Жұп.Болатбек Оразбаев(Алматы) пен Қалижан Білдәшевтің(Шымкент)айтысы

Болатбек Оразбаев:

-Жер тыңаймас жауыны көктен жаумай,

Ел ұйытқы болмас ақыны өктем болмай.

Ағайын,Тәңіртаулық балаң келді,

Таңдайдан татымды жыр төккен балдай.

Ассалаумағалейкум,Алты Алашым,

Күн кешкен дүнияуи боққа алданбай.

Аман ба ақ басты қарт Алатауым,

Жоңдары жоталанған шөккен нардай.

Өзің үшін сөйлейін өр қазағым,

Өзімсініп қайтейін өкпем бардай.

Көрігін қыздырғалы бұл айтыстың,

Көшке ілесіп ке(лі)п қалдық көптен қалмай.

Сүбелі сөз арнайын халқым саған,

Сүзілтіп қазаннан сүр етті алғандай.

Келелі ой болмаса,сұйық сөздің

Кемігін кемірмеймін кепкен нандай.

Кекілін жел тараған құрдас бауырым,

Кекіліктей жорғалап ке(лі)п қалғандай.

Армысың,Қалижаным,қарсыласқа

Шамырқанар шабына шоқ салғандай.

«Бұрқыратсам»-деп тұрмын «бозкілемді»

Белдесе білсең егер тек балуандай.

Ерегессең есіңнен таңдырайын,

Егініңді желді күн өрт шалғандай.

Күншілік жер шабатын күшің болса,

Көмбені бұза жарып,өт тарландай.

Тақымын бос болса егер,тайдан көрме

Көңілім көңшімейді көкпарды алмай.

Кескілесіп қала алсаң жарар еді,

Иттен қалғанды иіскемес текті арландай.

 

-Ай артынан ай туған,

Күн артынан күн туған.

Құт болсын,халқым,мейрамың,

Тарқамаса екен бұл думан.

Қайран да менің Алматым,

Қасиетті төрімсің,

Қонаев атам жыр қылған,

Мұқағалилар мұң қылған,

Қасымдар кеше жыр қылған.

Айна шалқар көлдері

Алтын ыдыс секілді

Түбіне бал тұндырған.

Суда ойнаса балығы

Құйрығы толқын тудырған.

Ақ дидарын Алашым,

Күн нұрына кептіріп,

Ақ жауынымен жудырған.

Алатаудай армандап,

Қас батыр перзенттеріне

Қарағай садақ будырған.

Мұнаралы мешіті

Көлеңкесі көсіліп

Күндік жерге жығылған.

Көліктері шұбырып,

Апшысын жердің қуырған.

Арман қуған жастардың

Ақ үмітінің салмағы

Атаңның белін сындырған.

Төрінде осы қаламның

Түспесін бүгін ұнжырғам.

Төге алмасам төкпе жыр,

Түскем жоқ топқа текке құр.

Көмейім көрік қыздырса,

Тілімде балқыр көк темір.

Азаттықтың тойында

Айтатын жағдай көп небір.

Елдік үшін егесіп,

Ерлерден қанша өтті өмір.

Бостандық үшін шайқасып,

Бақиға кетті бек небір.

Бес қаруын асынған,

Белдесіп келген дұшпанды

Бел асырып қашырған,

Сенімді болған сертке дүр.

Керей хандай кемеңгер

Қасына ертіп інісін

Қазақтыққа алғаш жеткен ұл.

Ел қамы үшін қашан да

Егеулі найза өңгерген

Азды көппен тең келген,

Ақ киізде тербелген

Абылай хандай өткен ұл.

Қараша жұрттың қамы үшін,

Арайлап атар таңы үшін,

Құл болып құдіретке бір,

Хан Кене өткен өмірден,

«Алаш»-деп азап шеккен ұл.

Абақтыда жатса да,

Азаттықты көксеген

Арыстарым кешегі

Абадан еді көкке ұлыр.

Желтоқсанда жаңғырып,

«Ел боламыз»-деп«мәңгілік»,

Қайраттай қайсар ұлдарың

Қайраттай қанын төккен ұл.

