Кептер мен жапалақтар

Ұйқының мұнарына шомып батып,

Қара жер түн жамылып, қалған қатып...

Жалғыз-ақ қара түнде жем аулайды

Кейбірі мақұлықтардың, күндіз жатып.

 

Біреуі сондайлардың жапалақтар,

Жем аңдып, түнделетіп қапалақтар.

Бір жерде тұяғына жем ілінсе,

Қуанып қанаттарын шапалақтар.

 

Бір екі-үш боз жапалақ жол аңдыған,

Жем үшін тілеу тілеп қараңғыдан.

Кептерді бір тоғайда ұстап алды,

Баспа ғып бұтақты бір тораңғыдан.

 

Қуанып жапалақтар алақайлап,

Кептерді жұлмақ болды талапайлап.

Шұбырып сілекейі үшеуінің,

Кептерді аймалады "балақайлап".

 

Секіріп, жынша күліп сықылдасты,

Сандарын шапалақтап лақылдасты.

Таласып жас кептерге түн ішінде,

Қан толып көздеріне бақылдасты.

 

Әрқайсы өлтіп, санын шапақтайды,

Икемдеп жас кептерді жахаттайды.

Кептер құс өлердегі сөзін айтып,

Жалынып әрқайсына жапақтайды.

 

Сөйлейді кептер зарлап кемшілігін,

Мүгедек боз торғаймен теңшілігін.

Лашын мен ақ сұңқардың ерлік қылып,

Істеген қандай бұған кеңшілігін.

 

Кептер құс зар, мұңының бәрін айтты,

Жалынып сауға сұрап зарын айтты.

Сұңқар мен лашын ерге серт қылғанын,

Қалдырмай бастан-аяқ бәрін айтты.

 

Сұңқардан мұрсат алып түнделетіп,

Лашынға келе жатқан халін айтты.

"Сертімді орындайын тимеңдер" деп,

Үш "досқа" кептер жылап жалына айтты.

 

Шыдаймай аш бөріше алақтаған,

Тілдері сілекей боп салақтаған,

Мәз болып сақылдаған үш жапалақ,

Түстерін өзгертті енді жалақтаған.

 

Лашын мен ақ сұңқардың істеріне,

Түр кірді сүйсінгендей түстеріне.

Егілген кептердің көз жасын көріп,

Аяныш кірді елжіреп іштеріне.

 

Өзара жапалақтар қылды кеңес,

Сөйлесіп, тез келісті қылмады егес.

"Мұны егер жәбірлесек" деді үшеуі,

Ешбір жан бізде намыс, ар бар демес.

 

Зор қылмыс жәбірлесек кешілмейтін,

Өмірі қорлық таңба өшілмейтін.

Лағанат қамытыңдай болар еді,

Мойыннан өле-өлгенше шешілмейтін.

 

Нәпсіге берілмелік сабыр қылмай,

Бұл ерді босаталық жәбір қылмай.

Лашынның мекеніне жеткізелік,

Қараңғы тоғай ішін дабыр қылмай.

 

Кептердің бұл жолында былай таман,

Қорқыныш талай жер бар бұдан жаман.

Серттерін орындасын жомарт ерлер,

Шығарып сап қайталық есен-аман..."

 

Солайша үш жапалақ ақылдасты,

Әлгідей әділдікті мақұлдасты.

Өзгертіп құлақтарын ғапу етдеп,

Кептерге жылы жүзбен жақындасты.

 

"Қауіпті түнде жүру қара орманда,

Жиналған сан жорықшы бар орманда,

Тіл алсаң осы арадан соңыра жүр,

Түн ауып жол тосқандар таралғанда.

 

Егерде енді жалғыз қорқам десең,

Боламыз біз жолбасшы саған көсем.

Орманда түн ішінде жол білмесең,

Мерт болмай өту қиын, аман-есен.

 

Жиналған ойдан-қырдан қалың жауға,

Сені біз тырысайық алдырмауға.

Белгілі бір жерлермен алып жүріп

Жол тосқан жау көзіне шалдырмауға.

 

Орманнан аман-есен өткізелік,

Жөніңнен адаспастай дөп түзелік.

Немесе ерінбелік, сертіңе жет,

Лашынның мекеніне жеткізелік..."

 

Жүруге үш жапалақ жоба құрды,

Істеуге сүйтіп ерлік бетті бұрды.

Дағдылы қараңғы түн қырандары,

Кептерді түнделетіп алып жүрді.

 

Қанды көз түн ерлері - үш жапалақ,

Дағды алған түн қатуды қанды балақ.

