ХІХ ғасырдың І жартысындағы тарихи-әлеуметтік жағдай.

Жалпы 19 ғ-дағы әдеби тіл екі сапалы белекке белініп түрады. 19 ғ-дың 1-жартысы патша үкіметінің Қазақстан жерін отарлау әрекетінің ең бір шешуші көзеңі болды. Қазақ даласының көптеген жері Ресей империясының қүзырына кіріп, ел басқару билігін патша үкіметі толықтай өз қолына алды. Ол үшін 20 жылдары хандық басқару жүйесін жойды да, ел басқару мен сот-билік жүргізудің жаңа тәртібін енгізді. Бұл жаңа устав бойынша қазақ елі әкімш. округтерге, округтер болыстарға, болыстар ауылдарға бөлінетін болды. Бұрынғы ата-бабаның әдет-ғурпымен билік айтып шешім қабылдайтын билермен бірге ауыр қылмыстар мен саяси істерді қарайтын жаңа сот жүйесі пайда болды. Елеулі экономикалық өзгерістер енді. Әсіресе сауда- саттық күшейді. Саудаға қазақ байлары араласа бастады. Қазақжерінде ашылған жәрмеңкелердің саны көбейді. Егіншілік кәсібі етек жайып, егіс қуралдары қолданыла бастады. Сауданың жедел дамуына байланысты саудагерлер, алыпсатарлар, өсімқорлар шықты. Қулдардың әлеуметтік тобы жойылып, төлеңгіттер султандар жанынан кетіп, жеке руға айналды. Батырлар мен билердің әлеуметтік сипаты біраз өзгерді, жатақ, усақ қоленершілер пайда болды. Бұл көзде қазақ даласында ана тіліндегі мектептер, баспасөз, кітап шығару ісі болған жоқ. 1822 жылғы Устав бойынша қазақтарға балаларын орыс мектебіне беруге рүқсат берілгенімен, онда оқитын қазақ балаларының саны тым аз болатын. Россияның Қазақстан территориясын отарлауы аяқталуымен байланысты халықтың патриархалдық тұрмыс-тіршілігі бірте-бірте өзгеріп, көшпелі ел отырықшылыққа ауысып, мал ш-мен қатар егіншілік кәсіппен де айналыса бастады, сауда-саттық күшейді. Қалалар саны көбейді, әр жерден кен көздері ашылып, өндіріс орындары пайда бола бастады. Қазақ қоғамының қүрылысына да өзгерістер ене бастады, жаңа әлеуметтік топтар пайда болып, кенөлері тарих сахнасын босатты. Рухани өмірде де жаңалықтар орын алды. Қазақ халқы оқу-біліммен етене жақындаса бастады.

42.Шернияз Жарылғасұлы мұрасының зерттелуі. Шығармаларының мазмұны мен тілі, жариялануы,

Шернияз Жарылғасүлы (1806 — 1867) — халық ақыны. Кіші жүз қазақтарының Исатай, Махамбет бастаған ұлт-азаттық көтерілісіне (1836 — 37) қатысып, оның жалынды жыршыларының бірі болған. Шернияз жырларында көтеріліс тақырыбы басты орын алады. Ақын көтеріліс жеңіліске ұшырап, оның басшысы Исатай мерт болса да, азаттық, бостандық тақырыбын асқақ үнмен жырлаған. Сол арқылы Исатайдың батырлық бейнесін жасаған: “Па, шіркін, Исатайдай сабаз тумас”, “Ақ алмас алтын сапты, қылышым-ай”, “Исатай ел еркесі, ел серкесі”, т.б. жырларын шығарды. Шернияздың “Ай, Қазы би, Қазы би”, “Тостағанды қолға алып”, “Ай жігіттер”, “Сөз сөйлеймін бөлмелеп”, “Көл қылып құдайым талай судай ағын”, т.б. өлеңдерінде өзі өмір сүрген қоғамның әділетсіздігі, өмірдің өзгермелілігі мен оның мән-мағынасы үлкен ой елегінен өткізіле жырланады. Шернияз - өз кезінде де, өзі өлгеннен кейін де, халыққа аты көп жайылған, атақты ақынның бірі. Оның өлеңдерін сүйіп тыңдайды, сүйсініп оқиды. Бұған бір өлең жинаушының мына сөзі толық дәлел:

«Біздің жақта, - дейді жинаушы, - Шернияз сөздерін әңгімеге үйірлігі бар жігіттердің көбі-ақ біледі. Өлеңші, ақындардың білмейтіні жоқ. Әсіресе: «Байеке, сіздің қызда жаман бар ма» деген өлеңі мақалға айналған. Ақын көрсе, «Шерниязды айт» деп көпшілік қолқа қылады. Жалғыз Жетісуда ғана емес, Қазақстанның қай облысы, қай ауданында болсын халықтың Шерниязды қолқалайтыны рас. Халыққа көп тарағандығы жағынан, Шернияз қазақтың қай ақынымен де таласа алады.

