Кәсіпорын пайдасын қалыптастыру және бөліну тәртібі

Шаруашылық субъектілерінің қызметін зерттеуде қаржы нәтижелері есебі өте маңызды рөл атқарады. Себебі, ол қолданушылардың өз қызметіне экономикалық шешім қабылдауы үшін үлкен көмегін тигізеді. Қаржылық нәтижелер көрсеткіштері кәсіпорынның шаруашылық жүргізуінің абсолюттік тиімділігін сипаттайды. Олардың ішінде ең негізгілері болып кәсіпорын экономикасының дамуының негізін құрайтын пайданың көрсеткіштері табылады. Пайданың өсуі өз-өзін қаржыландыру, өндірісті кеңейту, әлеуметтік мәселелерді шешу үшін және жұмысшылардың материалдық қажеттіліктері үшін қаржылық базаны қлыптастырады. Пайданың есебінен бюджет, банктер және басқа да кәсіпорындар мен ұыймдар алдындағы міндеттемелерінің бір бөлігі өтеледі. Осылайша пайданың көрсеткіштері кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметінің бағалауындғы ең негізгілері болып табылады. Олар оның іскерлік белсенділігі мен қаржылық жағдайының деңгейін сипаттайды.Сонымен қатар, қаржылық нәтижені есептеу мен талдау арқылы ұйымдардың ресурстық базасын қалыптастыру жөніндегі мүмкіндігін және түсетін ақша ағынын болжауға да болады.

Кәсіпорын қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі бұл өнімді (атқарылған жұмыс,көрсетілген қызмет) өткізуден және басқа да өткізулерден болған нәтижелер сомасы ретінде сонымен қатар жүзеге асырылмаған операциялардан болған табыстар мен шығыстар сальдосы ретінде көрінетін баланстық пайда немесе шығын болғандықтан құжат талдаушы адамға бұл кәсіпорын табыс немесе (шығын) зиян әкелетіндігін анықтау үшін табыстар мен шығындар туралы жеткілікті мөлшерде бөлініп алынған анық көрсеткіштердің көмегімен белгілі бір кезеңдегі кәсіпорынның қызмет нәтижесіне баға беруде негізгі көрсеткіш.

Жұмыста кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметі нәтижелерінің есебін ұйымдастыруды, оны бағалауды және кәсіпорынның пайдасы мен шығындарына экономикалық сипаттама беру, оларды тану қағидалары мен табысты тану және жетілдіру жолдарын қарастырылады. Осы ретте пайда және оның мәнін, кәсіпорынның қаржы-шаруашылық нәтижесінің қалыптасу тәртібі мен құрылымын, сатудан пайда болған қаржылық нәтиженің есебін, орындалмаған және өзге де операциялардың кірістері мен шығыстарының есебін, пайданы есепті кезең ішінде қолдану есебін, өндірілген өнімдерді, тауарлар, жұмыстар, қызметтердің өзіндік құнын және оларды сатудағы жұмсалған шығындар есебін есептеу, өндірістік және кезеңдік шығындардың туындауын сипаттау, жұмсалынған шығындарды түскен табыстар мен теңестіру сабақтастығын көрсету және бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян) есебінің тәртібі негізге алынады.

Ұымдардың қаржылық қорытындысы жөніндегі қызметінің нәтижесі және ұйымның тапқан таза пайдасының көлемі жөніндегі мәліметтер экономикалық ресурстардың потенциалды өзгеріске түсуі мен көбеюін сипаттайды.Экономикалық тұрғыдан қарағанда – табыс ұйымның меншігіне түсетін қаражаттар сапасында танылады.Қаражаттар активтердің көбеюін көрсетеді.Ұымның құрылған күніндегі құрылтайшылардың салған қаражаты табыс болып танылады.Нарықтық қатынастар жағдайында бастапқы кезеңде банктерден немесе басқа да заңды тұлғалардан уақытша алынған қаражаттар да табыс сипатында болады.

Бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес табыстар мен шығындар есебінің міндеттері кәсіпорынның барлық табысы мен шығыны туралы есепті жүйелі түрде жасап, ұсыну үшін табыстар мен шығындар туралы есептің белгілі бір баптарын жіктеу, ашу мен есепке алу тәртібін анықтау болып табылады.