Тырс еткен сыбырлары білінбейді,

Өте сақ: қаранады жан-жаққа алақ.

 

Алаңдап әр дыбысқа тоқтап, тыңдап,

Мылқауша ишаратпен шапшаң ымдап.

Орманның қара дүлей арасымен,

Кептерді алып жүрді ептеп, жымдап.

 

Біреуі ылғи жымдап кептерді алып,

Екеуі кежеуілдеп, жолды шалып.

Кептермен аман-есен қош айтысты,

Лашынның мекеніне әкеп салып.

 

"Күте алмай ренжітсек біз, ғапу ет" деп,

Кептермен қош айтысты, "сертке жет" деп

Көрсетіп лашын құстың ұя ағашын,

Жөнелді үш жапалақ қайта беттеп.

Кептер мен лашын

Сөйткенше талауранып таң көрінді.

Рауандап атқан аппақ сам көрінді.

Серпіліп түннің көлеңкесі,

Бозарып ала тәбе маң көрінді.

 

Лашынның кептер келді мекеніне,

Қуанды лашын орнында екеніне.

Кептердің қорықпай бұлай келуінің,

Лашын ер түсінбеді, не екеніне.

 

Лашынмен аман-есен кездескен соң,

Жолығып оңашада көздескен соң,

Лашынның сонда ғана түсті есіне,

Кептер құс бастан-аяқ сөзді ескен соң.

 

Сөз көбін шертті кептер бастан-аяқ,

Жатырқап, лашын құстан жасқанбай-ақ.

Сұңқар мен үш жапалақ уақиғасын,

Баян ғып, бір мүлтігін тастамай-ақ.

 

Сөйледі кептер барлық сыр зарлығын,

Сұңқардың жомарттығын, мырзалығын.

Кез болып, қара орманда достық қылған,

Үш ерге жан-тәнімен ырзалығын.

 

Лашынға уәде-серт бергендігін,

Түн қатып сол серт үшін келгендігін.

"Сертімді бұзғанымша - деді, кептер, -

Одан да артық менің өлгендігім..."

 

"Сол сертті енді, міне, орындаңыз,

Жаныма батса-дағы қорынбаңыз.

Сол үшін іздеп сізді келдім, - деді,

Әйтеуір, сертіңізді толымдаңыз..."

 

Кептердің келгеніне азаптанып,

Сұңқардан, жапалақтан азаттанып,

Бәрінің жомарттығын салыстырып,

Отырды лашын қайран, ғажаптанып.

 

Бәрінің ерлігіне сүйсінеді,

Лашын да риза болып исінеді.

"Бәрі де менен артық жомарт-ау", - деп,

Өзіне күмәнденіп, түйсінеді.

 

Кептерге айтты: "Саған тие алмаймын,

Сені енді жем қылуға қия алмаймын.

Басқалар жомарт болған бір тоятқа,

Қалайша қызығуға ұялмаймын?..

 

Сен келдің, уәдеңе со да татыр,

Тиюге саған қалай бармақ батыл?..

Мен риза, қайт" деп енді берді рұқсат,

Тимеді кептерге енді лашын батыр...

 

 

Кептер мен бүркіт

Кептер құс риза болды көңілі тасып,

Лашынмен қош айтысты төсін басып.

Лашын ер парызынан құтқарған соң,

Жөнелді зулап ұшып белден асып.

 

Ұшады кептер талмай сермеп күшін,

Тезірек ақ сұңқарды көрмек үшін.

Жомарттың билігіне енді мүлде,

Апарып өзін-өзі бермек үшін...

 

Таң атқан үрпек бас шақ, алаң-елең: -

Көрінді орман, көлдер, ой, қыр, белең.

Оянып ұйқысынан бозша торғай,

Үрпиіп қаранады етіп елең.

 

Бір бүркіт таудан ұшқан тоят аулап,

Орманға кеп тиетін дайым жаулап.

Орманды мүлгіп тұрған у-шу қылды,

Тиіп қап бір бүйірден оқша заулап.

 

Бұл бүркіт қу жем үшін ойды кезген,

Көркем шың, кербез биік таудан безген.

Тоғайдың бейбіт жатқан жәндіктерін,

Әдеті талғамастан бәрін езген.

 

Тамақсау әңгі бүркіт ұшқан қаңғып,

Жәндіктің бейғам жатқан кезін андып.

Жас шақа балапандар кездессе де,

Ұстайтын, оларды да "үлкен аң" ғып.

 

Бықбырт қып сан уақ құс балаларын,

Зарлатқан орман ішін у-шу даңғып.

