындығы мына формула бойынша есептелінеді:
l r = а × (n –1), м, (2.6)
l r = 3,0 (4-1) = 9 м
бұл жерде n - тік электродтар саны, n = 4 шт;
а = l =3,5– электродтар арасындағы арақашықтық, м.
Бұл электродтың электрлік кедергісі былай бағаланады:
R г = 
, Ом, (2.7)
бұл жерде b – жолақтың ені, (2.3 кесте) м.
R г = 
=14,95 Ом
Жерге қосылған құрылғының есептік электрлік кедергісі ток арақашықтығына есептелінеді:
R = 
, (2.8)
бұл жерде h В, h Г - сәйкесінше стержень мен жолақтың экрандалу коэффициенттері.(2.4 кесте)
R= 
Содан соң жерге қосылған кедергінің мүмкін болатын мәні мен есептелген кедергі R салыстырады. Егер R > R доп болса, онда тік электродтар саны n мен көлденең электродтар ұзындығы l r өседі. R < R доп шарты қанағаттанбайынша, есептеу операциясы формула бойынша қайталана береді. h В және h Г мәндері кестеде берілген шарт бойынша анықталады. R доп шамасы 4 Ом-ға тең деп алынады, ал генераторлар мен трансформаторлардың қуаты бойынша 100 кВА және R доп = 10 Ом-нан кем емес.
2.4кесте- а = l электродтар санының h В мен h Г шамаларына тәуелділігі
| Тікэлектродтар саны n, шт | |||||||
| Мәні, h Г | 0,45 | 0,4 | 0,34 | 0,27 | 0,22 | 0,2 | 0,19 |
| Мәні, h В | 0,69 | 0,61 | 0,56 | 0,47 | 0,41 | 0,39 | 0,36 |
1.4 – есеп. Цехты қоректендірукернеуі 380 Вбейтарабы терең жерге қосылған трансформатор арқылы жүргізіледі. R тр (Ом) трансформатор кедергісі, ұзындығы 100 м сым бөлігіндегі r сым (Ом) кедергісі және R м (Ом) магистраль кедергісі берілген.
Электр қондырғысы корпусының оқшауламасы зақымдалған жағдайда I қт (А) қысқа тұйықталу тогын, сақтандырғыштың балқымалы қойылымын-дағы номиналды токты I нп (А); U жанасу (В) жанасу кернеуінің шамасын анықтау талап етіледі. Сенімділіккоэффициентті 3 тең. Нөлдіксымдағыкедергі R о (Ом) берілген.
2.5Кесте – Берілгенмәліметтер
| Параметрлері | Бастапқыдеректернұсқалары (сынақкітапшаныңсоңғысыныңалдыңғысанымен) | |||||||||
| R тр, Ом | 0,15 | 0,1 | 0,2 | 0,25 | 2,5 | 0,12 | 0,9 | 0,9 | 1,25 | 1,5 |
| r сым, Ом | 2,5 | 1,84 | 3,5 | 2,0 | 0,1 | 2,1 | 1,8 | 1,5 | 1,0 | 1,8 |
| R м, Ом | 0,85 | 2,8 | 1,0 | 0,75 | 0,5 | 0,95 | 2,1 | 1,2 | 0,75 | 0,51 |
| R о, Ом | 1,76 | 5,6 | 0,3 | 2,5 | 2,0 | 1,3 | 6,6 | 1,3 | 2,5 | 2,0 |
Шығарылуы:
Нөлдеу жүйесі кезінде электр қондырғысы корпусының оқшауламасы зақымдалған жағдайда бір фазалы қысқа тұйықталуға айналады. Қысқа тұйықталу тогы мына формула бойынша есептелінеді:
I к.з. = 
, А (2.9)
бұл жерде R тр – трансформатор кедергісі;
r пр – сымбөлігіндегікедергісі;
R м - магистраль кедергісі.
I к.з.= 
Сақтандырғыштың балқымалы қойылымындағы номиналды ток былай анықталады:
I н.п. = 
, А, (2.10)
бұлжерде К - сенімділік коэффициентті.
I н.п. = 
Жанасу кернеуі:
U пр = I к.з. × R о, (2.11)
бұл жерде R о – нөлдіксымдағыкедергі.
U пр=40,86∙2,0=81,72
В
1.5–есеп. Тораптағы электр сымы үзіліп жерге құлаған. Адам құлаған сымнан токтың таралуындағы х (м) қашықтықта тұр. Адамның қадамдық кернеуінUқадам (В) және оның адамға әсерететін айнымалы тоқтың Iадам.қадам. (мА) мәнін табу керек. Кернеу берілген сымның меншікті электр кедергісі r (Ом×м), пайда болған қысқа тұйықталу I қ.т. (А) тогы, адам денесінің кедергісі r адам (Ом) берілген. Адам қадамының өлшемін х қадам = 0,5 ÷ 0,8 м теңдеп қабылдауға болады.