Кiрiстер мен шығыстар пайда мен зиян туралы есепте қызмет нәтижелерiнiң өлшемiмен тiкелей байланысты элементтері Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы» 2007 жылғы 28 ақпандағы №234 Заңның 3-тараудың қаржылық есептілік элементтері 13-бабында - кірістер мен шығыстарға анықтама берілген. Кiрiстер - есептi кезең iшiнде активтердiң түсiмi немесе өсiмi немесе мiндеттемелердiң азаюы нысанында экономикалық пайданың ұлғаюы, олар капиталға қатысушы тұлғалардың жарнасымен байланысты ұлғаюдан өзгеше капиталдың ұлғаюына әкеп соғады.

Шығыстар - есептi кезең iшiнде активтердiң қолдан кетуi немесе азаюы немесе мiндеттемелердiң пайда болуы нысанында экономикалык пайданың азаюы, олар капиталға қатысушы тұлғаларға бөлумен байланысты азаюдан өзгеше капиталдың азаюына әкеп соғады.

Табысқа компанияның түсімі де, басқа түсімдер де кіреді. Компанияның табысы - олар қызметтің әдеттегі түрлерінен келіп түскен қаражаттың түсуі, олар әр түрлі аталады, оның ішінде сату, сыйақы, пайыздар, дивидендтер және лицензиялық төлемдер.

Қаржылық есептіліктің 18 «Табыс» халықаралық стандартына сәйкес табыс ұйымның әдеттегі қызметі барысында, акционерлердің жарналары есебінен болатын капитал ұлғаюларына әкелетін кезең ішіндегі экономикалық пайданың жалпы ағыны деп аталады.

Пайда,шығыс және жиынтық табыс есептемесінде келесідей:

· табыс және шығыс

· жалпы жиынтық табыс

· жиынтық табыстың бір мерзімдік мөлшері, шығыс, табыс және жиынтық табыстың барлық мөлшері көрсетіледі.

Егер де ұйым пайда, шығыс және жиынтық табысты бөлек көрсетпесе,онда пайда,шығыс және жиынтық табыс бөлімінде көрсетілмейді.

Негізгі қызметтен түскен табыс, негізгі емес қызметтен түскен табыс (шеккен зиян) жалпы табыс пен кезеңдік шығыстардың арасындағы айырма ретінде анықталатын сальдолық қаржылық нәтиже болып табылады.

Сәйкесінше, негізгі қызметтен түскен табыс тауарлық – материалдық босалқыларды сатып - өткізуден, қызмет көрсетуден алынуы мүмкін, сонымен бірге негізгі қызметтің түріне байланысты проценттер, дивидендтер, гонорарлар түрінде алынуы мүмкін. Сонымен қатар, қосалқы қызметтен түскен табыс (шеккен зиян) ұйымның қосалқы қызметінен пайдап болған табыс /шеккен зиян/ көрсетіледі. Қосалқы қызметтен түскен табысқа айналымнан тыс активтерді сатып- өткізуден түскен табыс, құнды қағаздарды сатып алудан, сатып алып қайта сатудан түскен табыс және т.б. табыстар жатады.

Ал, кезеңдік шығыстар - олар өнімдердің /тауарлардың, жұмыстардың, қызметтердің) өндірістік өзіндік құнына апарылмайтын шығындар. Кезеңдік шығыстарға:

· жалпы және әкімшілік шығыстары;

· сатып- өткізу операциялары бойынша шығыстар;

· сыйақыларды төлеу бойынша шығыстар.

Келесі қаржылық нәтижені анықтауда жалпы табыс маңызды орын алады. Жалпы табыс өнімді /тауарды, жұмысты, қызметті/ сатып өткізудің қаржылық нәтижесі болып табылады және ол өнімді /тауарды, жұмысты, қызметті/ сатып - өткізуден түскен табыс пен сатып- өткізілген өнімді /тауарды, жұмысты, қызметті/ өзндік құнының арасындағы айырма ретінде анықталады.

Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы шаруашылық қызметінің нәтижелері жеке көрсеткіштер бойынша тиісті есепте қамтып көрсетіледі. Бұдан басқа ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп жасалады, онда бұл қозғалыс үш бағыт бойынша көрсетіледі.

· операциялық қызметтен (шаруашылық жүргізуші субъектінің негізгі қызметін сипаттайды)

· инвестициялық қызметтен (ұзақ мерзімді активтердің құрамы мен мөлшеріндегі өзгерістерді тудыратын)

· қаржылық қызметтен (меншікті капитал мен қарыз қаражаттарының құрамы мен мөлшеріндегі өзгерістерді тудыратын).

Ал Қаржылық нәтижені құқықтық-нормативтік реттеуде Қазақстан Республикасының 28.02.2007 ж. №234 «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы» Заңы (өзгерістер және толықтырулармен), 1-ші «Қаржы Есептілігін» Ұсыну Қаржылық Есептіліктің Халықаралық Стандарты (IAS 1), 18-ші «Табыс» Қаржылық Есептіліктің Халықаралық Стандарты (IAS 18), 17-ші Жалдау ҚЕХС-ын (IAS), 28-ші Қауымдасқан ұйымдарға салынған инвестициялар ҚЕХС-ын (IAS), 4-ші Сақтандыру келісімшарттары ҚЕХС-ын (IFRS), 9-шы Қаржы құралдары ҚЕХС-ын (IFRS), 41-ші Ауылшаруашылығы ҚЕХС-ын (IAS),ұйымның есеп саясаты, түрлі құқықтық-нормативтік әдіснамалық нұсқаулар мен өзге де маңызды құжаттары негізге алынады.

Кәсіпорынның қаржылық нәтижелеріне көптеген келесідей факторлар әсер етеді, олар:

· пайда болу орнына байланысты

· нәтижесінің маңыздылығына байланысты - негізгі және негізгі емес;

· құрылысы бойынша - қарапайым және күрделі;

· әрекет ету уақыты бойынша

Қаржылық нәтижелердің көрсеткіштері кәсіпорын шаруашылығының барлық бағыттары (өндірістік, коммерциялық, қаржылық немесе кеңес беру) үшін өте маңызды болғандықтан кез-келген қаржылық ақпаратты қолданушылар үшін ең алдымен қажет ақпарат кәсіпорынның жыл сайынғы қаржылық нәтижесі. Алайда, қаржылық ақпаратты қолданушылардың түрлі категорияларын қаржылық нәтижесі туралы есептің белгілі бір бабы, яғни негізгі қызметтен түскен пайдасы қызықтырары анық. Яғни табыс және оның құрамы қаржылық есептілікті пайдаланушыларға негізгі категория болып табылары анық. Дегенмен де, табыс құрылымында ең үлкен үлес салмақты өнімдер мен тауарларды сатудан түскен пайда немесе негізгі қызметтен түскен пайда басты назарда. Тиісінше, табыстың екінші абсолюттік көрсеткіші - жалпы табыс. Жалпы табысқа әсер ететін маңызды фактор – өндірістік өзіндік құн. Шаруашылық жүргізудің тұрақты экономикалық жағдайында жалпы табыстың өсуінің қарқыны маңызды үдеріс. Сондықтан әрбір кәсіпорын жалпы таыбысын көбейтуді көздейді және заттай түрде өнімді өткізу көлемінің өсуі табыстың өсуіне әкелетініне байланысты негізгі қызметке назар аударады. Кәсіпорын табысы бағаның өсуі есебінен жоғары қарқынмен өседі.

Сонымен, кәсіпорынның қаржылық нәтижесі өткізу көлемінің өзгерісінің жалпы табыс ауытқуына әсерін анықтау табыстылықтың келесі абсолютті көрсеткіші – негізгі қызметтен алынған табыс арқылы анықталады (негізгі қызметтен алынған табыс = жалпы табыс – кезең шығындары). Қаржылық нәтиже негізгі және негізгі емес қызметтен қалыптасып, пайда мен зияндар есептілігі негізінде көрсетіледі. Барлық қаржылық есептілікті пайдаланушылар үшін кәсіпорынның тұрақтылығы, пайдасының жыл сайын артуы негізгі басымдық. Сәйкесінше, кәсіпорынның пайдасын жоғарылатудың негізгі факторы – өндіріс көлемі мен қазіргі ғылыми техникалық дамуға сәйкес жаңа инновациялы технологияларды өндіріске енгізу, арқылы өзіндік құнды төмендетіп, еңбек күшін техника мен технологияларға негіздеу арқылы екені анық.