Ерболың ерлік жасаған,

«Отан үшін»-деп,«өртке кір».

Қырқысып өткен бабамның

Қыршыңнан кеткен балаңның

Топырағын торқа ет,Тәңір.

Арқасы ғой бұл солардың,

Арқамды кеңге салғаным,

Шапаным бүтін,шат көңіл.

Жер астындағы жандардың

Кермек жасымен келген ғой

Жер бетіндегі тәтті өмір.

 

-Біреулерге бақ қайғы,

Біреулерге тақ қайғы.

Нақыштап өлең айтайын,

Басталса бүгін нақ бәйге.

Қарсылас болса Қалижан

Тіресер сәтте Болатбек

Тізгінін тілдің тартпайды.

Бура болсаң да беліңнен

Бөрідей қарғып аттайды.

Мына отырған Қалижан

Қай айтысқа барса да

Қаққылап сабап қолдағы

Қос ішекті тақтайды.

Шұрайлы Қазақстаннан

Шым қаланы бөліп а(лы)п,

Шаң жұқтырмай мақтайды.

Еліңде бар жағдайды,

Жарасын жауып жасырып

Жұмған аузын ашпайды.

Ақыры келіп қалыпсың,

Тізбелейін мініңді,

Тез қасында негізі

Тегін ағаш жатпайды.

Айтайын сенің жайыңды,

Ауруын жасырған

Ажалдан түбі ақсайды.

Алтын ердің астында

Қырық тесік тоқым бар,

Тоқым астында жауыр бар,

Мұны не ғып бұл айтпайды?

Хандар кеңес құрған жер,

Қасиет,қызыр тұнған жер,

Сенің туған Созағың

Алашқа етті атты әйгі.

Сол Созақтың жерінде

«Ураныңды қазам(ын)»-деп,

«Рудаңызды табам(ын)»-деп,

«Асаймын»-деп,«ақ майды».

Тіміскілеп,тінтілеп,

Қытай мен француз қаптайды.

Қалқып алып қаймағын

Қалдығын ашып тастайды.

Ұлан-байтақ жеріңе

У-ын шашып ластайды.

Байтал түгілі болып тұр,

Байтақ жұртқа бас қайғы.

Сол қытайға жалданған,

Қарапайым қазағым

Қарық қы(лы)п табыс таппайды.

Қатты кетсе тапқаны

Сорпа суынан аспайды.

Ұрандап сен мәз бо(лы)п жүргенде,

Ұрпағыңды уласа

Ұлтыңа төнер нақ қайғы.

Алдыменен,Қалижан,

Атаң менен анаңның

Денсаулығын даттайды.

Одан соң өзің білесің,

Оқпаны қисық бесатар

Оңалған оқ атпайды.

Ауырса егер анаңыз,

Ақ жаулықты аналар

Арыстай ұрпақ таппайды.

Жаралы болған жатырда

Жолбарыс ұлдар жатпайды.

Осы еді менің айтпағым,

Сауысқандай сақ болғын,

Сақтансаң,Құдай сақтайды.

Айналайын,Қалижан,

Тісім батса ренжіме,

Турасын айтқан төбе би

Туғанына жақпайды.

Қалижан Білдәшев:

-Қаратып айтқан сөзі ғой

Қаратауда туғанға.

Солақай қолды жұмсадың

Сол жерде белін буғанға.

Ажарын елдің қашырған

Назарын түсті уранға.

Табаламай қайта сен,

Басыңды бірге шайқа сен,

Басыма бұл күн туғанда.

Қазаққа ортақ қайғыны

Маған жапсырып қуланба.

Айналайын,Болатбек,

Қалижан да тоқтамас

Белін бекем буғанда.

«Уланып жатыр»-деп айттың

Созағымды «уранға».

Бәрін айт та,бірін айт,

Не болмады бұл маңда?!

Сенде де шіркін,бауырым,

Қара қытайлар қаптап жүр,

Осыны неге айтпайсың,

Тіл ұшында тұрғанда.

Тоқсан сөздің түйіні,

Айналайын,Болатбек,

Сен ішпеген у бар ма?

Мен ішпеген у бар ма?

 

-Алатауға ұшырды

Қаратау баптау түлегін.