2.6 Кесте – Берілген мәліметтер
| Параметрлері | Бастапқы деректер нұсқалары (сынақ кітапшаның соңғы санымен) | |||||||||
| r, Ом×м | \100 | |||||||||
| I қ.т., А | ||||||||||
| r адам, Ом | ||||||||||
| х, м |
Шығарылуы:
Өндіріс ғимаратында жерге қосылған қондырғысы ретінде темірбетонды іргетасты қолдану кезіндегі ағынды кедергісі R (Ом) мына формула бойынша анықталады:
R = 
, (2.12)
бұлжерде S - ғимаратпериметріменшектелгенаудан, м2;
r Э – жердіңменшіктіэквиваленттіэлектрліккедергісі, Ом×м.
r Э Ом×м есептеуүшінмынаформуланықолданукерек:
, (2.13)
бұлжерде r1 – жердіңүстіңгіқабатыныңменшіктіэлектрліккедергісі, Ом·м;
r2 – астыңғықабатыныңменшіктіэлектрліккедергісі, Ом·м;
h 1 – жердіңүстіңгіқабатыныңқалыңдығы, м;
a, b – өлшемсіз коэффициенттер, жердің қабаттарының меншікті электрлік кедергілерінің қатынасына тәуелділігі. Егер r1>r2, a=3,6, b=0,1; егер r1<r2, a=1,1×102, b=0,3×10-2.
=6,3 Ом 
R = 0,5 
=0,057 Ом
Қадамдық кернеу – бұл жердің нүктелер арасындағы кернеуі, яғни адам аяғы бір уақытта жерге жанасу кезіндегі ағынды токтың зақымдалу шарты. Сандық қадамдық кернеу адам қадамы бар жердегі, яғни нүктелердің әртүрлі потенциалдарына тең.
Жерге қосқыштан х қашықтықта орналасқан адамның бір аяғы және қадамының енінің өлшемі х ш (х ш = 0,8 м) теңдеп қабылдауға болады.
U ш = 
, В. (2.14)
U ш = 
=17,91 В
Шарттық адамдық кернеу тогы:
, А. (2.15)
IЧ.Ш.= 
=0,015 А
1.6-есеп. Бейтарап жерге қосылған трансформатормен қоректенетін, кедергі орамасы бар, фазалық және нөлдік өткізгіші сәйкесінше r тр, r ф.пр, r н, Ом болатын, жанасу кернеуі фазалық кернеуінің торапқорғауға дейінгі қондырғының корпус фазаларындағы қысқа тұйықталу ток күшін анықтау керек.
2.7Кесте – Берілген мәліметтер
| Параметрлері | Бастапқыдеректернұсқалары (сынақкітапшаныңсоңғысанымен) | |||||||||
| U ф, В | 1,12 | 1,9 | 1,9 | 0,25 | 0,5 | |||||
| r тр, Ом | 0,9 | 0,8 | 1,2 | 1,1 | 2,1 | 1,1 | 1,5 | 1,5 | 1,1 | |
| 2.7кестеніңсоңы | ||||||||||
| r ф.пр, Ом | 0,95 | ,1 | 1,5 | 0,75 | 0,51 | |||||
| r н, Ом | 0,3 | 0,2 | 0,5 | 0,4 | 0,6 | 1,3 | 6,6 | 1,3 | 2,5 | 2,0 |
Шығарылуы:
I к.з. = , А (2.9)
бұл жерде R тр – трансформатор кедергісі;
r пр – сымбөлігіндегікедергісі;
R м - магистраль кедергісі.
I к.з.= 
Орытынды
Бұл есептеу – графикалық жұмыста негізгі үш тапсырма орындалды: 1.Үш фазалы электр торабына әртүрлі жағдайларда жанасқан кезде адам арқылы өтетін токты Iадам (мА), есептеу. 2. Жасанды жерге қосуды есептеу. 3.Қысқа тұйықталу тогын I қт (А) есептеу.
Үш фазалы электр торабынан сәтсіз және сәтті жағдайда жанасқан адам арқылы өтетін ток күшінің мәндері Iсәтсіз=0,37 А, Iсәтті=0,001А тең болды. Бұл жерде байқағаным сәтсіз жағдайда жанасу арқылы адам бойынан өтетін токтың шамасы көп, яғни ол берілген нормаға сәйкес адамға сезілетін ток күші.
Адамдарды электр қондырғыларының ток жүрмейтін бөліктеріне жанасудан қорғауда қорғаныстық жерге қосу және нөлдеу қолданылады.
Қорғаныстық жерге қосу дегеніміз, кернеуге түсіп қалуы мүмкін болған электр қондырғысының металды бөліктерін жермен арнайы қосуды айтамыз. Қорғаныстық жерге қосуды машина корпусының, аспаптардың, электр инструменттерінің, каркас, щит, пульт және шкафтардың металды корпустарына, сонымен бірге кабелдік муфталар, электр сымының болаттан жасалған трубаларының металды бөліктеріне жүргізеді. Қорғаныстық жерге қосудың мақсаты, ол корпус пен жер арасындағы кернеуді, яғни жанасу кернеуін және де соған байланысты адам денесі арқылы жүріп өтетін токты қауіпсіз шамаға дейін азайту болып табылады.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1. Охрана труда и безопасность жизнедеятельности: Учебное пособие/ М.К. Дюсебаев, Ж.С. Абдимуратов; АУЭС - Алматы, 2011. – 79 с.
2. Безопасность жизнедеятельности. Под ред. С.В.Белова. – М.: Высшая школа, 1999.
3. Безопасность жизнедеятельности: Учебник для вузов/ С.В. Белов, А.В. Ильницкая, А.Ф. Козьяков и др.; под общ.ред. С.В. Белова.- М.: ВШ, 1999.-448 с.
4.Еңбекті қорғау. Есептеу-сызба жұмыстарға арналған әдістемелік нұсқаулар. 5В071800 - Электр энергетикасы мамандығы бойынша оқитын студенттер үшін. Ж.С. Абдимуратов. - Алматы: АЭжБУ, 2013- 23 б.
