Gramatyki języka polskiego
Jak już wspomnieliśmy wcześniej, pierwsze uwagi gramatyczne o języku polskim zawdzięczamy autorom najstarszych traktatów ortograficznych: Jakubowi Parkoszowicowi i Stanisławowi Zaborowskiemu[1]. Wlaściwe podręczniki gramatyki, w ścisłym tego słowa znaczeniu, pojawiły się w wieku XVI, a liczba ich wzrosła w XVII i XVIII (do połowy XVIII wieku wyszło ich około czterdziestu). Wszystkie miały cel i charakter praktyczny: służyły cudzoziemcom, głównie Niemcom, do nauki języka polskiego. Wśród autorów zdecydowanie przeważają spolonizowani cudzoziemcy[2].
Pierwszeństwo należy się przybyszowi z Francji, nauczycielowi, a potem rektorowi kalwińskiego, a później ariańskiego gimnazjum w Pińczowie Piotrowi Statoriusowi-Stojeńskiemu. W 1568 roku w Krakowie wyszło jego dzieło Polonicae grammatices institutio pierwsza gramatyka języka polskiego. Jego dzieło w opisie gramatycznym oparte było na materiale Wizerunku Reja, a ponadto uwzględnił utwory Kochanowskiego i język potoczny, który słyszał na co dzień. P. Statorius-Stojeński zdołał trafnie wyodrębnić zjawiska i właściwości językowe objęte normą językową. Świadczą o tym trafne uwagi o dialektyzmach (z gramatyki Statoriusa pochodzi pierwsze bezpośrednie świadectwo o mazurzeniu, a także o różnych przejawach wpływów ruskich na polski język literacki, głównie zresztą w zakresie słownictwa i słowotwórstwa). Jednak nad dziełem Statoriusa niekorzystnie zaciążyły kategorii gramatyki łacińskiej (długo jeszcze jego następcy nie potrafili się uwolnić od łacińskich schematów gramatycznych).
Gramatyka Mikołaja Volckmara Compendium linguae polonicae (Gdańsk 1594) otwiera długą listę gramatyk i innych podręczników, przeznaczonych dla uczących się języka polskiego Niemców pomorskich. O potrzebach w tym zakresie na tym dwujęzycznym obszarze najlepiej świadczy fakt, że do lat siedemdziesiątych XVIII wieku ukazało się tam takich podręczników bez mała sto.
Na Śląsku, drugim obszarze dwujęzycznym, szereg gramatyk języka polskiego otwiera Klucz do polskiego i niemieckiego języka Jeremiasza Rotera (Wrocław 1616).
Grammatica seu institutio polonikae linguae Franciszka Mesgniena-Menińskiego (Gdańsk 1649), m.in. autora wielkiego słownika języków: tureckiego, perskiego i arabskiego w zestawieniu z niemieckim, francuskim, włoskim i polskim. Dzieło wybitne, pod niektórymi względami przewyższające gramatykę Statoriusa.
|
|
|
J. K. Woyna (16651693), szlachcic z Rusi, po studiach w Gdańsku i Królewcu był nauczycielem łaciny i języka polskiego w gimnazjum gdańskim w latach 16911693. Obowiązki swoje traktował bardzo sumiennie. Pracowity i utalentowany 25-letni J. K. Woyna jest pierwszym Polakiem opracowującym gramatykę polską w łacińskim podręczniku Compendiosa lingaue polonicae institutio z r. 1690, aby ułatwić cudzoziemcom poznanie tego języka. Był przekonany, że jego przedstawienie będzie doskonalsze, jaśniejsze i pożyteczniejsze niż poprzedników. Istotnie, w niektórych działach okazuje większą samodzielność i trafność spostrzeżeń polskich zjawisk językowych. Nie ma tego w głosowni, która znów miesza głoski i litery. We fleksji rzeczownika i przymiotnika rozróżnia trzy deklinacje siedmioprzypadkowe wedle trzech rodzajów; dorzuca niewiele uwag z zakresu słowotwórstwa. W przedstawieniu systemu koniugacyjnego widoczny pewien postęp: biorąc pod uwagę stronę formalną, a nie funkcjonalną, zmniejsza ilość trybów, próbuje też innego ujęcia form czasu, ale tu przeszkadza mu nie dość jasne uświadomienie sobie roli aspektu. Przez porównanie ze stanem łacińskim stara się pokazać polską składnie zgody i rządu w zakresie różnych części mowy[3].
Druga gramatyczna praca Woyny Kleiner Lestgarten to napisany po niemiecku podręcznik, który zawiera skrót pierwszej gramatyki polskiej oraz słowniczek, zbiór przysłów i rozmówki. Wznawiane do końca XVIII w. wydania (1693, 1697, 1712, 1762, 1769, 1780, 1791) dowodzą wielkiej popularności i użyteczności tej książki[4].
Na samym schyłku XVII wieku wyszedł podręcznik Bartłomeja Kazimierza Malickiego (16441706), nauczyciela języka francuskiego Akademii Krakowskiej, pt. Tractus ad compendiosam lingaue polonicae (Kraków 1699).
Jerzego Money Enchiridion Polonicum oder polnisches Handbuch (Gdańsk 1720) obszerny podręcznik zawierający gramatykę, rozmowy, przysłowia, słowniczek, listy polskie i niemieckie. Ta książka miała 19 wydań, ostatnie z r. 1809.
Jerzego Schlaga Neue grűndliche und vollstaendige polonische Sprachlehre (Wrocław 1734).
Karola Fryderyka Műllera Polonische Grammatik (Królewiec 1750).