Ассалаумағалейкум,

Ағайын,тағы төріңе

Атымның басын тіредім.

Керемет кеше қолдадың,

Қазылар беріп ондарын,

Сексеннің алдым біреуін.

Бүгін тағы ке(лі)п қалдым,

Алып-ұшып жүрегім.

Ағайын,өзің қолдасаң

«Қалижан ұлым,алға» -деп,

«Қалижан ұлым,самға»-деп,

Тілеуімді менің тілегін.

Айналайын,ағайын,

Осылай қолдап отырсаң

Құныңды мен ешқашан

Төметпесіңді білемін.

Қазақтай қайсар халықтың

Тоқтамауын тілеп келе жатқан

Қалижан деген ұл едім.

 

-Қаратауым құт қонған

Қасиетті төр деймін.

Гималайыңның өзін де

Ол тау тең көрмеймін.

Тауларымды айтып мақтанып

Бауларымды айтып мақтанып,

Құлашты кеңге сермеймін.

Қара түгілі хан басқан,

Қаратауыма жалғасқан,

Тауларға қарап талпынып,

Биікке қарап өрлеймін.

Айналайын,Болатбек,

Бүркіт тауым тұрғанда

Бұйырғанымды бүріп жеп,

Асығып,сәрі,өлмеймін.

Мың жылқыдай тауымды

«Мың жылқы берем(ін)» десе де,

Айырбастауға көнбеймін.

Келіншектей тауыма

«Келіншек берем(ін)»-десе де,

Келіспеймін,көнбеймін.

Құрметтейм(ін) түйір тасын да,

Сол елмен биік өрлеймін.

Бәрін айт та,бірін айт,

Тоқсан сөздің түйіні,

Ешкімге бере алмаймын,

Мәңгілік оны қорғаймын,

Себебі,мына өмірге

Екі рет қайтып келмеймін.

 

-Болатбектей бауырым

Қалап отырса қансонар.

Қасқыр қаққанға қиналмас

Жолбарыстың жүрегін

Жарып жеген таусоғар.

Қаратауда айтар да

Алатауға қарамай

Тіліңнен қалай бал сауар?!

Бетіме бастың сынымды,

Өзіңнің көрмей мініңді,

Алжыған биші ән салар.

Алатауымның,Болатбек,

Табиғаты қайда кешегі

Таңдай қағып тамсанар.

Мекенге айналдырыпты

Бай бағландарың тансоғар.

Осыны неге айтпайсың,

Асау елдің ұлы едің

Ағысқа қарай қарсы ағар.

Жарықтық,Алатауым-ай,

Қойныңда жатқан қанша нар?!

Қарағайларды құлатты

Қарағай мүйіз қасқалар,

Заманына қарай заң соғар.

Қырқылып бітіп барады

Шыршалар менен аршалар.

Орындарында солардың

Қамын ойламас қоғамның

Қашанғы тайрандамақшы

Мырзалар менен ханшалар!

Болатбек Оразбаев:

-Берейін өзің қойған сұраққа мән,

Жауабыңа татымды жыр ақтарам(ын).

Жарамды жаба тоқып не қылайын,

Бізде де жағдай бар ұнатпаған.

Қалталы қарынбайлар кесірінен

Жұртқа мазақ болдың-ау,жұмақ қалам.

Қалижан,өзің айтқан Алатаудың

Кеңсайында жаьыр ғой кіл ақтабан.

Кеңсайдың дәл үстінен «Кең сарай» са(лы)п,

Кең құрсақты дөкейлер тұрақтаған.

Өзінен төменгіні шыдатпаған

«Шығайбайға» тиімді шұнақ қоғам.

Қасын жұлған қыздай қы(лы)п Алматының

Қарағайы қалды ма құлатпаған?!

Солардың заманы ғой мына заман,

Сырғанатпай ұстаған сынапты аман.

Етектегі халықтың жайын ұқпай,

Тауға шығып халықтан жырақтаған.

Алшаңдап жүргені де содан шығар,

«Алладан төменбіз»-деп,«бір-ақ қадам»

 

-«Жырла»-деп жиырма минут берген Жүрсін,

Байтақ жұрт та назарын бермен бұрсын.

