Мәтін лингвистикасы ғылыми пән ретінде

МӘТІН ЛИНГВИСТИКАСЫ

Павлодар

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

О. Қ. Жармакин, Қ. Б. Мағзұмов

МӘТІН ЛИНГВИСТИКАСЫ

Филология мамандықтарының студенттеріне арналған

оқу құралы

Павлодар

Кереку

ӘОЖ 81.42 (075.8)

КБЖ 81.2-5-923

Ж 31

С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің Ғылыми кеңесімен басуға ұсынылды

Пікірсарапшылар:

З. Қ. Темиргазина – ф. ғ. докторы, профессор, Павлодар мемлекеттік педагогика институты;

А. Д. Әміренов – ф. ғ. к., доцент, Павлодар мемлекеттік педагогика институты;

Г. Т. Кәрімжанова – ф. ғ. к., доцент, С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті.

О. Қ. Жармакин, Қ. Б. Мағзұмов

Ж 31 Мәтін лингвистикасы: филология мамандықтарының

студенттеріне арналған оқу құралы / О. Қ. Жармакин,

Қ.Б. Мағзұмов. – Павлодар: Кереку, 2011. – 84 б.

ISBN

Оқу құралы филология мамандықтарының студенттеріне арналған. Материал мысалдар үлкен көлемімен түсіндіріліп, сипатталған.

ӘОЖ 658(075.8)

КБЖ 65.290я73

ISBN

Материалдық дурыс болуына, грамматикалық және орфографиялық қателерге авторлар мен құрастырушылар жауапты

Алғысөз

Ұсынылып отырған оқу құралының басты мақсаты – жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде оқытылатын «Мәтін лингвистикасы» пәні бойынша типтік оқулық бағдарламаға сәйкес дәріс және семинар сабақтарында қолдануға болатындай қажетті оқу материалын шағын да ұғынықты етіп жазып шығу. Мәтінтанушы Ресей және қазақ лингвист ғалымдарының соңғы 20–30 жылда жарық көрген ғылыми еңбектері мен оқулықтарының біразын талдап, оқу құралымыздың негізіне алдық. Мәтін деген көпжоспарлы жүйе, ол онтологиялық, гносеологиялық, лингвистикалық, психологиялық және прагматикалық тұрғыда зерттелу үстінде, әрі зерттеудің қазіргі антропоцентристік, когнитивтік бағыттарында да кешенді жұмыс тындырылуда. Осы жағдайларды ескере отырып, біз студенттер қауымына типтік бағдарламаға сәйкес оқу материалын ықшамдап, олардың тақырыптарды қажетті деңгейде игеруіне оң ықпал жасауға ұмтылдық. Осы оқу құралы және қосымшада берілген арнайы терминдік түсіндірме сөздігімен біз мәтін теориясына қатысты лингвистикалық терминологияны мемлекеттік тілде қалыптастыру үрдісіне мүмкіндігінше үлес қоса алсақ, алға қойған міндетімізді біршама орындаған боламыз.

Мәтін лингвистикасы ғылыми пән ретінде

Мәтін лингвистикасы – өзінің теориясы мен практикасы бар салыстырмалы түрде алғанда жас (ХХ ғасырдың ортасы) дербес ғылым және оқу пәні. Мәтін лингвистикасы мәтін ұғымына негізделіп, көбінесе оны талдаумен байланыстыратын филологиялық риторика аталатын риториканың тағы бір бағытының дамуына ықпал етеді.

Заманауи мәтін лингвистикасы мәтіннің өзі мен құрылымын, категориялары мен тілдік бірліктерін, сол сияқты мәтінді, ең алдымен көркем мәтінді құрастыру, тудыру және талдау тәсілдерін зерделейді.

Соңғы отыз жылда мәтін лигвистикасында үш дербес ғылыми сала анықталды:

- жалпы мәтін теориясы (И. Р. Гальперин);

- мәтін грамматикасы (О. И. Москальская);

- мәтін стилистикасы (И. В. Арнольд, В. В. Одинцов).

