Сурет бойынша әңгімелеуге үйрету

Сурет бойынша әңгімелеу – жалпы түзету жұмыстарында ЖСТД (жалпы сөйлеу тілі дамымаған) бар балалардың байланыстырып және грамматикалық дұрыс сөйлеуін дамытуда маңызды орын алады. Оқыту әдістемесі сөйлеуінде бұзылысы бар балалардың танымдық және психикалық даму ерекшеліктерін ескере отырып құрылады. Бұл арнайы дайындық жұмыстарын жүргізуде, суреттік материалды іріктеу мен оны кезектілігі бойынша қолдануда, түзетушілік жұмыстың құрылымы мен тәсіліне қатысты болады. Балалардың зейініне және көру, есту арқылы қабылдауына, логикалық ойлауына т.б. бағытталған осындай тәсілдерге ерекше назар аударылады. (132, 135-136 бет)

ЖСТД мектеп жасына дейінгі үлкен топтағы балалардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастыру мақсатында суреттік материалдармен жүргізілетін келесі сабақ түрлерін жүзеге асыру ұсынылады:

Ø Топта бірнеше адам бейнеленген сюжеттік суреттер немесе сюжеті балаға таныс бірнеше сахналық қойылымдар арқылы әңгіме құрастыру.(«Отбасы», «Ойын ауласы», «Қысқы ойын-сауықтар» және т.б.) Мұндай суреттер алғашында әрбір кейіпкерге жеке-жеке қысқаша әңгіме құрастыруға, ал кейіннен түгел бейнеленген суретке байланыстырып әңгіме құрастыруға жеңіл болу үшін балаларға осындай мүмкіндік беріледі.

Ø Сюжеттік суретің көлемі бойынша шағын әңгіме – сипаттама құрастыру кезінде, бейнедегі іс-әрекет орны, заттар, оқиғалар суреттің жалпы мағынасын айқындауда бірінші кезекке шығады.

Ø Бейнеленген суреттің іс – әрекетінің дамуын жеткілікті және толығырақ, сюжеттік суреттің топтамалары бойынша әңгімелеу. Н.Радловтың сюжеті бойынша топтамалы суреттер («Қолшатыр», «Саңырауқұлақ», «Жолбарыс және қояндар» т.б), В.Г.Сутеевтің сюжеті бойынша (серия «Находка» т.б.), В.В. Гербованың суреттік материалдары қолданылуы мүмкін. Оқудың екінші жылында тапсырмаларды күрделендіру ұсынылады:

- әңгімені суреттің бөлек-бөлек бейнеленген топтамалары бойынша құрастыру;

- «жасырын сурет» әрекеттері бойынша;

- сондай-ақ қандай да бір буынның қалып қалуы жағдайында құрастырылады. (Н.Радловтың сюжеті бойынша «Ақылды кірпі», «Қоян мен үйректер» суреттер топтамасы, Т.Б.Филичеваның, Г.А.Кашенің нұсқаулықтары бойынша сюжеттік суреттердің топтамалары т.б.).

Ø Бір сюжеттік сурет бойынша әңгімелеуге үйрету. Балалардың алдыңғы және кейінгі оқиғаларды ойлап табуымен (тірек сұрақтар арқылы) сипатталады. Осы мақсатпен «Біз допты құтқарамыз», «Шар ұшты» т.б. суреттерді қолданса болады.

Ø Пейзаж бейнеленген суретті сипаттау.

Сондай – ақ соңғы екі тапсырма оқудың екінші жылында жүргізіледі.

Сюжетті суреттерді әңгімелеп айтуға үйрету жалпы қабылданған әдістеме негізінде келесі нұсқада жүргізілу керек. Бірінші сабақта әрбір суреттерді жүйелі талдау сериясы жүргізіледі; сонымен қоса бұл балаларда мақсатты талдау көрнекі жүргізушілерімен пәндік ұстауда қабылданған. Олар "пәрменді" бөлуді, оқиғалар негізін (кейіпкерлердің іс-әрекеттерін анықтау, олардың арасындағы байланысты түсіну) және кескіннің маңызды бөліктерін үйренеді.Осыдан кейін, оң мақсаттағы реттілікпен бір немесе екі баланы жиынтық (штатив) бойынша орналастырылады. Мұғалім қойған сұрақ бойынша оқиғаның жалпы не туралы екені суреттеледі. Содан кейін балалар әрбір суретке қарап «тізбек» тәріздес тұрып әрқайсысына мәлімдеме жасау керек. Екінші сабақта олар кезекпен бірнеше сурет фрагменті үшін және тұтастай барлық сериясы бойынша әңгімелер құрайды. Оқыта қабылдау негізінде бастапқы іс – қимылдың суретінде сюжеттік қабылдау ұсынылады (мұғалім сұрағына немесе берілген үлгі бойынша).

Балаларда алғашқы берілген сурет бойынша суреттеу әңгімесін құрудың дағдыларын қалыптастыру үшін В.А.Езикееваның («Қыс», «Көктем») тақырыптық топтамасынан табиғат көрінісінің суреттері және тағы басқа суреттер қолданылуы мүмкін. Суреттерді талдау барысында балалар суреттеу схемасының мысалын меңгеріп алады: жыл мезгілдерінің атын атап, белгілі бір көріністерді, оларды айқындайтын орнымен бірізділікпен айтып, бейнеленген нысандарды сұрақ қою арқылы суреттейді(орман, өзен, жағалау, жайылымның көрінісі қандай). Баланың суреттеу әңгімесін құрып жатқан кезде оған мынау секілді бағыттаушы сұрақтар қойылады: «Ал енді қайыңдар туралы, оның қандай ағаш екені туралы айт» және тағы сол сияқты сұрақтар.

Логопетті – түзету жұмыстарын қалыптастыруда балаларға сабақ барысында, суреттер арқылы баланың грамматикалық дұрыс сөйлеудің дамуын қалыптастыру және сөз арасын дамыту, сөздік қорын кеңейту мен белгілі бір бейнені ақпаратты жеткізу. Әр мақсат кезеңінде сол мақсатпен оқыту. Бірінші III жылдық мерзімде, мүмкіндігінше баланың сөз қорының дамуына қарай, сөйлемдерді байланыстыруға арнайы тапсырмалар қосылады, сол тапсырмаға байланысты өз тәжірибесінен немесе ұжымдық тақырыпқа сөйлем құрастырылады. Бұндай тапсырмалар мектепке дейінгі балаларға арналған мекемелерде – ертеңгілік іс – шаралар, экскурсия «демалыс қызметтерде» және серуендеу кезінде өткізіледі. Балалар бала бақшада өткен мерекедегі ойындар жайлы және экскурсияда көргендерін айтып сөздік қорларын молайтады. Әңгіме педагогтың сұрақтары мен әдебі бойынша тізіліп өтеді. Көбінде ұжымдық мазмұндаулар қолданылады. Ұжымдық құралған әңгімені суреттер, слайд және балалардың өздері салған суреттерін қолданып, олардың өмірде болған жайттарын бейнелеуін мектепке дейінгі мекемелерде дамытуға болады. Және балаларға олардың әңгімелерін құрастыру үшін видеофильм даярлап көрсетуге болады. Бұндай әңгімелеу әдістер логопедттік және тәрбиелеу сабақтарында өткізіледі. Құрастырылған әңгімелерден құралған, жиналған балалардың суретінен көрме ұйымдастырса болады.