Қалижан,қалыс қалмай, сен де тыңда,

Атадан артық туған көргенді ұлсын.

Биліктіге айтайын бір ауыз сөз,

Миларына өшпестей мөрлендірсін.

Би болса,елдің сөзін сөйлеп жүрсін,

Бишігін келімсекке сермеп жүрсін.

Алты Алашқа ақ адал қызмет қылып,

Арайлап нұрын шашып төрден күлсін.

Апта сайын қыдырып шетел аспай,

Халықты ойлап маңдайы тер бо(лы)п жүрсін.

Елбасымыз айтқандай,асқақтамай

Қарапайым халықпен тең бо(лы)п жүрсін.

Наурызды тойласын,жаттан кірген

«Жаңа жыл» деген дертке ем қондырсын.

Шыршаны отап кеспей,тал шыбықты

Күн нұрына малшынтып,жерге өндірсін.

Аяз ата секілді жұртты алдамай,

Аяз билер са(лы)п кеткен жолмен жүрсін.

 

-Қалижан,досым,құрдасым,

Сахнадағы сыңарым,

Бопсаға енді шыдағын.

Талай текті жан туған,

Би билеген,хан туған,

Қасиетті еді тұрағың.

Екі дүние есігі,

Ер түріктің бесігі,

Түкістан,Түркі,Тұраным.

Баһадүрлер жатқан жер,

Алаштың айтқан ұранын.

«Сол мазарларды бұл күнде

Айналып жүрген бар»- дейді,

«Ақ тырна» деген бір ағым».

«Ауруыңды жазам(ын)»-деп,

«Бойыңнан дертін алам(ын)»-деп,

«Әруақ қонған жанбыз»-деп,

Әр түрін оқып дұғаның.

Жатқа айталмаса-дағы

Хақ тағаланың Құранын.

Тастамай жүрген қолынан

Тәспісі менен құманын,

Үлкенің жасап күнәнің.

Осындайлар бар дейді,

Білетін бе едің бұл жағын?

Білсең,егер,Қалижан,

Біз жаққа жібер соларды

Депутаттарды емдетіп

Қаратайын біразын.

Шынымен болса емдегіш

Халықтың көрмес жағдайын

Көр соқыр талай жандардың

Көзінің ашсын шырағын.

Елдің мұңын емтімес

Соларын ашып берсінші

Саңыраулардың құлағын,

Сол еді сеннен сұрарым.

Жемқорларға тыйып са(лы)п,

Өңешінен өтпестей

Салып кетсін бұғауын.

Диетаға қойдырып

Қылдырықтай қылсыншы

Қарының жуанын.

Соларды бері жібергей

Осы еді сеннен сұрарым.

Айналайын,Қалижан,

Қаймана мына қазаққа

Шымкенттің күніндей

Сол болсын шашқан шуағың.

Қалижан Білдәшев:

-«Ақ тырна көктеп еліңде»-

Дедің бе мені сөгейін?

Бір кем дүние деген ғой

Не дейін,оған не дейін?

Оған несін түнерем(ін),

«Жібер»-десең,жіберем(ін),

Жолдарын неге бөгейін?!

Дөкейлердің өздерін,

Аштырып құлақ,көздерін

Айтқаныңа көнейін.

Игілікті іс екен,

Иланып оған сенейін.

Болатбек,саған жауап қы(лы)п,

Сауабыңа сауап қы(лы)п,

Жақсылық жасап көрейін.

Жүректерін суытқан,

Ана тілін ұмытқан,

Сенің де көгерер емес пе?

Өз тілдеріне егейін.

Соларды маған жіберсең

«Қазақтық» деген қазанда

Қайнатып біраз берейін.

Суып қалған түрлерін

Жайнатып біраз берейін.

Ұмыт қалған тілдерін

Сайратып саған берейін!

 

-Қалайша надан болайын,

Адам болып ке(лі)п өмірге.

Не жағдайлар болмады

Қазақтың мынау елінде?!

Түзу жолдан жаңылу,

Әулиеге деген табыну,

Кеңейді барлық өңірде.

