Сур. – Негізгі кен орындардың картасы

 

Қазақстан Республикасының үдемелі индустриялық-инновациялық дамуының 2010-2014 жылдарға арналған бағдарламасында қарастырылған қайта өндірілетін қуаттардың қажеттілігін қамту үшін Министрлікпен 2015 жылға дейін 2020 жылды болжау арқылы көмір саласын дамыту бойынша іс-шаралар жоспары әзірленді [3].

Жоспар бойынша 2015 жылға дейін көмір өндіру көлемін 131 млн. тоннаға дейін арттыру көзделуде, яғни республиканың КСРО уақытында жеткен көмір өндіру көлеміне жетіп, ал 2020 жылға дейін тағы 20 млн. тоннаға арттыру жоспарлануда (4 сур.).

 

4 Сур. Көмірді өндіру мен жеткізудің болжамдық көлемі (млн. тонна )

Қазақстанда электрэнергиясы дәстүрлі көздермен – жылу және гидроэлектрстанцияларында (сәйкесінше 88% және 12%) өндіріледі. 2010 жылғы жағдай бойынша республикадағы жылу және гидроэлектр станцияларының анықталған электрлік қуаты сәйкесінше 17 252 және 2 273тыс. кВт. құрайды. Аймақтар бойынша жылу электрстанциялары қуаттарының ең үлкен көлемі (46,4%) Павлодар облысына, гидроэлектрстанцияларының қуаты бойынша (75,8%) Шығыс Қазақстан облысына тиесілі. 2010 ж. Ақтөбе, Атырау, Қостанай, Маңғыстау және Павлодар облыстарында жылу электр станцияларының электр қуаты біршама артқан (5 сур.).

5 Сур. Жылу электрстанцияларының анықталған электрлік қуаты (мың кВт)

Республиканың электр станцияларында 2010 жылғы анықталған жылу қуаты 28 507 Гкал/сағ құраған. Аймақтар бойынша жылу қуатының ең үлкен көлемі Қарағанды (17,5%) және Павлодар (13,3%) облыстарына тиесілі. 2010 жылы электрстанцияларындағы жылу қуатының 2009 жылға қарағанда біршама артуы – Алматы және Атырау облыстарында тіркелген (6 сур.).

 

6 Сур. Электрстанциялардың анықталған жылу қуаты (Гкал/сағ)

 

Қазақстандағы жылу электрстанциялары мен электр орталықтардың бекітілген қуатының жалпы мөлшері 14 300 МВт электр энергиясын құрайды (1 кесте).

 

1 кесте – Көмірді тұтынатын электр энергиясы мен жылудың энергетикалық көздері

№ п/п	Облыс атаулары	ЖЭС және ЖЭО атауы
	Ақмола	ЖЭО-1,2 «Астанаэнергосервис» ААҚ, ЖЭО «КазСабтон» ЖАҚ
	Атырау	Ортақ қолданыстағы электростанциясы – қуаттылығы 215 МВт Атырау ЖЭО, қуаттылығы 12 МВт ЖЭО АМӨЗ, қуаттылығы 156 МВт Теңіз кен орнындағы ГҚЭС-144 газқұбырлық құрылым, кешенді технологиялық желілерді электрмен қамтуға маманданған ГҚЭС, «Тенгизшевройл» ЖШС ГҚЭС.
	Шығыс Қазақстан	«АЕS Усть-Каменогорская ЖЭО», «AES Согринская ЖЭО», Лениногорск ЖЭО, «Теплокоммунэнерго» ЖЭК.
	Жамбыл	Батуров атындағы «Жамбылэнергокомбинат» ААҚ Жамбыл МАЭС
	Батыс Қазақстан	«Карачаганак Петролеум Оперейтинг Компании Б.В» Компаниясының ГҚЭС.
	Қарағанды	Қарағанды ГҚЭС-1, «Казахмыс» корпорациясының Қарағанды ГҚЭС, ЖЭО -1,3 «Карағанды–Жылу» ЖЭО, «Испат-Кармет» ААҚ ЖЭО-2, «Тентек ЖЭО» ЖШС, «Испат-Кармет» ААҚ ЖЭО-ЖАС, «Казахмыс» корпорациясының Жезқазған ЖЭО, «Казахмыс» корпорациясының Балқаш ЖЭО, «Арселор Миттал Темиртау» АҚ ЖЭО-2.
	Қостанай	«ССТӨБ» ААҚ ЖЭО, ЖЭО ГПП, Қостанай жылуэнергетикалық ЖЭО және Арқалық ЖЭО, Рудный ЖЭО («ССТӨБ» АҚ).
	Қызылорда	«Петро Казахстан Кумколь Резорсиз» АҚ Құмкөл ГҚЭС.
	Маңғыстау	ЖЭО-1, МЖЭС ЖБ.
	Павлодар	Екібастұз МАЭС-1, Екібастұз МАЭС-2 станциясы (жылулық көмір станциялары), Ақсу (Ермак) МАЭС, Павлодар ЖЭО-1 «Алюминий Казахстана» АҚ.
	Оңтүстік Қазақстан	ЖЭО-1,2,3,5 «Южполиметалл» ЖАҚ, «Энергоцентр №3» ААҚ, Шымкент ЖЭО-3, ЖЭО БВС.

