Терминологиялық түсіндірме сөздік

Абзац – жаңа жолдан басталатын мәтін бірлігі, күрделі құрылымдық-семантикалық тұтастық.

Автор бейнесі – көркем шығарманың мағынасы мен стилінің барлық элементтерін мәтіндік тұтастыққа біріктіретін лингвистикалық категория.

Автордың тілдік тұлғасы – автордың даралығы мен көркем мәтін тудырудағы ерекшеліктері.

Айтылым – бір коммуниканттың бір сөйлеу актісіндегі сөйлеу әрекеті.

Антропоцентристік бағыт – зерттеу жұмыстарының, танымның адамға, оның барлық сипаттарына (жеке басының, ұлттық, әлеуметтік) бағытталғандығы.

Ақпарат – (лат. informare-суреттеу, бір нәрсе туралы ұғым құрастыру, хабарлау) қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстардың қасиеттері мен ерекшеліктері туралы қарым-қатынас жағдайында табиғи тіл арқылы берілетін ақпардың жиынтығы:

Мазмұнды-фактуалды ақпарат – фактілер мен оқиғаларды, олардың уақыты мен орнын, автордың ойын, сюжеттің дамуын көрсететін ақпарат;

Мазмұндық-концептуалды ақпарат – автордың қоғамдық өмір құбылыстарын өз бетінше саралауын, түсінуін, бағалауын оқырманға жеткізуінің көрінісі;

Мазмұндық-астарлы ақпарат – тіл бірліктерінің ассоциативті және бағалаушы мағына тудыра алу қабілетіне қарай мазмұндық нақты ақпараттан алынатын жасырын ақпарат.

Ақпараттылық – мәтінге тән негізгі категориялардың бірі.

Әңгімелеу – тұтастық, байласымдық және мағыналық аяқталғандық, ақпарат беру категорияларына ие композициялық сөйлеу формаларының бірі.

Байланыс жарыспалы – мұнда сөйлемдер бір-біріне іліктеспейді;

Байланыс тізбекті – мұнда әр сөйлем келесі сөйлеммен іліктеседі.

Байласымдылық – мәтінге тән негізгі категориялардың бірі, ол тұтастықпен бірігіп, автор интенциясы мен оқырман қабылдауын мейлінше жақындастыруға ықпал етеді.

Бөлшектік – автор өзі баяндап отырған оқиға, құбылыстың жекелеген қырларына назар аударатын және оқырманның алған ақпары түсінуін жеңілдететін мәтін категориясы.

Гипермәтінділік – бір мәтінді екінші бір мәтін арқылы ажуалау, кемсіту.

Дискурс – (лат.discursum-әңгімелеу,сөйлеу үдерісі) кең мағынадағы тілдік іс-әрекет, тар мағынада – байласымды мәтін.

Жағдаят – мәтіндегі оқиғаның орны мен уақыты және кейіпкерлер жөніндегі ақпар.

Идея – (грек. idea-ұғым, түсінік) – тақырып пен мазмұн қатынасының нәтижесі.

Инвенция – сөйлеуді тудыру.

Интермәтіндік – мәтінге басқа шығармалардың мәдени кеңістігінің енуі.

Категория – объективті болмыстың құбылыстары мен заттар аралығындағы қатынастар мен байланыстары, ортақ қасиеттері мен белгілері анықталған ұғым.

Категориялар мәтіннің – ақпараттылық, концептуалдылық, байласымдық, тұтастық, аяқталғандық, модальдылық, коммуникативтілік, прагматикалық т.б.

Кеңістік – мәтінге тән категориялардың бірі, ол баяндаудың нақтылығы мен шындығын қамтамасыз етеді, қатарлас нәрселердің орналасу тәртібін көрсетеді:

Кеңістік көркем – шектеусіз кеңістік;

Кеңістік шынайы – нақты кеңістік.

Когезия – (ағыл.cohesion-«бірігу») – мәтіндегі сөйлемдер мазмұнының байласымдығы.

Когеренттік – (ағыл.coherence-«байласымдық») – мазмұндық, құрылымдық байласымдық.