Осыған тоқтау болайық,

Айналайын,Болатбек,

Міндетім менің де,сенің де.

«Алла»-деген құлдармыз

Адалдан жұтқан демін де.

Әулие бабаларым-ай

Тектілік болған тегінде.

Аманат қылған ұрпаққа

Өзені менен көлін де,

Елі менен жерін де.

Сол ұрпағы бұл күнде

Селкеу түсіріп сенімге,

Сызат салды көңілге.

Мазарларын базар қы(лы)п,

Масқаралайын дедің бе?

Соларға айтар ойым бар,

Арам пиғылды жойыңдар,

Табынуды қойыңдар,

«Тыныш жатсын»-десең «көрінде»!

 

-Болатбек,бауырым,

Сен де,мен де батылмыз.

«Көршіңмен тату бол»-деген

Жаттап өстік нақыл біз.

Сен Қытай,ал мен Өзбекпен

Шекаралас отырмыз,

Бас пен жақтай жақынбыз.

Дей алмаймыз бірақ та,

«Бір-бірінен айырылмас

Ет пен тырнақтай татумыз».

«Айқасам(ын)»-десе «сөзбенен»

Қате жібермес ақынбыз.

«Шайқасам(ын)»-десе «қолменен»

Есе жібермес батырмыз.

Кірлетпеуге лайықпыз

Ақ қардай «Алаш» атын біз.

«Шабыт» дей тұғын шалғайдан

Шалқұйрығыңды шақырғыз.

Жыраудың ұрпағы едің ғой,

Сабасын жырдың сапырғыз.

Айналайын,Болатбек,

Сөзімді менің қолдашы,

Елдің болашағын болжашы

Қай жаққа бара жатырмыз.

Болатбек Оразбаев:

-Жетім қозы асырасаң,

Аузы-мұрның май қылар.

Жетесізді асырасаң,

Аузы мұрның қан қылар.

Шекараны айттың,Қалижан,

Жігіт едің ғой мәнді ұғар.

Мен де оныңды айтайын

Қаймақты сөзді төгілтіп,

Хатқа жазып қалдырар.

Қазағымның басында

Арылмайтын бар мұнар.

Қос бүйірден қысып тұр,

Азуы қарыс аю мен

Аждаһамыз қан құмар.

Қарыз қылып мойныма

Қабаттап салған қарғы бау.

«Көршіңмен тату бол»-деген

Шариғатта да жарғы бар.

Алайда,бірақ,ағайын,

Көршіңнің көңілі бұзылса

Кең дүниеңді тар қылар.

Белдің арын бес түйіп,

Белбеуіне тандырар.

Құлға еркіндік берсеңіз,

Құдығыңа санғырар.

Біржолата бодан қы(лы)п,

Басқа құрық салдырар.

Көршімен тату болсақ та,

Көрпеміз болсын қымтаулы,

Сырыңды білсе,сыртқы жау

Аяқтан шалып,ау құрар.

Жаугершілік кез емес,

Жарақтанып,жау қуар.

Ағайын,бізге кез жетті

Ақыл,айланы шаң қылар.

Алпауыттарға сес қылып,

Әрекет жасап,қам қылар.

Сондықтан,сақ бол,қазағым,

Айғырменен ойнаған

Ат арқасын алдырар.

Күйдірмейді,дегенмен

Күйеден де шаң жұғар.

 

-«Жырауларша айт»-десең,

Мөңкенің сөзін жалғайын,

Ақыр заман боларда,

Ақымақты зор санар,

Ақылдыны қор санар.

Құбылмалы заман бо(лы)п,

Құбыладан жел соғар.

Өзіңнен туған шарана

Өмір сүруді үйретіп,

Өзінікін жөн санар.

Үйге келген қонақты

Кесір болып келінің

Үдірейіп қарсы алар.

Асыл зат қалып адырақ,

Жылтыраққа жұрт тамсанар.

Жуынды жеген жарымес

«Жұлдызбын»-деп жар салар.

Қияқ қалып сұңқардан,

Тұяқ қалып тұлпардан,

Жабын мен жүйрік тең шабар.

Төбет озар тазыдан,

Тентек озар қазыдан,

Есерсоқты жұрт ер санар.