 

Қазақстанда негізгі электр энергиясын Екібастұз, Майкүбі, Торғай және Қарағанды бассейндерінің көмірінде жұмыс жасайтын 37 жылу электрстанциялары өндіреді (3 Сур.). Олардың ішінде ең ірісі – Екібастұз МАЭС-1, МАЭС-2 және Ақсу (Ермак) МАЭС – барлық электр энергиясының 14% өндіреді.

Жалпы, Қазақстанның көмірмен жұмыс жасайтын жылу электр станцияларының ПӘК (пайдалы әрекет коэффициенті) 33 - 35%. ХХ ғасырдың 50-ші және 70-шы жылдары салынған жылу электр станцияларының ПӘК өндірістік ресурсын толығымен жұмсаған. Бұл жағдайда 2010 жылғы есептер бойынша тозу коэффициенті 82 % құрайды.

Көмір жылу электрстанцияларында құрамында күл мөлшері жоғары (2 кесте) төмен калориялы және қазандық құрылғылар стандартына сай келмейтін қоңыр көмірді жағу бірнеше себептермен айқындалады:

- шекті рауал мөлшерлерден асатын концентрациялардағы ластағыш заттардың ауа бассейніне шығуы, оның ішінде климаттың өзгеруіне әсер ететін «парникті газдардың» үлкен көлемі;

- аймақтың өңделген жыныстардың террикондары мен күл шоғырларымен қоқырсып жатуы, олардан ондаған шақырымға шаң, күл мен қож тасымалданады;

- қауіпті қышқыл жаңбырлардың түзілуі.

 

2 Кесте – Екібастұз көмиірінің химиялық құрамы

Көрсеткіш атауы	Талдау мәліметтері
Жылулық қабілеті, ккал/кг
Салмағы бойынша мөлшері, %:
көміртек	40,69
сутек	2,37
оттек	8,04
азот	0,82
күкірт	0,61
күл	47,6

 

Қазіргі таңда Қазақстанның энергетиалық кешені көздерінен шығатын шығарындылардың меншікті салмағы Орталық Азиядағы атмосфералық ауаға ластағыш заттар эмиссиясының 43,7% құрайды [4].

Атмосфераны ең көп ластайтын ірі ластағыш көздер (ЖЭС және ЖЭО) 7 суретте көрсетілген.

7 сур. Атмосфералық ауаның ластануындағы ірі кәсіпорындардың үлесі

Жылу электр станцияларындағы шығарындылар энергетикалық кешені эмиссиясының жалпы көлемінің шамамен 70 % (Солтүстік аймақ - 92 %, оның ішінде Қарағанды - 39 - 42 %, Павлодар 38 - 39 %) құрайды. Орталық аймақтағы шығарындылардың ең ірі көздері: «Испат-Кармет» ААҚ (36%), «ЕЭК» ААҚ (15,5%).

Тұрақты көздерден шығатын улы заттардың ең үлкен мөлшерін түсті металлургия кәсіпорындары - 29 %, екінші орында жылуэнергетика - 23 %, қара металлургия - 17 %, мұнайгаз кәсіпорны - 10%, тау-кен өнеркәсібі - 20 % және басқалар құрайды. Шығарындылардың 152 820 бірлік барлық көздерінен тазалағыш құрылғылармен 11 590 бірлігі жабдықталған.

Қазақстанның өнеркәсіп кәсіпорындарының шығарындылары жылына үш миллион тоннаны құрайды, оның 85% 43 ірі кәсіпорындарға тиесілі. 1990-2008 жж. аралығында елдің отын-энергетикалық балансында табиғи газ үлесінің артуы мен оны бақылау есебінен, сондай-ақ өндірістің құлдырауы есебінен тұрақты көздерден шығатын шығарындылар көлемі үш есеге төмендеген. Шамамен эмиссияның төрттен үш бөлігі әуе көлігі, теміржол, су және автокөліктердің жұмысымен байланысты ¹.