Барлық көрсеткіштер келесі түрде бөлінеді

1. Кәсіпорынның экономикалық әлеуәтәін сипаттайтын көрсеткіштер. Олар кәсіпорынның масштабтарын, ұлттық және халықаралық деңгейдегі орнын көрсету үшін қажет.

Активтер, кәсіпорынның иелегінде болатын, өткен мерзімдерде алынған және кәсіпорынның болашақ түсімдерін қамтамасыз ететін құралдардың, қаржының құрамын және орналасуын сипаттайды.

Негізгі капитал, кәсіпорынның өндірістік қуаттарын сипаттайды (ғимараттар, құрлыстар, жабдықтар).

Шығарылған өнімнің көлемі мен құны – жалпы кәсіпорын және жеке өнім түрлері бойынша анықталады. Оны есептеу арқылы кәсіпорынның ұлттық және халықаралық нарықтағы үлесін және орнын, өндіріс құрылымын анықтауға болады.

Кәсіпорынның өндіріс және өткізу кәсіпорындарының саны және орналасуы - өз елінде және шетелдегі мөлшері анықталады.

Кәсіпорын инфрақұрылымы:

· өз транспорты, қоймалары, техникалық қызмет көрсету орталықтары;

· өзіндік шикізат базалары және энергия көздері.

· кәсіпорынның тура күрделі шығындарының мөлшері мен орналыстырылуы - өз еліндегі және шетелдегі кәсіпорындарға.

· кәсіпорынның ғылыми-зерттеу потенциалы:

· ғылыми-зерттеу жұмыстарына кеткен шығындар мөлшері;

· зерттеу орталықтар мен лабораториялардың саны, орналасуы;

· онда жұмыс істейтін зерттеушілер саны;

· ғылыми жұмыстардың негізгі және артықшылығы бар бағыттары;

· фирмада бар патенттер саны және олардың қолданылуы.

2. Кәсіпорынның жалпы шаруашылық қызмет нәтижелерін сипаттайтын көрсеткіштер (есепті көрсеткіштер)

Жалпы шығындар көрсеткіштері (General expenses) жыл басында жаңа нарыққа ену үшін (enter new markets):

· маркетингілік қызметке (Marketing);

· зерттеулерге және дамытуға (Research and development);

· үстеме шығындар (Overhead);

· әкімшілік шығындар (Department overhead);

· рентаны төлеу (Rental costs);

· өнімді жетілдіру шығындары (Product changeover);

· өнімді жіберуге кеткен шығындар (Factory fees).

Түсімдерді сипаттайтын көрсеткіштер: таза пайда; амортизациялық төлемдер; активтерді сатудан түскен ақша; субсидиялар, дотациялар; ұзақмерзімдік қарызды өсіру; акциялар эмиссиясы; қысқа мерзімдік борышты өсіру.

Қаржыны жұмсау көрсеткіштері: дивиденд төлеу; ұйымдастырушылық шығын; акциялар эмиссиясын жасау шығыны; күрделі шығындар; басқа айналымнан тыс активтерге салымдар; ұзақмерзімдік борышты қайтару; тез өткізілетін бағалы қағаздарды сатып алу; банктегі шоттағы ақшаны өсіру.

3. Кәсіпорынның қызмет ету нәтижелігін сипаттайтын көрсетікштер

Пайда. Өндіріс нәтижелігін анықтау үшін қажет көрсеткіштерді алған пайдамен салыстырады. Олар абсолютты және салыстырмалы болып бөлінеді.