Көкпектен басқа шөп қалмай,

Көкектен басқа құс қалмай,

Көлдің суы ортаяр.

Қой терсін жамылып,

Қораға қасқыр қой салар.

Қарындылардың алдында

Дарындылар жорғалар,

Сондай заман кез болар.

Сол кезде,жамиғат,

«Жаңылмайын»-десеңіз,

Жалғыз ғана жол қалар.

Қолды құрсаң Құдайға,

Құтылар жолың сол болар!

 

-Ауыр жүк барда арқамда,

Тізгінді бүгін тартам(ын) ба?

Арының барда,Қалижан,

Арғымақтай алшаңда.

Құрдасымсың құны бір,

Тілеушіңмін әр таңда.

Байбаламға салмаймын

Бәйгеме қолды салсаң да.

Қалайша «доспын» дей алам(ын),

Жарымын бөліп бермесем

Жарты құрт болса қалтамда.

Қыңқ етпеймін сен үшін,

Қоң етімді кесіп алсаң да.

Көңілімнің көрдің райын,

Айналайын,Қалижан,

Ой тастап өлең құрайын.

Кеше сенімен айтысқан

Асранбек те көрсетті

Ойынын астар сынайын.

«Мына тұрған Алтын домбыра

Сүйінбай ғана лайық»-деп,

Тудырды оңнан күн,айын.

Кімге барады домбыра?

Соның жөнін қылайын.

Сүйінбай менен Жамбылдар,

Құлмамбет пенен Шарғындар,

Есенқұл өткен бұл өңір,

Айтыстың ашқан шырайын.

Отызға жасын жеткізбей

Оразалыдай оғланды

Ортамнан алды Құдайым.

Ал,ендеше алдыңда

Халқымнан рұқсат сұрайын.

Алматыда қалсын домбыра

Қазылар ұқсын бұл жайын.

Бірақ та,өзім алмаймын,

Болмасын ешбір уайым.

Жайсандағы жаңағы

Тәңірден дұға қылайын.

«Негізінде,бұл домбыра

Сендердікі еді»-деп,

Апта сайын аралап,

Қол қусырып,Құран қы(лы)п,

Құран бағыштап тұрайын.

Алтын ерлердің басына

Алладан медет сұрайын.\

Содан кейін,Қалижан,

Меншіктемей өзіме

Мекенін тауып тынайын.

«Жыр жампозы»атанған,

Жамбылдың мұражайына

Жарқыратып тағзым қылайын!

Қалижан Білдәшев:

-Болатбек,асықпа,

Ақырын күтіп,шыдайық.

Мен келіскенмен, басқалар

Келісе ме екен сұрайық?

Келіспесем мен оған,

Болмайды ма мін айып?

Сен де келіс менімен,

Ендеше,былай қылайық.

Сенің үйіңде де тұрмайды,

Менің үйімде де тұрмайды,

Қалмассың оған мұңайып.

Солтүстік,Шығыс,Батыста

Шайырлар барын ұғайық.

Найзадай тілін түйреген,

Айтыстың көшін сүйреген

Нарларға құрмет қылайық.

Айналайын,бауырым,

«Тек алсын»-деме «ауылым»,

Бұқардан бастап негізі

Тектілер көп қой лайық.

Алтын домбыраны құшақтап,

Алты аттар жетті,үш аттап.

Содан кейін,екеуміз

Айналайын,Болатбек,

Қазақияны шарлап шығайық.

 

-Ал,осымен аман бол,

Болатбектей жолдасым.

Қатты кетсем,егерде,

Көңіліңде қапа болмасын.

Мына отырған халық та

«Өзімнің балам еді»-деп,

Бөлмей,жармай қолдасын.

Құдайдан менің тілерім

Қазақ деген халықтың

Басына бақыт орнасын.

Қаратаудан ке(лі)п жатқан,

Ұлдарың тілек жолдасын.

Айналайын,ағайын,

Тамақтан ешкім алмасын,

Аяқтан ешкім шалмасын.

Бәрін айт та,бірін айт,

Қазақ деген халықтың

Қыраны биік самғасын.

Жыл.

Алматы қаласы

Республика сарайы