2010 жылғы тұрақты көздерден шығатын ластағыштар 2006 жылғы деңгеймен салыстырғанда 11,3 % төмендеген (8 Сур.).

 

 

8 Сур. Тұрақты көздерден шығатын заттардың динамикасы (мың тонна )

Ластағыш заттар шығарындыларының ішінде негізінен газтәрізді азайған және сұйық заттар көп, олардың 2010 жылы көлемі 2008 жылмен салыстырғанда 15,7%.

Бірегей энергетикалық жүйенің түрлі көздерінен шығатын эмиссияларда басым болып келетіндер: қатты бөлшектер - 35 %, күкірт диоксиді - 31 %, көміртек оксиді - 19 %, азот оксиді - 14 %.

Шығарындылардың сапалық құрамы, ең алдымен, энергия көзінде пайдаланылатын отын түрімен анықталады (3 кесте).

 

3 кесте – Тұрақты көздерден шығатын эмиссияның динамикасы (мың тонна)

2008 ж.	2009 ж.	2010 ж.
Барлығы	Оның ішінде	Барлығы	Оның ішінде	Барлығы	Оның ішінде
қатты	NOx	SO2	Қатты	NOx	SO2	Қатты	NOx	SO2
2643,1	688,7	212,2	1078,5		639,1	206,6	779,8		639,3	215,6	723,6

 

 

Газдарды негізінен күлден тазалау жүргізіледі. Қазандық агрегаттары ылғалды күлді ұстағыштармен жабдықталған, мұнда күлмен қоса күкірт диоксидінің біршама мөлшерінен тазалайды. Бірегей энергетикалық жүйенің энерготасымалдағыштарындағы күлді ұстау дәрежесі республика бойынша шамамен 2000 жылы - 95,9 % -дан 2009 жылы - 97,5 % дейін артқан. Күлді ұстағыштардың тиімділігін арттыру негізінен, эмульгаторларды пайдаға асыруға енгізумен байланысты. Азот қышқылдары шығарындыларын қазандық ішінде жағудың техникалық әдісі арқылы азайтуға болады. Ластағыш заттар шығарындыларының мөлшерін минималды шығын жұмсай отырып төмендету мәселесін жаңа заманауи қазандық құрылғыларды енгізу немесе жылуэлектр станцияларының қазандық құрылғыларын қайта қалпына келтіру арқылы шешуге болады.

Сонымен қатар, газдарды тазалау жүйелері қазіргі заманғы талаптарға айтарлықтай сай келмейді. Урбандалған территориялар ауасының ластану жағдайының мониторингісіне сүйенсек, тұрғындардың денсаулығы үшін экологиялық қауіптілігі өте жоғары дәрежедегі зона ретінде Алматы, Зыряновск, Өскемен, Теміртау, Тараз қалалары ерекшеленеді.[5]

 

 

2. Ауаны ластаушы заттардың трансшекаралық таралуын техникалық регламенттерге сәйкес бақылау

Қазіргі кезде шығарындыларды мемлекеттік реттеу мен бақылау Техникалық регламенттерге сәйкес орындалады.

Аталған Техникалық регламентке реконструкцияны қажет ететін, реконструкция қажет емес, жұмыс істеп тұрған немесе жаңа іске қосылатын жылу электр станцияларына енгізілген қазандық құрылғылар үшін шығарындыларға қойылатын талаптардың дифференциациясы бойынша толықтырулар енгізу ұсынылады. Бұл ұсыныс электр станциясының жағатын көмірінің энергия тиімділіктің және экологиялық қауіпсіздіктің жоғары деңгейіне кезеңімсен өтуге мүмкіндік береді.

Энергия тасымалдағыштарға қажеттіліктердің артуы көрінісінде эмиссияны төмендету жылу электр станцияларының жабдықталуына тәуелді болады.

Шет елдердің меншікті шығарындылар стандарттарымен салыстырсақ, Қазақстанда энергия көздерінде қатты бөлшектердің жоғары меншікті шығарындылары анықталған, ол ең алдымен күлділігі жоғары Екібастұз көмірін пайдаланумен байланысты. Азот қышқылдары мен күкірт диоксидтерінің шығарындылары осы салада орта есеппен мүмкін деп есептеуге болады. Дегенмен, Денсаулық сақтау министрлігінің азот пен күкірт диоксидтері шығарындыларының жалпы зиянды әсері туралы талаптарын ескерсек, бұл саланы әсіресе ірі өнеркәсіп орталықтарында дамыту жоспары барлық ластағыш заттар эмиссиясын төмендетуді қамтамасыз ету керек. Эмиссияны төмендету үшін қойылған мақсаттар, міндеттер мен мақсатты көрсеткіштер ҚОҚМ Стратегиялық жоспарында, 2010-2014 жж. арналған «Жасыл даму» салалық бағдарламасында айқындалады [6,7].