Мәтін лингвистикасы мәтінде қолданылатын түрлі коннотация құралдары (функционалды-стилистикалық, эмоционалды-экспрессивті, бағалаушы) ең алдымен, функционалды стилистикада зерделенетіндіктен стилистикамен, нормаларын білмей қарым-қатынас мәдениетін меңгеру, сауатты және коммуникативті барабар мәтін құрастыру мүмкін болмағандықтан, сөйлеу мәдениетімен тығыз байланысты.

Шын мәнінде мәтін лингвистикасы (мәтінді лингвистикалық талдау да) бұрын оқылып, болашақ тілші-мамандардың санасында айтылған немесе жазылған сөйлеуге сергек қарауға, оқыған мәтінінің мазмұны ғана емес, терең мағынасына да үңілуге ерекше тілдік (стилистикалық) сезім қалыптастыратын лингвистикалық және әдебиеттану пәндерінің қорытындысын шығаратын жалпы филологиялық пән болып табылады.

Мәтін-мәтін лингвистикасы мен оның практикалық курсының, мәтінді лингвистикалық талдау мен әдебиеттанудың ортақ зерттеу объектісі.

Алайда әдебиеттану объектісіне қарағанда мәтін лингвистикасының талдау объектісі кеңірек, себебі ол:

- тек көркем шығарманы ғана емес, барлық сөйлеу шығармаларын қамтиды;

- мәтінді сол мәтінді тудырып тұрған барлық тілдік элементтердің комбинациясы ретінде зерттейді. Ол тілдік арақатынастардың өзгерістерін, мәтін ішіндегі олардың динамикасын зерделеп, мазмұн тұрғысында мәтіннің идеялық-тақырыптық және эстетикалық деңгейінде жасақталуын, айтылым тұрғысындағы функциясын белгілейді, осы тұста әдебиеттанумен ұштасады. Әдебиеттану мәтінді идеялық мазмұны, эстетикалық құндылығы, жанрлық артықшылығы, композициялық ұйымдастырылуы қырынан қарастырады. Басқаша айтқанда, өз талдауында формадан мазмұнға қарай, ал әдебиеттануда мазмұннан формаға қарай ауысады;

- лингвист өз талдауын көп жағдайда нақты мәтінді талдаумен шектесе, яғни зерттеудің имманенттік әдісін қолданса, әдебиеттанушы үнемі тарихи, әлеуметтік, философиялық сипатта экскурстар жүргізеді, яғни көбіне зерттеудің проекциялық әдісін қолданады (В.В. Виноградовтың терминдері);

- лингвист мәтінді ең алдымен оқырман (адресат) тұрғысынан, ал әдебиеттанушы ең алдымен автор (адресант) тұрғысынан талдайды.

Мәтін лингвистикасында мәтіннің негізгі екі объектісі айқындалады:

- тұтас сөйлеу шығармасы – сөйлеудің кең мағынасындағы мәтін, макромәтін;

- күрделі фразалық тұтастық немесе күрделі синтаксистік тұтастық –сөйлеудің тар мағынасындағы мәтін, микромәтін.

Күрделі фразалық тұтастық пен тұтас сөйлеу шығармасы шекараларының сай келуі мүмкін. Шағын көлемдегі тұтас сөйлеу шығармасының (газет мақаласы, қысқа әңгіме, ауа райы туралы хабар, хабарландыру, т.с.с.) жалғыз фразадан тыс бірліктен құралуы мүмкін. Дегенмен, бұл шағын жанрлы және шағын көлемді мәтіндерге ғана қатысты болғандықтан, мәтіннің екі объектісін-макромәтін мен микромәтінді айырған жөн, себебі күрделі фразалық тұтастық пен тұтас сөйлеу шығармасы-мүлде түрліше тәртіптегі бірліктер.

Күрделі фразалық тұтастық - синтаксистік ұғым, тұтас сөйлеу шығармасы - әлеуметтік-сөйлеу құбылысы, қоғамның түрлі салаларына қызмет ететін ең жоғары деңгейдегі коммуникативтік бірлік.

Байласымды мәтін мен байласымды сөйлеу (мәтін) құрау модельдері мәтін лингвистикасының нысаны болып табылады.