Шернияз өлеңдерінің 1925 жылы Мәскеуде басылған Алыш ақынның ңұсқасы, Омарбек, Мәшһүр-Жүсіп жинаған үш түрлі нұсқасы бар («Шернияз ақын өлеңдері “,«Шернияз», «Шернияздың Баймағамбетке айтқаны»). Бұлардың аттары әр басқа болғанымен, желісі бір. Өлеңдер Шернияздың Баймағамбетке келуімен басталады, яғни өзінің кім екенін таныстыру, Баймағамбеттің бұйрығы бойынша, оның қызын, әйелін, өзін мақтау, Исатайды мақтау, Мәдебайды (бір нұсқада Марабай делінеді) жеңуімен аяқталады.

Алыш ақынның нұсқасында Шернияз өлеңдерінің аяғы Байғара болыстан зорлық көрген Шернияздың арыз айтуымен тынса, Мәшһүр-Жүсіптің нұсқасында Шернияздың Баймағамбеттің қызының тойын бастауы, Баянасқа айтқан өлеңімен аяқталады. Жоғарыда айтылған үш нұсқадан басқа институт мұрағатында Нұржігітұлының «Шернияз тарихы» және Жәмет жыраудың «Ақкете Шернияз өлеңі» атты қолжазбалары, т.б. бірнеше ұсақ өлеңдері сақталған. Әсіресе құнды материал деп Нұржігітұлының қолжазбасын айтуға болады. Мұнда Шернияздың өмірімен байланысты оның әр жағдайда айтқан ұтымды қысқа-қысқа бір ауыз, екі ауыз өлеңдерімен қатар, бұрынғы жинақтарда болмаған «Шернияздың Қазыбек би мен Әлен төреге айтқан сөзі», «Терме», «Өмір туралы айтқаны» дейтін бірнеше жаңа өлеңдері бар.

«Ақкете Шернияз өлеңі» атты қолжазба Нұртуған ақын арқылы, кейін Нұртуғанның жиені Жәмет жырау арқылы алынды. Бұл да бұрын ешкімге мәлім болмаған шығарма.Бұл жай ғана өлең емес, оқиғаға құрылған қысқаша поэма деуге болады. Кіші жүз Сиықтың шежіресін айта келіп, Исатай мен Наушаның хан, патша әскерімен соғысы, Науша мен Исатайдың өз арасындағы қарым-қатынастары, Исатайдың ерлік өлімі, оның сүйегін Наушаның алып шыққаны баяндалады, Баймағамбет пен Шернияздың кездесуі, Марабай ақынмен айтысып, оны жеңуі жайлы айтылады. Көркемдігі жағынан бұл онша құнды өлең емес. Бірақ оқиғасында тарихи кейбір шындықтардың бетін ашатын жерлері бар (мысалы, Исатайдың сүйегін жаудан кім алып шыққанын айқындау, стихиялық түрде басталған шаруалар көтерілісін басқарушылардың өз араларындағы келісе алмаушылықты көрсету, т.б.).

Жоғарғы үш ақынның аузынан жазылып алынған үш түрлі нұсқаның желісі бір десек те, әрқайсысының өзінше өзгешеліктері бар. Бас-аяғы бүтін, әңгіме желісі дұрыс, адам мен ел аттары тарихқа жақын келетіні - Көкшетаудың Алыш ақыны айтқан нұсқа. Мәшһүр-Жүсіптің нұсқасы Алыш ақынға, негізінен, жақын келеді. Әйтсе де сөздерінде кейбір өзгешеліктері де жоқ емес. «Арқада ту ұстаған Арынғазы» (Мәшһүр) емес, «Ар жақта ту ұстаған Арынғазы» болу керек дейді. Өйткені әңгіме желісі атақты Арынғазы атты хан туралы. Бөкейліктегі ел Жайықтың бергі бетіндегі елді «ар жақ» деп сөйлейді. Оның Арқамен еш байланысы жоқ, сонымен қатар Мәшһүр-Жүсіптің нұсқасының көп жерлері түсіп қалған,не болмаса сөздері басқаша құралатын жерлері көп.

Шернияз бұдан бір ғасыр бұрын өмір сүрсе де, оның өлеңдерінің біздер үшін мәні зор. Өйткені өз кезіндегі қара халықтың көпшілігі шаруалардың мұңын жырлап, шаруалар көтерілісін басқарған, халыққа қамқоршы болған ер ұлдарды дәріптеді. Сол кез, сол жағдаймен байланысты өзінің басында кейбір қайшылықтары болса да, ол негізінде, езілуші шаруалар табының жыршысы болды. Күлдіргі, сатиралық өлеңдердің шебер ұстазы ретінде тамаша үлгі өлеңдер қалдырды. Сол себептен біз оны зерттейміз, тексереміз. Сондықтан Шернияз әдебиет тарихынан өзіне лайықты орын алады.