2014 жылға дейін атмосфераға шығатын улы заттардың көлемін 2009 жылмен салыстырғанда 5,9% азайту бойынша мақсатты көрсеткіштерге жету үшін келесі іс-шаралар қарастырылған: халықаралық стандарттарға сай келетін технологияларды пайдалана отырып, өнеркәсіптік кәсіпорындар үшін іс-шаралар кешенін әзірлеу; өнеркәсіп кәсіпорындарында ластағыш көздерден және санитарлық-қорғау зоналарындағы эмиссияны күндіз-түні автоматты түрде бақылау жүйесін енгізу; «Арселор Миттал Темиртау» АҚ Борисенко А.В. жүйесінің өндірістік газдардан тазалау кешенінің құрылысы; Шығыс Қазақстан облысында атмосфералық ауаның, суаттардың, топырақ, азық-түлік өнімдері мен ауыз су жағдайын бақылау мен бірегей ғылыми-өндірістік оперативті мониторинг орталығын құру; «Карагандауголь» байыту фабрикаларының, шахталары мен көмір кескіндерінен болатын зардаптарды жою; тұрақты органикалық ластағыш қалдықтары мен қорларын жою бойынша Дүниежүзілік Банк жобасын жүзеге асыру және олармен ластанған аумақтарды қалпына келтіру; жеке-жеке инвентаризациялау; құрамында полихлордефинил бар жабдықтар мен қалдықтарды уақытша сақтау; қоймалар мен қорымдардағы пестицидтерді шығару мен пакеттерге бөлу.

Қоршаған табиғи ортаға кері әсерін төмендету үшін төмендегі іс-шараларды қарастыратын бірқатар іс-әрекеттер жүргізу керек: отынды жағу технологиясы мен өндірісін жақсарту, жартылай немесе жекелей тұйық циклдерге негізделген технологияларды ендіру; «жел бағытын» ескере отырып өнеркәсіп орындарын оңтайлы орналастыру, олардың айналасына санитарлық-қорғаныс аймақтарын құру, ең улы өндірістерді қала мен елді-мекендер сыртына шығару, құрылысты тиімді жоспарлау мен аумақты көгалдандыру; қоршаған орта сапасын тұрақтандыру мен жақсарту; орнықты дамуға өту тетіктерін құру; гидрометеорологиялықжәне экологиялық мониторингті жаңғырту және енгізу.

Қоршаған ортаға шығатын эмиссияны төмендету индустриялы нысандардың диверсификациясы мен техникалық жабдықталуы арқылы, ең қолжетімді сапалы технологияларды енгізу жолымен жүзеге асырылатын болады. Еуроодақтың тәжірибесі бойынша кешенді экологиялық рұқсатнамалар енгізілуде, оның құрамында эмиссия нормативтері, энерготиімділік, энергия және ресурс жинақтау критерилері, ең жақсы технологияларға көшу тәртібі мен мерзімінен тұрады.

Республиканың орнықты дамуға өтуі тетіктерін құру үшін мақсатты көрсеткіштер мен квоталарды белгілеу, мемлекеттік бақылауды күшейту, экологиялық-экономикалық ынталандыруды енгізу есебінен өнеркәсіп кәсіпорындарынан шығатын эмиссияны азайту жоспарлануда.

Гидрометеорологиялық және экологиялық мониторингті енгізу мен жаңғырту үшін Ұлттық гидрометеорологиялық қызметті атмосфералық ауа сапасын бақылаудың автоматтандырылған жүйесіне ауыстыру ұсынылады.

Қазақстан халқы мен экономикасын электрмен толық қамту жаңа электрэнергетикалық нысандарды салумен, жұмыс етуші нысандарды кеңейту мен қалпына келтірумен, ұлттық энергетикалық желілермен жаңғыртумен байланысты, ол өз кезегінде барланатын ресурстарды заманауи басқарудың жоғалтылған пайдаларын айтарлықтай төмендетеді (9 сур.).

 

Сур. Ресурстарды басқарудың тиімділігі төмендету мен жоғалтылған пайданың мөлшері бағдарламасы арасындағы тәуелділік (млрд. АҚШ доллары).

2020 жылға дейін Стратегиялық даму жоспарына, Үдемелі индустриялы-инновациялық даму бойынша 2010-2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына сәйкес республика экономикасының тұрақты өсімін қамтамасыз ету үшін электр энергетикалық саласын айтарлықтай дамыту керек. Қазақстанның бірегей электрэнергетикалық жүйесі Ресей Федерациясы мен Орталық Азия елерінің энергия жүйелерімен параллельді тәртіппен орнықты жұмыс атқарады [8].