Қыратын, көбінесе, әлсіз анды,

Тыныш жатқан қара орманды сонша лаң ғып.

 

Қимайтын тау бүркітін мұндай іске,

Сыртқы елді кете тұғын тіпті таң ғып.

Орманды бүркіт сөйтіп бүлдіретін,

Қан қылып жүрген жерін былғап саңғып.

 

Түрлі құс орманда ұйықтап жатқан жиын,

Шошынып ояна сап қорғады үйін.

У-шу боп жандарынан түңілісті.

Бүркіттің аш қарында көріп күйін.

 

Ілезде азан-қазан бықпырт қылып,

Орманның даңғой бүркіт берді "сыйын".

Ордалы ұяларын талқан қылып,

Сан құстың жүрегінде салды түйін.

 

Бүркітке ерген тағы топты құзғын,

Жем үшін жаннан безген қалың ызғын.

Көніккен қан ішкіштер кімді оңдырсын...

Қан тырнақ көрмеген соң ешбір тізгін.

 

Іледі бүркіт сөйтіп талай құсты,

Әлеумет, есіттің бе, мұндай істі.

Бұға алмай сол орманда әлгі кептер,

Бүркіттің шеңгеліне тағы түсті...

 

Жібімей кептер құстың жылауына,

Зарланып көздің жасын бұлауына.

Тау бүркіті жөнелді алып мекеніне,

Кептердің назар салмай сұрауына.

 

Әлеумет, бұл көпті енді доғаралық,

Бұл істің Сарыарқада болғаны анық.

Білмеймін, ендігісін, не қылғанын,

Кептерді кетті бүркіт жоғары алып.

 

Мойнында тау бүркіттің мың-сан жаза,

Тартылмақ мың жазаға бір-ақ саза.

Алдырған балаларын күйіктіден,

Таппай ма, ісі асқынған бір күн қаза.

 

Қиюлап айта алмадым сөздің көбін,

Сырлы ғып сөз айтуға жоқ еді ебім.

Төрелік сұрайын деп: қай құс әділ,

Әдейі баяндадым кептер кебін.

 

Жыр қылмақ біреу бастан өткергенін,

Жыр қылмақ біреу азды-көпті көргенін.

Қай құстың ерлігі артық шешіңіздер,

Әдейі баяндадым кептер кебін.

 

Бұл жырым түсінбегенге жұмбақ-сынды,

Жыр қылдым түсінгенге болған шынды.

"Бұл жұмбақ" дегендерге шексіз, тақсыр,

Сөзімді жұмбақ болса қылмай, мінді...

 

Бұл сөзді төрелікке жыр ғып тартып,

Сын тілеп, бәріңізге тұрмын артып.

Тау бүркіт, сұңқар, лашын, үш жапалақ.

Айтыңыз, қайсысының ерлігі артық..."

 

 

Ыз бен әскер

Қыз тұрды айтып болып кептер жырын,

Күрсінді аршығандай көңіл кірін.

Түнерген тұңғиыққа құзда тұрып,

Ағытты күйікті қыз біраз сырын.

 

Домалап көзден тамған жасын сүртті.

Ашқандай мөлдір жаспен көздің нұрын.

Қалың қол қалша қарап, қалды қатып,

Жоғалтып әңгі адырлық, сес пен қырын.

 

Жауынгер батырсынған қалың қолға,

Болмады жырдың арты онша қырын.

Тым-тырыс қалшиған қол бір аздан соң,

Қозғалып сөз қатысты бірін-бірін.

 

Тұтқын қыз - әскер ессіз болған құмар,

Сымбаты - көк өрімдей шыбық шынар.

Беліне дөрекі қол тисе нойыс, -

Дер едің гүл сабақтай оңай сынар.

 

Түксиіп Абылай да тұрды тұйық,

Манадан сесі кеміп түскен иық.

Түнеріп, төмен қарап үндемейді,

Басқандай тұншықтырып түн тұңғиық.

 

Қол тағы жамырасты гүжілдесіп,

Ілезде гулеген үн тағы да өсіп.

Әркім де "бұл жыр-жұмбақ" десе-дағы,

Шықпады қыз жұмбағын ешкім шешіп.

 

 

Көкшетау күйі

Абылай біраз тұрып көпті байқап,

Гүжілдеп қозғалды енді басын шайқап.

Сұлуға таста тұрған қарап қойып:

"Шешуші, қайда..." деді, қолын жайқап.

 

Абылай: "Шешуші кім?.." деді айқайлап,

Қалың қол тына қалды тілін байлап.