Континиум – (лат. continuum-үздіксіз,толассыз) – мәтіндегі уақыт пен кеңістік ұғымдарының көрінісі:

Концептуалдылық – (лат. conceptio-қабылдау)

1) құбылысты қабылдаудағы пікірлер жүйесі;

2) негізгі идея.

Құрылым мәтіннің – мәтіннің мазмұны мен формасы категорияларының арасындағы қатынастар.

Мазмұн – тақырыпты ашу үшін тілдік талдауға түсетін фактілер мен құбылыстар.

Мәтін – (лат.textus-ткань, өрілім, қосылым) – аяқталған, объективтелген жазба құжаты ретінде... бірқатар ерекше бірліктері мен атауы бар, түрлі лексикалық, грамматикалық, логикалық, стилистикалық байланыстармен біріктірілген, белгілі бір мақсат пен прагматикалық бағыты бар сөйлеу шығармасының туындысы:

Макромәтін – көлемі үлкен шығарма;

Микромәтін – түрлі құжаттар, ақпараттар, көлемі шағын шығармалар.

Мәтін түзу – «Текст түзу» - жетілген жазба әдебиетінің көрінісі. Және ол қаламгердің зор талантын талап ететін құбылыс, өйткені текст түзу үшін сөз таптарын, грамматикалық амалдарды таңдай білу керек, әр сөздің лексикалық мағынасы мен модальдық өңін тап баса білу керек. Метамәтінділік – мәтіннің алдыңғы бөліктеріне түсіндірме немесе сыни сипаттағы сілтеме.

Модальділік – айтушының айтылымға қатынасын көрсететін, ақпарат пен объективті болмыстың арақатынасын бағалауға арналған грамматикалық-семантикалық категория:

Модальділік мәтіннің – автордың оқырманға болмыстағы құбылыстардың себеп-салдарын, қатынастарын түсінуіне ықпал жасау;

Модальділік объективті – ақпараттың болмысқа қатынасын білдіру;

Модальділік субъективті – айтушының айтылымға қатынасын көрсету.

Ойталқы – композициялық сөйлеу формаларының бір түрі, кейіпкердің әр түрлі сезімін, көңіл-күйін, дүниеге көзқарасын, кейде автордың ішкі ой-пікірін баяндайтын форма; ойталқының құрылымына уақыт, кеңістік және себеп-салдар категориялары жатады. Себеп-салдар ойталқыда құбылыстардың бірінен екіншісінің пайда болу байланысын көрсетеді.

Прагматикалық – коммуниканттардың сөйлеу жағдаятын ескере отырып, айтылым мақсаты мен бір-біріне және ақпарға қатынасын білдіретін категория.

Проспекция – (лат.prospicere-«алға қарау») – оқиғадан соң не болатынына тілдік құралдар арқылы сілтеме жасайтын категория, ол уақыт және кеңістікпен тығыз байланыста.

Рема – (грек.rhema-сөз) – сөйлемнің актуалды бөлігі; хабардағы бастапқы бөлік – тема жөнінде айтылатын және ойдың аяқталмаған көрінісін жасаушы.

Регистр сөйлеудің немесе мәтін түрлері – мәтіндердің тілдік ұйымдастырылуы:

Регистр ақпараттық – айтушы өзі білетін оқиғалар мен фактілерді хабарлайды;

Регистр волюнтивтік – айтушы адресатты белгілі бір іс-әрекетке жұмсайды;

Регистр генеритивтік – айтушы ой елегінен өткізген және өмір тәжірибесінен жинақталған ақпаратты береді;

Регистр реактивтік – тыңдаушының жағдаятты бағалауы;

Регистр репродуктивтік – айтушы көргенін, естігенін, сезгенін хабарлайды.

Ретроспекция – (лат.retrospicere-артқа қарау) – бұрынғы айтылғанға (жазылғанға) оралу.

Суреттеу – болмыстың белгілі бір қалпын, күй-жайын толықтайтын, көрсететін композициялық баяндау формаларының бірі.

Сюжет – (фр.sujet-шығарманың кейіпкерлері мен оқиғаларын баяндайтын негізгі мазмұн) – тақырып пен композиция қатынасының нәтижесі.