Абсолютті көрсеткіштер:

· жалпы пайда салықтарды төлеуге дейін анықталады;

· таза пайда салықтарды, пайыздарды төлегеннен кейін кәсіпорында қалатын пайда;

Салыстырмалы көрсеткіштер:

· пайданың сату көлеміне қатынасы (Profit margin);

· пайданың активтерге қатынасы (Profit to total assets);

· пайданың нақты негізгі капиталға қатынасы (Profit to fixed assets);

· пайданың өзіндік капиталға қатынасы (Profit to net worth);

· пайданың өзіндік және ұзақмерзімді несиелі капиталға қатынасы (Profit to capital employed) ұзақ мерзімде жалпы инвестерлінген капиталдың тиімділігін сипаттайды.

Өткізілген өнім құны немесе сатулар көрсеткішін де басқа көрсеткіштермен салыстырады:

· сатулардың жалпы құнының активтерге қатынасы (Sales to total assets);

· сатулардың жалпы құнының нақты негізгі капиталға қатынасы (Sales to fixed assets);

· айналым капиталына қатынасы (Sales to current assets);

· материалдық-өндірістік қорлар құнына қатынасы (Sales to inventory).

Өндіріс шығындары көрсеткіші -өте маңызды көрсеткіштің бірі.

Жалпы шығындардың сатулар құнына қатынасы. ТӨ 1 теңгесіне шаққандағы шығындар.

Негізгі капиталдың айналымдылығы және капиталмен қарулану деңгейі:

· негізгі капитал айналымдылығы сатулар көлемін жұмыс істейтіндерге қатынасы;

· капиталмен қарулану деңгейі – негізгі капиталдың баланстық құнын жұмыс істейтіндерге қатынасы (Fixed assets to number of employees).

4. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттайтын көрсеткіштер

Кәсіпорынның қаржыландыру көздеріне тәуелділігі және төлем қабілеттілігі анықталады.

Өзіндік капитал құрылымы: акционерлік капитал; эмиссияланған табыс; капиталға айналдырылған пайда.

Өзіндік капиталдың активтердің баланстық құнына қатынасы (Stockholder's equity to total assets) фирманың сыртқы қаржы көздеріне тәуелділігін сипаттайды. Бұл шама 50% артық болу керек.

Борыштың жалпы сомасының өзіндік капиталға қатынасы (Total debt to stockholder's equity) сыртқы және өзіндік қаржы көздерінің қатынасы. Борыш өзіндік капиталдан жоғары болмау керек. Талдау үшін борыштың құрылымы (қысқа мерзімді борыштың үлесі) және салықтарды, еңбек ақыны, басқа төлемдерді жасау бойынша борыш көлемі анықталады:

Өзіндік капиталдың нақты негізгі капиталға қатынасы инвестірленген капиталдың қай бөлігі өзіндік капиталдан жасалғанын сипаттайды.

Ұзақмерзімді борыштың өзіндік капиталға қатынасы кәсіпорынның қызметі қанша мөлшерде ұзақмерзімді несиелер арқылы қаржыландырылатынын сипаттайды

Ақшаның түсімдері (кассалық және банкідегі ақша) (Cash flow) өнім үшін төлемдердің жасалуына тәуелді болады және дебиторлық борышты қайтаруға негізделген.

Түскен ақшаның ағымдағы жылда жасалынған күрделі шығындарға қатынасы (Cash flow to capital expenditures) инвестициялардың қай бөлігі ағымдағы ақша арқылы жасалынатынын көрсетеді. Оны өзін-өзі қаржыландыру коэффициенті деп атайды.

Айналым активтерінің қысқа мерзімдік борышқа қатынасы (Current assets to current liabilities) Ол 1-ден кем болмау керек..

Ақшаның және тез сатылатын бағалы қағаздар құнының ағымдағы айналым активтеріне қатынасы (Cash and marketable securities to current assets) Оны ликвидтілік коэффициенті деп атайды.

Ликвидті қаржының қысқа мерзімдік борышқа қатынасы. Ол төлем қабілеттілігін сипаттайды.

Айналым активтерінің жалпы несиелі капиталға қатынасы (Current assets to total debt).

Талдау жасалғанда көрсеткіштер кестелерге енгізіледі, бірнеше мерзімге. Талдау мақсаты – ағымдағы өзгерістерді анықтау және кемшіліктерді табу,нәтижесінде басқарушылық шешім құралады.