Бұл жоспарда осы бағдарламаларды іске асыру бойынша жобалардың болашағы бар (4 кесте).

 

Жоба атауы	Жобаны іске асыру мерзімі	Қуаты, МВт	Құны, млрд.тг.
Балқаш ЖЭС құрылысы	2009–2015 г.г.		366,6
Орал ГҚЭС құрылысы	2010–2012 гг.		9,8
Мойнақ СЭС	2006–2012 гг.		54,1
Ақшабұлақ кенорнындағы ГҚЭС құрылысы	2010–2012 гг.		17,7
Атырау ЖЭО кеңейту мен қайта жөндеу	2006–2010 гг.		16,4
Екібастұз ГҚЭС-2 №3 энергия блогының құрылысы	2009–2013 гг.		114,2
Екібастұз ГҚЭС-1 №8 блогын қалпына келтіру	2010–2012 гг.		23,4
Ақсу ГҚЭС №2 блогын қалпына келтіру	2009–2011 гг.		12,9
Шардара СЭС жаңғырту	2010–2015 гг.		13,5
Мойнақ СЭС қуатын жіберу	2010–2012 гг.	-	10,3
«Алма» 500 кВ станциясы құрылысы	2010–2014 гг.	-	30,0
ҰЭЖ жаңғырту (II – кезең)	2010–2016 гг.	-	52,0
Азиада-2011 үшін Алматы қ. Және Алматы облысындағы трансформаторлық станциялардың құрылысы	2009–2011 гг.	-	19,9

 

Бұдан басқа ауаның үлкен қашықтыққа трансшекаралық ластануы туралы, Тұрақты органикалық ластағыштар туралы ратификацияланған Конвенциялармен, Хаттамалармен қабылданған Қазақстанның міндеттерімен атмосфералық ауаны қорғау бойынша ұлттық заңнаманы үйлестіруді қажет [9,10].

Қазіргі кезде Қазақстан Еуропада (ЕМЕП) ластағыш заттардың – ауыр металдардың алыс қашықтыққа тасымалдауын бақылау мен бағалаудың бірегей бағдарламасы шеңберіндегі Хаттаманы ратификациялау туралы сұрақтарды қарастыруда [11]. Бұл халықаралық келісім-шарттармен көмірді жағу кезінде түзілген ластағыш заттарды, әсіресе: күкірт пен азот қышқылдары; түрлі дисперсті бөлшектер (күл мен шаң); ауыр металдар – қорғасын, сынап, кадмий; тұрақты органикалық ластағыштарды реттеуге бағытталған.

Украинада жүргізілген зерттеулерге сай, көмір жаңа генерациялар салуға қарағанда реконструкцияға аз инвестиция қажет ететін маңызды пайдалы қазбалардың бірі болып табылатындықтан Қазақстандағы жылуэлектрстанцияларының энергия тиімділігін арттыру, оларды халықаралық стандарттарға сәйкестендіру қажет (10 Сур).

Қолданыстағы генерациялық қуаттарды жаңғырту кезінде шыққан газдардағы ластағыш заттарды тазалау, жоюды тиімді ету бойынша ең озық технологияларды пайдалану құралдар мен қаражатты үнемдеу кезіндегі қоршаған орта жағдайын айтарлықтай жақсартады.

Қазақстанның «жасыл» экономикаға өту концепциясы энергияны жинақтау мен энергия тиімділігін арттыру, бағамдарды орнату арқылы ынталандыру мен генерациялық қуаттар мен электр, жылу энергиясын тасымалдау желілерін жаңғырту үшін ынталандыру, және де энергиямен қамтамасыз ету мақсатында ынталар құруды қарастырады. Бұдан басқа энергия тиімділігін арттырудың мониторингісі мен халықаралық стардарттар мен тетіктерді енгізуге жеткілікті мөлшерде қаржы бөлу қарастырылуда. Энергия тиімділіктің техъникалық іс-шаралары шеңберінде – энергиаудитін жүргізу, марикровка жасау, барлық коммуналдық кәсіпорындардың техникалық жағдайын бағалау (қазандықтар, жэылу желілері және т.б.), көшелерді жарықпен қамту қажет. Өнеркәсіпте энергия тиімділігін арттыру бойынша іс-шараларға энергия тиімділік стандарттарын әзірлеу мен барлық өнеркәсіптік жабдықтарды сертификациялаудан тұрады [12,13].