Тақырып – автордың құбылысқа қатынасын шығармасында зерттеу, көрсету үшін сұрыптап алған негізгі ойы немесе ой жиынтығы.

Тәсіл – композиция мен тілдің арақатынасын көрсететін амал.

Тұтастық мәтіннің – мәтін ішіндегі сөйлем, абзац, тарау, бөлім мазмұндарының тұтастығы.

Тұтастық күрделі синтаксистік – ерекше синтаксистік-стилистикалық бірлік құрайтын бірнеше сөйлемдер жиынтығы.

Тұтастық күрделі фразалық – мәтін құрайтын тіл бірлігі.

Уақыт – мәтінге тән категориялардың бірі, ол қатарлас нәрселердің бірін-бірі ауыстыруын көрсетеді:

Уақыт концептуалды – оқиға өтетін уақыт;

Уақыт көркем – сюжеттің, бейнеленген құбылыстардың өмір сүру формасы;

Уақыт объективті – күнтізбелік уақыт;

Уақыт перцептуалды – эмоциялық-экспрессивті уақыт;

Уақыт шынайы – басқа материалды объектілер сияқты мәтіннің (кітап, газет, іс қағаздар, хаттар т.б.) нақты уақытта өмір сүру формасы.

 

 

Дебиеттер

1 Гальперин И. Р. Текст как объект лингвистического исследования. – М.: Наука, 1981. – 183 с.

2 Золотова Г. А., Онипиенко Н. К., Сидорова М. Ю. Коммуникативная грамматика русского языка. – М., 1988. – 250 с.
3 Современная русская устная научная речь. / под. ред. О. А. Лаптевой. – Красноярск, 1985. – Т. 1. – 357 с.

4 Лингвистический энциклопедический словарь. – М.: Сов. энциклопедия, 1990. – 685 с.

5 Москальская И. О. Грамматика текста. – М.: Высшая школа, 1981. – 215 с.

6 Алефиренко Н. Ф. Смысловая структура текста // Семантика языка и текста: ғылыми мақалалар жинағы. – Волгоград, 1998. –

7 Бахтин М. М. Эстетика слова и язык писателя. – М., 1979. –

8 Богин Г. И. Речевой жанр как средство индивидуации / Жанры речи. – Саратов, 1997. –

9 Әбікенова Г. Т. Көркем шығармадағы мәтінтүзім мәселелері: оқу құралы. – Семей, 2010. – 155 б.

10 Одинцов В. В. Функциональные типы русской речи. – М., 1982. –

11 Тураева З. Я. Лингвистика текста. – М.: Просвещение, 1986. – 107 с.

12 Матвеева Т. В. Функциональные стили в аспекте текстовых категорий. – М., 1990. –

13 Лосева Л. М. Как строится текст. – М.: Просвещение, 1980. –94 с.

14 Кухаренко В. А. Интерпретация текста. – Л., 1979. –

15 Купина Н. А. Лингвистический анализ художественного текста. – М., 1980. –

16 Брандес М. Стилистический анализ. – М., 1971. – 190 с.

17 Шалабаев Б. Көркем проза тілі. – Алматы: Білім, 1994. – 124 б.

18 Байтұрсынов А. Ақ жол. – Алматы, 1991. – 460 б.

19 Шалабай Б. Көркем проза тілін зерттеудің ғылыми теориялық негіздері: филол. ғыл. д-ры... дисс. – Алматы, 1999. – 340 б.

20 Сыздықова Р. Абайдың сөз өрнегі. – Алматы: Санат, 1995. – 208 б.

21 Кунанбаева С. С. Темпоральные отношения в казахском художественном тексте. – Алма-Ата: Ғылым, 1991. –

22 Ерназарова З. Сөйлеу тілі синтаксисінің прагмалингвистикалық аспектісі: филол. ғыл. д-ры... дисс. автореф. –Алматы, 2001. – 49 б.

23 Мустафина С. Текстообразующие средства казахского языка: автореф. канд. филол. наук. – Алматы, 1986. – 24 с.