Төңірек тым-тырыс боп қалды қатып,

Дағдарып, ой түбіне терең бойлап.

 

Жер мен көк бір-біріне жарасқандай,

Олар да бәсекемен таласқандай.

Айнала қоршаған тау, қалың орман -

Жер мен көк қызға төніп қарасқандай.

 

Нулы орман, биік шыңдар анталаса,

Қоршаған бейне мылқау, таң-тамаша.

Тым-тырыс түнерісіп үндемейді -

Өткерген алдарынан сан тамаша...

 

"Оқ жетпес", - көкке өрлеген мүсін сұңғақ,

Айтылды етегінде әлгі жұмбақ.

Созылған көкке қарай сұлу шыңның,

Үні жоқ тұрса-дағы сөзді тыңдап.

 

Тек қана орман ептеп сыбырлайды,

Жасырып, тапқызбастай сыр ұрлайды.

Ұры жел көзге ілінбей зыр жүгіріп,

Көл беті, гүл, жапырақ жыбырлайды.

 

Көлдегі жұбай аққу сыңқылдайды,

Еркелеп қос бөбегі қыңқылдайды.

Көлдегі мыңт үрлі құс күйге балқып,

Мас болып жаз иісіне мыңқылдайды.

 

Аспанда тау бүркіттер қалықтайды,

Саңқылдап биікте ойнап, шарықтайды.

Жарқылдап, шыңнан жерге, жерден көкке

Құйқылжып, топшылары талықпайды...

 

 

Адақ

Әрине, "мыңнан біреу шешен" деген,

"Жол таппақ, қамалғанда көсем" деген.

Тым-тырыс тұрған қолдан шықты біреу,

Жыр қылған қыз жұмбағын шешем деген.

 

Ежелден бәйге десе әркім қозбақ,

Дәмелі - қызықтыға қолын созбақ.

Қызықты затқа ұмтылса көп дәмелі,

Әрине ебін тапқан біреу озбақ.

 

Күресте: жеңеді - алып, дауда - шешен,

Ақыл мен болжау істе қырағы озбақ,

Жұмбақтың көп қамалған кілтін тауып,

Төреге қолын созды бір ер боздақ.

 

Қара сұр, ұзын бойлы, емес талпақ,

Денесі көк құрыштай, өрдеш-шалқақ,

Қыр мұрын, қарагер көз, қара мұртты,

Қақпақтай қобы жаурын, топшы жалпақ.

 

Солқылдақ көк құрыштай біткен тіп-тік,

Жараған аш бөрідей белі жіптік.

Ыңғайлы, сұлу сида, сұңғақ дене,

Жараған бәйге кердей ықшам, сыптық.

 

Білінген шиыр дене, бейне шойын,

Жұп-жұмыр сом боп біткен жігер мойын.

Денесі бұлшықетті, шерткен күшті,

Бәйге атша ширатады тұла бойын.

 

Ұлы арғын Көкшетауды қылған мекен,

Аз кезі көшпелі елдің, жүрген жекен.

Арғынның бір баласы Қуандықтың -

Сұр жігіт жұмбақ шешкен, баласы екен.

 

Жасынан кедейліктен кемдік керген,

Жігерлі талабы зор өзі мерген.

Жылқысын бағып жүрген байын тастап,

Төренің бір себеппен қасына ерген.

 

Сыпайы, тиянақты өзін баққан,

Артықсып әңгіленіп емес лақкан.

Күші де, ерлігі де жолбарыстай,

Әділдік, кішілікпен көпке жаққан.

 

Тағы әнші, керней дауыс, ерен ақын,

Келтірген көркем сырлы сөздің нақын.

Сұрқия өтіріктен аулақ қашып,

Шындыққа, ерлікпенен жүрген жақын.

 

Егесте, көз ұшында қадақты атқан,

Күресте - қалың қолды адақтатқан.

Сондықтан Адақ деген есім алған.

Талайға сынасқанда - "табақ тартқан".

 

Жұмбақты шешемін деп, қол созды Адақ,

Үстінде ықшам киім, белде садақ,

Қалың қол жалт қарасып, сеңше толқып,

Адақка телмірісті көзі қадап.

 

Сөйледі Адақ тұрып Абылайға:

"Я, тақсыр, өтілім бар, - қабыл айла!"

Жұмбақты шешпей тұрып тілегім бар,

Қабыл ғып тілегімді сөзді байла!

 

Болар ед, кешпес күнә - шешер болсам,

Жақпаса қыздың басын кесер болсаң,

Жұмбақты сондағана шешіп көрем, -

Қыз сөзін шайпау болса кешер болсаң..."