Бұл пәннің міндеттері:

- болашақ мамандардың бойына мәтінді (ең алдымен-көркем мәтінді), тілдік және мағыналық ұйымын талдаудың кәсіби дағдыларын сіңіру;

- олардың осы талдаудың теориясы мен әдістемесін меңгеруі.

Мәтін лингвистикасының негізгі мәселелері мен ұғымдары:

- мәтінді талдау;

- мәтін параметрлері;

- мәтін бірліктерін анықтау;

- мәтін категорияларын анықтау;

- мәтін бірліктерін грамматикалық және семантикалық зерттеу.

Мәтінді талдаудың негізгі аспектілері:

- лингвистикалық түсіндірме-қазіргі қазақ әдеби тілін қазіргі әдеби нормамен шендестіру тұрғысында тілдік бірліктерді, соның ішінде тілдік бірліктердің функциялық-стильдік және стилистикалық бояуын қарастыру;

- семантикалау, ұғымы көмескілеу сөздерді, сол сияқты идеялық-теориялық жүктемесі (лексика-фразеологиялық деңгейі) ауырлау сөздерді түсіндіру. Бұл мағынада сөйлем мәтіннің бейнелілігі мен тілдің эстетикалық тұрғысынан статикалы, шартты болып келуін көрсетеді (микробейнелерді, көркемдік және нақыш формаларын және т.б. табу).

Мәтінді талдаудың негізгі деңгейлері:

- бейнелік-тілдік (сөздің бейнелеу құралдары);

- құрылымдық-композициялық;

- идеялық-тақырыптық.

Мәтінді лингвистикалық талдаудың негізгі принциптері:

- историзм принципі (шығарма жазылған тілдік дәуірді ескеру);

- шығарманың формасы мен мазмұнының өзара байланысын, өзара шарттылығын ескеру принципі (мазмұнға, сондай-ақ, сол мазмұнның әсерлік сипатын күшейтуге, прагматикалық функциясына бағытталған тіл құралдарын ескеру);

- мәтінді талдауға деңгейлік принцип (мәтіндегі тілдік жүйенің барлық таңбалық деңгейлерін зерттеу);

- жалпы мен жекені үйлестіру принципі (мәтіндегі жалпы тілділік, жалпы стильдік, жалпы жанрлық пен жеке авторлықтың өзара әрекеттестігін ескеру).

Мәтінді лингвистикалық талдаудың әдістері мен амалдарына жататындар:

- стилистикалық эксперимент әдісі – синонимдерді іріктеу, мәтінді қысқарту мен кеңейту, мәтіндегі сөйлемдердің орнын алмастыру сияқты әрқилы аранжировка түрлері, сөйлемде компрессия қолдану: бағыныңқы сөйлемді көсемшелік және есімшелік амалдармен, детерминанттармен (сөйлемнің басында мезгіл және мекен пысықтауыштарын) алмастыру; мәтіндегі жай және құрмалас сөйлемдердің арақатынасын, гипотаксисті паратаксиске және керісінше өзгерту;

- семантика-стилистикалық әдіс – тілдік ережелерден ауытқу, мағынаның заттық және коннотативтік элементтерін үйлестіру; нақты мәтіндегі дара, көп мәнділік; сөйлеуді (мәтіндегі фразаны) бірнеше мәрте қайталау есебінен мағыналық элементтерді арттыру; бұл әдіс мәтін бірліктерін жалпы халықтық тіл элементтерімен (яғни мәтіндегі бірліктерді олардың сөздіктердегі мәнімен) салғастыру үшін қолданылады;

- салғастыру-стилистикалық әдіс – бір типті мазмұндағы мәтіндердің тілдік безендірілуіндегі ұқсастық пен айырмашылықты табуға көмектеседі, негізінен түпнұсқа мен аударма мәтіндерін салыстырғанда қолданылады, авторлық варианттарды салыстыру әдісі деп аталатын алғашқы және түпкі варианттарын салыстырғанда да қолданылуы мүмкін;

- мәтінді сандық талдау әдістері – сандық заңдылықтарды (сын есімнің, үстеудің және т.б.-ның санын) тауып, мәтіннің тілдік құралдарының сапалық айырмашылығын табуға көмектесетін ықтималды-статистикалық әдіс.