24 Әзімжанова Г. Қазақ көркем проза мәтінінің прагматикалық әлеуеті: филол. ғыл. д-ры... дисс. автореф. – Алматы, 2007. – 49 б.

25 Әлкебаева Д. А. Қазақ тілінің прагмастилистикасы. – Алматы: Зият-Пресс, 2007. – 243 б.

26 Маретбаева М. Ә. Әңгімелеу мәтінінің тілдік- стилистикалық сипаты: филол. ғыл. канд. дисс. автореф. – Алматы, 2008. – 24 б.

27 Смағұлова Г. Мәтін лингвистикасы. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 111 б.

28 Шмелева Т. В. Текст сквозь призму метафоры тканья // Вопросы стилистики. Вып. 27. – Саратов, 1998. –

29 Виноградов В. В. О теории художественной речи. – М., 1971. –

Осымша

1 Арнольд И. В. Стилистика современного английского языка. –М., 1990. –

2 Әділова А. Қазіргі қазақ көркем шығармаларындағы интертекстуалдылықтың репрезентациясы, семантикасы, құрылымы: филол. ғыл. д-ры... дисс.автореф. – Алматы, 2009. – 49 б.

3 Есенова Қ. Ө. Қазіргі қазақ медия-мәтінінің прагматикасы (қазақ баспасөз мактериалдары негізінде): филол. ғыл. д-ры... дисс. автореф. – Алматы, 2007. – 49 б.

4 Кәріпжанова Г. Т. Көркем мәтінді лингвистикалық талдау: оқу құралы. – Павлодар: Кереку, 2009. – 112 б.

5 Қайшығұлова Ж. Қазақ мәтінінің күрделі фразалық тұтасым / абзац деңгейінде мүшеленуі: филол. ғыл. канд. дисс. автореф. –Алматы, 2001. – 24 б.

6 Қалиев Ғ. Қазақ тіл білімінің терминологиялық түсіндірме сөздігі. – Павлодар: Кереку, 2010. – 605 б.

 

Мазмұны

	Алғысөз.....................................................................................
	Мәтін лингвистикасы ғылыми пән ретінде...........................
	Мәтін және оның негізгі белгілері.........................................
1.1	Мәтін туралы ұғым..................................................................
1.2	Сөйлеу жанрлары мен мәтін жанрлары. Мәтін типтері......
	Мәтінге тән категориялар.......................................................
2.1	Мәтін категориясы туралы ұғым...........................................
2.2	Мәтіннің байласымдылығы мен тұтастығы.........................
2.3	Мәтіннің ақпараттылығы мен модальділігі..........................
	Мәтіндегі уақыт пен кеңістік категориялары.......................
3.1	Шынайы, концептуалды, көркем уақыт................................
3.2	Кеңістік континуум және оны мәтінде өткеру құралдары..
3.3	Мәтіндегі ретроспекция мен проспекция. Алданған үміт...
	Мәтінді бөлшектеу, оның композициялық бөлімдері..........
4.1	Мәтінді көлемдік-прагматикалық бөлшектеу.......................
4.2	Мәтін үзінділерінің автосемантиясы.....................................
4.3	Мәтінді контексті – вариациялық бөлшектеу.......................
4.4	Күрделі фразалық тұтастық және абзац................................
4.5	Көркем мәтіндегі композициялық баяндау формалары......
4.6	Диалогты бөлшектеу...............................................................
	Мәтіннің интеграциясы мен аяқталуы...................................
5.1	Мәтін интеграциясы туралы ұғым.........................................
5.2	Мәтін интеграциясындағы лексикалық, морфологиялық және синтаксистік деңгейлер бірліктері................................
5.3	Көркем мәтін интеграциясындағы бейнелік жүйе...............
5.4	Мәтіннің аяқталуы. Мәтіндегі тақырып пен эпиграф..........
	Автордың тілдік тұлғасы және автор бейнесі.......................
6.1	Мәтін авторының тілдік тұлғасы...........................................
6.2	Автор бейнесі көркем мәтін категориясы ретінде..............
	Қорытынды……………………………………………………
	Терминологиялық түсіндірме сөздік……………….
	Әдебиеттер …………………………………………………...